Natureza: Diferenzas entre revisións

A palabra "natureza" provén do [[latín]] ''natura'', que significa "o curso das cousas, o carácter natural"<ref>http://www.etymonline.com/index.php?term=nature</ref>. ''Natura'' é a tradución latina da palabra [[lingua grega|grega]] ''physis'' (φύσις), de onde, entre outras, deriva a palabra [[física]], que no seu significado orixinal facía referencia á forma innata na cal medran espontaneamente as [[planta]]s e os [[animalia|animais]], ás súas características de seu<ref>Es pot trobar informació sobre l'ús del concepte per part dels presocràtics, encara que de manera una mica erràtica, a Naddaf, Gerard: ''The Greek Concept of Nature'', SUNY Press, 2006. L'ús de la paraula φύσις, utilitzada per Homer en relació a una planta, era usada pels filòsofs grecs ja de molt antic, i en diversos sentits que, en general, són similars al sentit actual, com confirma Guthrie, W. K. C.: ''Presocratic Tradition from Parmenides to Democritus'' (volum 2 ''History of Greek Philosophy''), UP, 1965.</ref>. Así aparece no primeiro uso escrito do termo ''physis'', empregado por [[Homero]], e fai referencia ás cualidades intrínsecas dunha planta<ref> "ὣς ἄρα φωνήσας πόρε φάρμακον ἀργεϊφόντης ἐκ γαίης ἐρύσας, καί μοι '''φύσιν''' αὐτοῦ ἔδειξε". (''Així parlà, Argeifontes [=Hermes] mentre em donava l'herba, prenent-la de la terra, i mostrant-me la seva '''natura'''.'') ''[[Odissea]]'' 10.302-3 (ed. A.T. Murray). També a ''[http://archimedes.fas.harvard.edu/pollux Liddell i Scott: ''Greek Lexicon'']. Per a altres usos posteriors però molt antics del terme grec, vegeu el que es comenta més endavant.</ref>.

A Terra é o quinto planeta máis grande do [[Sistema Solar]] e o terceiro en orde de distancia ao [[Sol]]. É o maior dos planetas telúricos ou interiores, e o único lugar do universo no cal sábese que existe vida. As rexións más destacadas do clima da Terra son as dúas grandes rexións polares, dúas zonas amornadas relativamente estreitas e unha ampla rexión ecuatorial, tropical e subtropical<ref>Pódese atopar un resume da descrición global do clima en: {{Cite web |url=http://www.blueplanetbiomes.org/climate.htm |title=World Climates |work=Blue Planet Biomes |data-acceso=21 de setembro de 2006 |lingua=en}}</ref>. Os patróns de precipitación varían moito en función do lugar, e oscila entre uns cantos metros de auga ao ano e menos dun milímetro nalgunhas zonas [[deserto|desérticas]]. Aproximadamente o 70 por cento da superficie terrestre está cuberta por [[océano]]s de auga salgada. O resto consiste en continentes e illas, e a gran maioría da terra habitable atópase no [[hemisferio norte]].

A Terra evolucionou mediante procesos xeolóxicos e biolóxicos que deixaron vestixios, trazas, que indican como debían de ser as condicións orixinais. A [[codia terrestre]], a superficie externa da terra, atópase fragmentada en varias placas tectónicas que vanse desprazando moi lentamente e de xeito gradual; nalgúns casos excepcionais este desprazamento sucedeu de xeito relativamente rápido. O interior do planeta, o [[manto terrestre]], permanece activo cunha capa grosa de materiais fundidos e un núcleo rico en [[ferro]], que xera un potente [[campo magnético]].

Hai uns cantos millóns de anos, unha especie de pequeno [[simio]] [[África|africán]] adquiriu a capacidade de pórse en pé e camiñar ergueito<ref>{{Cita libro |apelido=Margulis |nome=Lynn |coautores=Dorian Sagan |ano=1995 |title=What is Life? |publicación=Simon & Schuster |localización=New York |id=ISBN 0-684-81326-2}}</ref>. A evolución posterior da vida humana e o desenvolvemento da [[agricultura]] e da [[civilización]] permitiron aos humanos actuar sobre a Terra dun xeito moito máis intenso do que calquera forma de vida anterior, nun espazo de tempo relativamente curto. As accións humanas inflúen de xeito drástico na natureza en xeral e, en particular, nas outras formas de vida e no clima global do planeta, se se compara coa duración doutro grande proceso climático, a [[catástrofe do osíxeno]], producida durante o período [[Sideria]] debido á grande proliferación de [[alga]]s, necesitou 300 millóns de anos para chegar ao seu punto álxido.

