A morte na cultura popular galega: Diferenzas entre revisións

As diferentes actitudes ante a '''[[morte]]''' —propia ou dun ser querido— responden, o mesmo que noutros momentos transcendentais da vida, ás diversas opcións [[Relixión|relixiosas]] e [[Filosofía|filosóficas]] de cada quen, pero tamén ó contexto social no que se vive{{Cómpre referencia}}. A [[Galicia]] rural, ata hai ben pouco claramente diferente da Galicia urbana, baseábase nunha estrutura de cohesión do grupo social, neste caso o lugar ou a [[Parroquia eclesiástica galega|parroquia]], cun sistema de colaboración e axudas mutuas firmemente establecido no seu modo de entende-la vida. E tamén no seu modo de enfrontarse á morte. As tradicións e prácticas ritualizadas ó redor do momento da morte dun veciño, tantas veces deostadas como simples [[superstición]]s, tiñan un significativo valor afectivo e humano, e estaban destinadas a asumir ese momento, a alivia-la dor dos familiares e a fortalece-los lazos que unían ós membros da parroquia ó redor da persoa que falecía e da súa familia.

 

==Diferenzas na concepción da morte no medio rural e no medio urbano==

A morte pode entenderse como o tránsito desta vida, material e corpórea, a outra vida, espiritual. Trataríase neste caso dunha fase máis da cadea vital que comezaba no momento de nacer, e quizais de aí a consideración da morte como ''viaxe''. Pode entenderse tamén como un remate no que todo acaba definitivamente, un punto final. Os [[antropoloxía|antropólogos]] [[Vicente Risco]] e [[Xosé Ramón Mariño Ferro|Mariño Ferro]] afirman sen dúbida que na Galicia rural rexía a primeira opción:

::''A morte non é, dende logo, cousa boa, mais tampouco é cousa á que se tema moito. "Ó fin –di a xente- morrer hai que morrer". O que se desexa é unha boa morte, con concencia e cos sacramentos todos; o contrario é "morrer coma un can". Cando un enfermo recibíu todos, din que está "despachadiño de todo"'' (RISCO (1962): 352)

 

Entende-la morte desde un ou outro punto de vista responde, como xa se dixo, a criterios relixiosos, principalmente, ou filosóficos pero, sexa como for, vai explica-las grandes diferenzas no tratamento social que se lle vai dar a ese momento e na asimilación das súas consecuencias, tanto por parte do suxeito que morre como por parte do entorno familiar e social que o sobrevive.

 

Na Galicia rural, tradicional, a morte era algo sempre presente, cotiá, á que se esperaba e para a que compría prepararse. Desde sempre estivo rodeada dun complexo sistema de prácticas ritualizadas que comezaban a pórse en acción desde os momentos previos ó pasamento ata máis ou menos tempo despois de producirse este. Estas prácticas, algunhas herdadas desde tempos da romanización ou anteriores, establecéronse secularmente na memoria colectiva, sendo asumidas e coñecidas por todos. En definitiva, e aínda que se saiba perfectamente que a todos nos chega (''Ó fin, morrer hai que morrer''), no momento último da morte o protagonista está só e ten medo. Tamén a familia vive unha sensación semellante, ante a inminencia da ausencia do ser querido e da perda da súa presenza e amparo. Por todo iso, o grupo familiar e social ó que pertencen préstase a axudar no que estea na súa man e a comparti-la dor, e acoden á casa para demostrar esa solidariedade, ese apoio, ese conforto, nunha despedida que quere pór en evidencia que os protagonistas directos non están sós.

 

===Agoiros da morte===

En calquera caso, crese firmemente en que a morte sempre avisa, o que permite prepararse para ese momento, e iso axuda a minora-la angustia da ameaza constante da morte. O conto é saber capta-los anuncios que nos envía. Estes avisos chegan por distintas vías: [[ánima]]s <ref>Existe certo matiz que distingue as almas e as ánimas: este termo aplícase especialmente ás almas que aínda están no purgatorio.</ref> ou espíritos que se achegan a quen vai morrer ou a alguén do seu entorno (o caso máis coñecido sería o da [[Santa Compaña]]); a propia morte que vén advertir ó futuro defunto, antes de vir buscalo definitivamente; ou mediante outros sinais emitidos, normalmente, por distintos animais. Tamén se interpretan así outros feitos inexplicables, como o toque dunha campá sen que ninguén a tanxa, a coincidencia do son das campás de dúas parroquias, que se apague un cirio no funeral ou o cheiro a cera ou a aceite nunha encrucillada ou dentro da casa. Verte-lo [[sal común|sal]] na mesa pode considerarse só agoiro de mala sorte ou mesmo unha maior desgracia <ref>Mariño Ferro afirma que no cadro ''A derradeira cea'', de [[Leonardo da Vinci]], pode observarse un saleiro emborcado na mesa, anunciando a inminente morte de Xesús.</ref>, así como escoitar golpes na porta ou na ventá (que se explican como [[ánima]]s que veñen petar na porta para entrar na casa). Crese, finalmente, que as ánimas dos familiares emigrados ou que viven lonxe poden vir facernos unha última visita de despedida xusto no instante no que morren.

 

 

Entre os animais que agoiran unha desgraza, os anuncios de morte máis recoñecidos son <ref>En [[Portugal]] cren que soñar cun touro anuncia unha desgraza ou morte inminente (MAÇAS: 312).</ref>:

* Ver un [[corvo común|corvo]] no camiño ou nas proximidades da casa, por ser [[negro (cor)|negro]], por comer carniza e polo seu berro agudo e característico. Por iso, cando se vexa hai que dicirlle: "''Corvo agoireiro, vaite lixeiro, que nesta porta non hai carne morta''" <ref>Segundo Mariño Ferro, esta crenza xa fora recollida por [[Plinio o Vello]].</ref>.

