Santa María la Antigua del Darién

Coordenadas: 8°12′53″N 77°01′17″O / 8.214861, -77.021361 Santa María la Antigua del Darién foi unha cidade fundada en 1510, durante a colonización española das Américas, por Martín Fernández de Enciso e Vasco Núñez de Balboa, segundo relata o cronista frei Bartolomé de las Casas.[1][2] Foi a capital da Gobernación de Castilla de Oro até 1520, cando se muda completamente a poboación á Nuestra Señora de la Asunción de Panamá (actual cidade de Panamá) por orde de Pedrarias Dávila.

Algunhas fontes citan a Santa María la Antigua del Darién como a primeira cidade fundada polos españois en terra firme americana,[3] constituíndo o punto de partida para a conquista do continente por parte dos europeos da época: Francisco Pizarro, Sebastián de Belalcázar, Diego de Almagro, Gonzalo Fernández de Oviedo e Pedro Arias Dávila.[2]

Os seus restos atópanse nun pequeno espazo do istmo de Panamá, preto da costa occidental do golfo de Urabá, departamento do Chocó, verea Santuario, municipio de Unguía, República de Colombia.

Antecedentes editar

 
Rexión do Darién

Santa María foi unha das primeiras cidades fundadas polos españois en terra firme do continente americano.

Desde Cristovo Colón, en 1492, houbo moitas localizacións españolas anteriores á fundación de Santa María la Antigua del Darién.

Colón desenvolveu en 1492, durante a súa primeira viaxe ao Novo Continente, os asentamentos da illa da Española, hoxe territorio conxunto de Haití e República Dominicana. Desde alí dirixiu varias expedicións á terra firme do continente americano.

En 1502, Colón chega ás costas de Veragua no istmo de Panamá e funda un asentamento de existencia breve nas costas do Caribe chamado Belén, que foi destruído polos nativos.

Outras localizacións en terra firme do continente, e anteriores a Santa María la Antigua del Darién foron o poboado de Nombre de Dios, levantado por Diego de Nicuesa durante a súa gobernación de Veragua e o asentamento de Santa Cruz, levantado por Alonso de Ojeda—quen tiña permiso da coroa para explorar e conquistar a costa Caribe entre o golfo de Urabá e o cabo de la Vela—durante as súas exploracións en Venezuela, na efémera gobernación de Coquivacoa, hoxe La Guajira, Colombia, e que durou só tres meses.

En 1510, tras escapar aos ataques dos indíxenas da zona onde en 1533 se fundaría Cartaxena de Indias, Ojeda fundou o pequeno forte de San Sebastián de Urabá, no costado oriental do golfo de Urabá, tamén na actual Colombia, que foi rapidamente abandonado para buscar o seu traslado a outro lugar máis seguro e amigable.[4] En síntese, non obstante estes efémeros asentamentos, Santa María la Antigua del Darién foi a primeira cidade colonial establecida e desaparecida durante a conquista española do continente americano.[2]

Fundación editar

 
Estatua en Madrid de Vasco Núñez de Balboa, fundador de Santa María la Antigua del Darién.

Alonso de Ojeda, o fundador de San Sebastián de Urabá, partira de regreso a Santo Domingo debido a que a situación tornárase insostible no forte de San Sebastián, primeiro intento dos españois de establecer unha base na costa Caribe do continente. A zona onde se tentou erixir a base era moi belicosa e insalubre, e dos 300 exploradores e soldados iniciais que levara Ojeda quedaban soamente 42.

O mando da situación en San Sebastián foille encomendado a Francisco Pizarro, quen debía resistir durante cincuenta días até que Ojeda volvese, cousa que nunca sucedeu. Como comandante quedou entón Martín Fernández de Enciso, quen chegara con algúns reforzos para tratar de salvar a situación. Foi entón cando Vasco Núñez de Balboa suxeriu que a poboación do forte se trasladase ao occidente do golfo de Urabá, territorio que coñecía desde 1501, por ser as terras máis fértiles e menos perigosas.