A atmosfera terrestre é un factor chave no sostemento do [[ecosistema]] planetario. Esta delgada capa de [[gases]] que envolve á Terra mantense no seu lugar grazas á acción da [[gravidade]] terrestre. Está composta por un 78 % de [[nitróxeno]], un 21 % de [[osíxeno (elemento)|osíxeno]], un 1 % de [[argon]] e outros [[gases inertes]], [[dióxido de carbono]], e unha cantidade variable de [[vapor de auga]].

A [[presión atmosférica]] diminúe coa altitude de xeito constante, ata chegar a uns 8 &nbsp;km da superficie terrestre; canta máis altura, menos presión, de acordo cunha constante matemática, o [[número e]], que equivale aproximadamente a 2,71.<ref>[http://www.grc.nasa.gov/WWW/K-12/Numbers/Math/Mathematical_Thinking/ideal_gases_under_constant.htm Ideal Gases under Constant Volume, Constant Pressure, Constant Temperature, & Adiabatic Conditions] NASA 07/01/2007 {{en}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | apelido = Pelletier | nome = Jon D. | título=Natural variability of atmospheric temperatures and geomagnetic intensity over a wide range of time scales | revista=Proceedings of the National Academy of Sciences | ano=2002 | volume=99 | páxinas=2546-2553 | url= http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/suppl_1/2546| dataacceso = 2007}}</ref>

A [[capa de ozono]] que protexe a Terra exerce un papel esencial na redución da cantidade de [[radiación ultravioleta]] (UV) que chega á superficie terrestre. A capa de ozono actúa de escudo e protexe a vida da superficie terrestre posto que, doadamente, o [[ácido desoxirribonucleico|ADN]] pódese danar pola acción desta radiación. Doutra banda, a atmosfera tamén retén a [[calor]] durante a noite, reducindo polo tanto as temperaturas extremas diarias. As variacións do [[tempo atmosférico]] teñen lugar case exclusivamente na [[troposfera]], parte baixa da atmosfera, que actúa de sistema convectivo por redistribuír a calor.

Os fenómenos meteorolóxicos extremos, como os [[tornado]]s ou os [[furacán]]s e [[ciclón]]s, poden empregar grandes cantidades de enerxía na súa traxectoria e esnaquizar todo o que atopan ao seu paso. A [[vexetación]] superficial desenvolveu unha dependencia da variación estacional do tempo, e os cambios repentinos, aínda que só duren uns cantos anos, poden ter un efecto devastador, tanto sobre a vexetación como sobre os animais que dependen dos vexetais por alimentarse.

O clima planetario é unha medida das tendencias do tempo atmosférico ao longo do tempo. No [[cambio climático]] poden influír varios factores, como as correntes oceánicas, a [[albedo]] superficial, os gases do [[efecto invernadoiro]], as variacións na luminosidade solar e os cambios na [[órbita]] do planeta. En base aos rexistros históricos, actualmente sábese que a Terra sufriu no pasado cambios climáticos drásticos, incluíndo [[glaciación]]s.

O tempo atmosférico tamén está influído polo ciclo das [[estacións]], que son o resultado da inclinación do eixo da Terra respecto ao seu plano orbital. Deste xeito, en calquera momento do [[verán]] ou o do [[inverno]], hai unha parte do planeta que está máis exposta aos raios do [[sol]]. Esta exposición vaise alternando mentres a Terra realiza a súa [[órbita]]. A cada pouco, sen ter en conta o factor estacional, os hemisferios norte e sur experimentan condicións climáticas opostas.