* O canto do [[moucho]], da [[curuxa]] ou doutras aves rapaces nocturnas. O canto lúgubre destas aves remeda os xemidos e o pranto. O moucho agoira unha morte próxima cando vén cantar enriba da casa dalguén ou nas árbores próximas<ref>Por veces, o propio moucho interprétase como personificación da morte: ''Eu ben vin estar o moucho/ encima dun gacio de uvas,/ vaite daí morte negra,/ desamparo das viudas''. E chega a toma-lo nome do que se cre agoira: ''paxaro da morte''.</ref>.

 

===Preparación do moribundo===

Para axudar a ''ben morrer'' ó moribundo colócanlle ''cousas santas'', sobre el ou ó seu carón: [[crucifixo]]s, estampas, escapularios, cirios encendidos (con especial preferencia os que foron bendicidos o [[Xoves Santo]] ou o día das Candeas <ref>''As Candeas'', ou a Candeloria, celébranse o 2 de febreiro.</ref>) <ref>FERRO RUIBAL:183.</ref> e roupas relixiosas. Resulta habitual recorrer a cubrilo cun hábito de San Francisco, se quen morre é home, ou un manto da Virxe, se é muller. O crego lévalle o viático (etimoloxicamente, as provisións que se lle dan a alguén para a súa viaxe) e dálle a Extrema Unción <ref> En [[Viana do Bolo]] chaman "''a espora''" a este sacramento, lembrando a espora que calza o cabaleiro cando comeza unha viaxe.</ref>.

 

 

===O anuncio á comunidade===

Mentres uns fan todos estes labores, outros encárganse de comunica-la morte a tódolos veciños da parroquia. Esta comunicación podía ser persoal, de porta en porta, ou mediante o toque das campás da igrexa. Nas aldeas, a noticia do pasamento apóiase tamén nas esquelas colocadas en lugares habituais (e, actualmente, na prensa e radio). Cando as campás ''tocan a morto'', o número e ritmo das badaladas –variable en cada parroquia- informaba do sexo e idade de quen faleceu: tres toques seguidos, cunha pausa, anunciaban a morte dun home; dous, a dunha muller <ref>MARIÑO FERRO:442. Localízao en [[Arzúa]].</ref>.

 

 

===A inhumación===

O enterramento facíase no adro da [[igrexa (arquitectura)|igrexa]], ''en sagrado''. Xa desde tempos dos [[Imperio Romano|romanos]] era habitual que os cristiáns enterrasen os seus mortos cerca das tumbas dos seus mártires, primeiro nas [[catacumba]]s e, logo, no interior das igrexas. Co tempo, pasaron a facelo ó redor destas ata que a finais do [[século XVIII]] prohibiuse esta práctica e creáronse os cemiterios parroquiais ou municipais. No momento de baixa-la caixa á cova repetíanse os choros e lamentos, despedindo definitivamente ó familiar ou veciño. Algúns botaban presas de terra sobre a caixa logo de bicala.

::''Ó mesmo tempo que eles íban chegando ó Campo Santo, iña chegando tamén o enterro, rompendo a marcha o estandarte negro e algo furado da parroquia, o crego i as mulleres que lle facían o pranto, turrando, turrando polos pelos como si fosen cousa allea, berrando hastra enroucare e agarrándose á tomba de tal maneira que non deixaban andar ós que a levaban'' (ROSALÍA DE CASTRO: ''Almanaque Gallego'')<ref>O relato é ''Conto Gallego'', do que se pode ler o [http://bvg.udc.es/indice_paxinas.jsp?id_obra=Coga++++4&id_edicion=Coga++++4001&cabecera=%3Ca+href%3D%22ficha_obra.jsp%3Fid%3DCoga%2B%2B%2B%2B4%26alias%3DRosal%25EDa%2Bde%2BCastro%22+class%3D%22nombreObraPaxina%22%3EConto+gallego%3C%2Fa%3E&alias=Rosal%EDa+de+Castro&formato=texto texto íntegro].</ref>.

 

A familia mantén o contacto con el a través da [[oración (relixión)|oración]]. Como nunca se pode te-la seguridade de que fose ó ceo, hai que prever que a súa alma estea no [[purgatorio]] penando por algún pecado ou falta cometida, polo que cómpren oracións e esmolas que adianten o seu perdón definitivo. Tamén se lles reza para pedirlles axuda e conforto. Neste mesmo contexto nacen os [[peto de ánimas|petos de ánimas]], onde os crentes botan esmolas para paga-las [[misa]]s polas ánimas da parroquia.

 

Hai certos momentos nos que esta lembranza está máis presente: os cabodanos e o día de defuntos. Tamén no [[Nadal]] hai unha lembranza especial polas almas dos que morreron.

 

===As ánimas que volven do Alén===

O imaxinario popular non dubida de que as [[ánima]]s dos mortos ós que aínda lles quedou algo pendente por facer ou algunha pena que expiar seguen presentes entre os vivos. Entre outras actuacións xa se mencionou que viñan para advertir da morte dun conveciño, pero fan máis. Hainas que buscan axuda para restaurar algún dano que causaran en vida, ou para insistir ante os seus familiares que cumpran as mandas que deixaron ó morreren.