A '''agua''' é unha [[substancia química]] que está composta de hidróxeno e osíxeno e é vital para todas a formas coñecidas de [[vida]].<ref>[http://www.un.org/waterforlifedecade/background.html United Nations] Introducida o 02/01/2011</ref> Popularmente emprégase o termo ''auga'' para referirse ao seu [[Estado de agregación da materia|estado]] [[líquido]], existindo tamén en forma [[sólido|sólida]] como [[xeo]], e [[gas]]osa como [[vapor de auga]]. A auga cobre o 71% da superficie da [[terra]].<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#Geo CIA- The world fact book] CIA. Introducida o 02/01/2011</ref> Na terra, atópase principalmente nos océanos e outros grandes corpos acuáticos, cun 1,6% baixo a codia en forma de [[acuífero]]s e un 0,001% no [[atmosfera|ar]] como [[vapor]] e [[nube]]s (formadas a partir de partículas sólidas e líquidas suspendidas no aire).<ref>[http://www.agu.org/sci_soc/mockler.html Water Vapor in the Climate System] {{Ligazón morta}}, Special Report, [AGU], Decembro 1995 (02/01/2011). [http://www.unep.org/dewa/assessments/ecosystems/water/vitalwater/ Vital Water] {{Ligazón morta}} [[UNEP]].</ref> Os [[océano]]s abranguen o 97% da auga da terra, os [[glaciar]]es e [[campos de xeo]]s abranguen o 2,4%, e outras masas de auga da superficie como [[río]]s, [[lago]]s e [[poza]]s o 0,6%. Adicionalmente, unha minúscula proporción da auga terrestre atópase contida en corpos biolóxicos e produtos manufacturados.

Dun xeito máis simple, tamén pode considerarse a vida como o estado característico dos organismos. Aínda así, non todas as definicións que hai sobre a vida consideran esenciais todas estas propiedades; tamén se emprega o termo "vida" no caso de formas análogas creadas polo home, e entón fálase de "vida artificial". A [[biosfera]] é a parte da capa máis externa da Terra, incluíndo o [[aire]], a terra, as rochas superficiais e a auga. É nesta parte onde se desenvolveu a vida, e onde se realizan e transforman os procesos bióticos. Dende unha visión xeofísica moi ampla, a biosfera é o sistema ecolóxico global que integra a todos os seres vivos e as súas relacións, incluíndo a súa interacción cos elementos da litosfera (rochas), a hidrosfera (auga), e a atmosfera (aire). Na actualidade, estímase que a Terra contén preto de 75.000 millóns de toneladas (uns 6,8 x 1.013 &nbsp;kg) de [[biomasa]], presente en varios ambientes dentro da biosfera .<ref>Vegeu, per ex., {{Cita libro |last=Leckie |first=Stephen |year=1999 |chapter=How Meat-centred Eating Patterns Affect Food Security and the Environment |chapterurl=http://www.idrc.ca/en/ev-30610-201-1-DO_TOPIC.html |title=For hunger-proof cities : sustainable urban food systems |publisher=International Development Research Centre |location=Ottawa |id=ISBN 0-88936-882-1}}, i prenen com a pes mitjà global la xifra de 60 kg, la biomassa humana total és el pes mitjà multiplicat per la població humana actual d'aproximadament 6.5 milions (vegeu, 'per ex., {{Cite web |title=World Population Information |url=http://www.census.gov/ipc/www/world.html |data-acceso=28 de setembro de 2006 |publisher=U.S. Census Bureau}}): La biomassa total de tota classe d'éssers vius s'estima que està per sobre de 6.8&nbsp;x&nbsp;10¹³&nbsp;kg (75 billions de tones) </ref>.

A vida, tal e como se entende xeralmente, só se constatou que existe no planeta Terra. A orixe da vida é aínda un proceso pobremente comprendido, pero crese que apareceu fai uns 3.900 e 3.500 millóns de anos, durante os [[Eón xeolóxico|eóns]] do [[Eón Hadeico|hadeico]] ou [[Eón Arcaico|arcaico]], nos que a Terra tiña unhas condicións ambientais substancialmente diferentes das actuais<ref> http://mic.sgmjournals.org/cgi/content/full/148/1/21?view=long&pmid=11782495 A enigma da orixe da vida e o seu ritmo ''en inglés''</ref>. Estas formas vitais primixenias xa posuían a capacidade de autoreplicación e de transmisión hereditaria. Unha vez que a vida apareceu, o proceso da evolución, aparentemente mediante a [[selección natural]], xerou a formación de diversas formas de vida.

A primeiras formas de vida que se desenvolveron á Terra foron [[microbio]]s, microorganismos dunha soa [[célula]], de medida moi pequena, por baixo da [[visión]] do ollo humano. Foron os únicos [[ser vivo|seres vivos]] que existiron ata a aparición dos organismos [[pluricelular]]es, agora fai uns mil millóns de anos<ref>http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=44277&blobtype=pdf O tempo e modo da evolución dende o Precámbrico ao Fanerozoico</ref> Os microbios inclúen ás [[bacteria]]s, os fungos, os ''[[archaea]]'' e os [[protista]]s.

[[Ficheiro:Plants.jpg|miniatura|dereita|<center>Selección de [[plantas|especies de plantas]]<center/center>]]

Unha dos moitos xeitos de clasificar as plantas é por ''floras rexionais'', que, en función dos obxectivos do estudo, poden incluír tamén á flora [[fósil]], os restos de vida vexetal do pasado. Esta diversidade varía moito debido ás diferenzas de climas e da constitución do [[solo|chan]].

Os animais, como categoría, teñen varias características que os diferencian dos outros seres vivos. Os animais son [[eucariontes|eucariotas]] e normalmente [[pluricelular]]es (ver ''[[Myxozoa]]''), o que os distingue das [[bacteria]]s, os ''[[archaea]]'' e a maior parte dos [[protista]]s. Son [[heterótrofo]]s, e xeralmente dixiren a comida nun órgano interno, o cal os diferenza das plantas e as [[alga]]s. Tamén se distinguen das plantas, as algas e os [[Fungi|fungos]], porque eles carecen das [[parede celular|paredes celulares]].

[[Ficheiro:Chicago Downtown Aerial View.jpg|dereita|miniatura|250px|<center>Vista aérea dun ecosistema humano. A cidade de [[Chicago]]]]Todas as especies teñen límites de tolerancia aos factores que afectan a súa supervivencia, o seu éxito reprodutivo e a súa capacidade de continuar medrando e interactuando de xeito sostible co resto da súa contorna. Estas, á súa vez, poden influír nestes factores, as consecuencias dos cales poden estenderse a outras moitas especies ou ata á totalidade da vida<ref> http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9e.htm Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition) Introdución á biosfera: Factores abióticos e a distribución das especies "Abiotic Factors and Tolerance Limits" ''en inglés''</ref>. O concepto de ecosistema é, polo tanto, un obxecto de estudo importante, posto que o devandito estudo proporciona a información necesaria para tomar decisións sobre como a vida humana pode interactuar de forma que permita aos ecosistemas variados un crecemento sostido en orde ao futuro, no canto de expolia-los. Para tal estudo tómase unha unidade máis pequena denominada microecosistema. Por exemplo, un ecosistema pode ser unha pedra con toda a vida que aloxa; un macroecosistema podería comprender unha ecorexión enteira, coa súa conca hidrográfica<ref>http://www.fs.fed.us/institute/news_info/Identifying_ecoregion_boundaries.pdf Identificando os límites dunha eurorexión ''en inglés''</ref>

Aínda que os seres humanos actualmente representan, aproximadamente, só un 0,5% da biomasa de vida total da Terra<ref>http://www.wilderness.org/Library/Documents/Beauty_Quotes.cfm Na beleza da natureza, A sociedade do ermo ''en inglés''</ref><ref>http://www.emersoncentral.com/beauty.htm Análise de Ralph Waldo Emerson sobre a beleza ''en inglés''</ref>, o efecto da súa actividade sobre a natura é desproporcionadamente grande. Debido ao alcance da influencia humana, os límites entre o que se considera a natureza e o que son os ambientes creados polo home non son claros, agás nos polos. E ata nos polos, a cantidade de ambiente natural que é libre de toda influencia humana está diminuíndo actualmente a un ritmo cada vez máis rápido, ou, segundo algúns, xa desapareceu. De feito, a especie humana é a única que modifica conscientemente a contorna para adapta-la ás súas necesidades, no canto de cambiar para asumir os cambios do ambiente.

O desenvolvemento da [[tecnoloxía]] pola humanidade permitiu unha maior explotación dos [[recursos naturais]] e axudou a paliar parte dos riscos que xeran os [[Risco natural|perigos naturais]]. Malia isto, aínda así, o destino da civilización humana está estreitamente ligado aos cambios no medio ambiente. Existe un complexísimo sistema de retroalimentación entre o uso da tecnoloxía adiantada e os cambios no [[medio ambiente]], que só agora se están comezando a entender, e moi lentamente<ref>http://www.lbl.gov/Science-Articles/Archive/ESD-feedback-loops.html Feedback Loops In Global Climate Change Point To A Very Hot 21st Century ''en inglés''</ref>.

As ameazas que a actividade humana xerou sobre a natureza inclúen a elevada [[contaminación]] e a [[deforestación]], con desastres como son, por exemplo, os vertidos de [[petróleo]] ou os grandes [[incendio forestal|incendios forestais]] causados por curtocircuítos ou neglixencias. Os humanos están contribuíndo á extinción de moitas especies de plantas e animais a través da destrución dos seus hábitats ou da [[cinexética|caza]] e a [[pesca]] masiva.

Os humanos empregan a natureza para actividades tanto económicas como de lecer. A obtención de recursos naturais para o uso industrial continúa sendo unha parte esencial do sistema económico mundial. Algunhas actividades, como a caza e a pesca, utilízanse tanto para necesidades económicas como para o lecer. A aparición da [[agricultura]] tivo lugar ao redor do milenio IX aC e observando a evolución da produción de [[alimento]]s e da obtención de [[enerxía]], non hai dúbida que a natureza é e foi o principal factor da riqueza económica. Igualmente, a natureza é fonte de ingresos polo [[turismo]], posto que as paisaxes consideradas exóticas ou fermosas atraen aos viaxeiros.

Aplícase o cualificativo de "salvaxe" a algo que se atopa nun estado puramente natural, sen ningún tipo de influencia humana; neste sentido emprégase tamén o termo "virxe". Unha zona salvaxe ou virxe é unha contorna natural da [[Terra]] que non foi modificado pola acción do home. Os [[ecoloxismo|ecoloxistas]] consideran que as áreas virxes son unha parte do ecosistema natural do planeta, da [[biosfera]].

Botando unha ollada a través da lente das artes visuais, a natureza salvaxe foi un tema importante en varias épocas da [[historia universal]]. Unha primeira tradición da arte paisaxística foi desenvolta pola Dinastía Tang (618-907); a tradición de representar a natureza tal e como é converteuse nun dos propósitos da pintura chinesa e significou unha influencia importante dentro da [[arte asiática]]. Os artistas aprendían a describir montañas e ríos "dende a perspectiva da natureza global e en base á comprensión das leis da natureza ... coma se se vira a través dos ollos dun paxaro."<ref>[http://www.asia-art.net/chinese_tech_brush.html Chinese brush painting] Asia-art.net Accessed: Asia art.net ''en inglés'' </ref>.

A [[beleza]] da natureza é un tema recorrente na vida moderna e na [[arte]]: os libros que o enxalzan enchen grandes andeis das bibliotecas e librerías. Esta cara da natureza, que a arte ([[fotografía]], [[pintura]], [[poesía]] etc.) retratou e eloxiou en moitas ocasións revela a forza con que moitas persoas asocian a natureza coa beleza. O porqué da existencia desta asociación e debido a que constitúen o campo de estudo da [[estética]], unha rama da [[filosofía]]. Para a [[relixión]], a beleza explícase porque é creación de Deus, e polo tanto perfecta. Moitas culturas teñen unha imaxe da natureza como chea de divindade, ou identificada directamente coa divindade ([[panteísmo]]).

Máis aló de certas características básicas da natureza, na beleza das cales coinciden bastantes filósofos, hai unha gran diversidade de opinións<ref>http://www.wilderness.org/Library/Documents/Beauty_Quotes.cfm</ref><ref>http://www.emersoncentral.com/beauty.htm</ref> Moitos científicos, que estudan a natureza de xeito máis específico e organizado, tamén comparten a idea de que a natureza é fermosa.

Algúns campos da [[ciencia]] ven a natureza como "materia en movemento", obedecendo a certas leis naturais que a ciencia encárgase de descubrir e entender. Por esta razón a ciencia máis fundamental denomínase "[[física]]", termo no que aínda se pode recoñecer o sentido inicial do estudo da natureza. Adóitase definir a [[materia]] como a substancia da que se compoñen os obxectos físicos, e que constitúe o universo observable. Segundo a teoría da relatividade especial, non existe ningunha distinción inalterable entre materia e [[enerxía]], posto que a materia pódese converter en enerxía, e viceversa. Actualmente crese que os compoñentes visibles do universo constitúen unicamente un 4 por cento da [[masa]] total, e que o resto consiste nun 23 por cento de [[materia escura]] e un 73 por cento de [[enerxía escura]]<ref>{{Http://map.gsfc.nasa.gov/m_mm/mr_limits.html ''en inglés''</ref>. A natureza exacta destes compoñentes é aínda descoñecida e é unha temática que actualmente está sendo investigada de xeito intensivo polos físicos.

{{listarefListaref|230em}}