Ao chegar a esa nova rexión os españois atopáronse co cacique Cémaco e houbo forte resistencia por parte dos indíxenas. Os españois prometeron entón á Virxe da Antiga, venerada en Sevilla (España), que de saír triunfantes na batalla darían o seu nome á nova poboación que querían fundar. Cémaco foi vencido, e en setembro de 1510, cumprindo coa promesa, o novo poboado foi chamado Santa María de La Antigua del Darién. A igrexa, a primeira en terra firme, situouse sobre a vivenda de Cémaco. O primeiro alcalde maior da cidade foi Martín Fernández de Enciso.

O triunfo dos españois sobre os indíxenas e a posterior fundación de Santa María la Antigua del Darién, situada agora nun lugar relativamente calmo, deron a Vasco Nuñez de Balboa autoridade e consideración entre os seus compañeiros, fartos de Fernández de Enciso, a quen cualificaban de déspota e avaro polas restricións que adoptou sobre o ouro, obxecto de cobiza dos colonos. Enciso, entre outras barbaridades, chegou a ordenar que a colonia se trasladase de novo ao forte de San Sebastián de Urabá, que xa estaba completamente borrado do mapa.

Núñez de Balboa aproveitou a situación facéndose voceiro dos colonos desgustados, e usando a lei destituíu a Fernández de Enciso do cargo de gobernante da cidade. Logo da destitución, estableceuse un cabido aberto, elixiuse un goberno municipal, o primeiro no continente americano, e designáronse dous alcaldes: Martín Zamudio e Vasco Núñez de Balboa.

 
Catedral Metropolitana de Panamá, sede da Arquidiocese dedicada a Santa María a Antiga e sucesora histórica da primeira diocese fundada en Terra Firme.

Posteriormente, Núñez de Balboa asumiu a alcaldía do pobo. Mellorou as relacións cos indios, tratándoos ben, facéndose amigo dos caciques e das súas fillas, e prohibindo que os escravizaran. Impediu que os seus 300 homes saqueasen por regra xeral os indíxenas; non repartiu as terras nin impuxo, como Cristóvo Colón, tributos, nin eliminou ou degradou caciques. Así logrou conseguir deles axuda e alimentos. Ademais fixo que os españois sementasen millo e iuca e criasen un animal que trouxeran de España: o porco. A cidade prosperou moito, e durante bastantes anos chegaron novos colonos e exploradores.

Foi Núñez de Balboa quen realmente fundou en 1510 Santa María de la Antigua del Darién (a Virxe da Antiga era venerada en Sevilla e en Logroño, terra natal da familia Enciso, en especial en Arnedo, en cuxa igrexa existe un altar co seu escudo, un S sobre campo de goles). Dixo Zuazo no seu favor "Vasco Núñez podía percorrer con seguridade 100 leguas en Terra Firme". Foi executado por Pedrarias Dávila na praza de Acla, o 19 de xaneiro de 1519.

A diocese de Santa María de la Antigua del Darién foi a primeira en terra firme do continente americano. Foi creada polo papa León X mediante a bula "Pastoralis officii debitum" do 9 de setembro de 1513. Inicialmente era diocese sufragánea de Sevilla (España). O seu primeiro bispo foi frei Juan de Quevedo Villegas que chegou á súa sede o 30 de xuño de 1514. O 15 de agosto de 1519 fúndase a Cidade de Panamá a primeira cidade do Pacífico americano. En decembro dese mesmo ano morre o bispo Quevedo preto de Barcelona. Posteriormente, en 1524, o segundo bispo, frei Vicente de Peraza, comezou o traslado da sede desta diocese á Cidade de Panamá, onde funciona até o presente.

Santa María a Antiga, foi designada capital do territorio de Castela de Ouro e punto de partida para a fundación de moitas cidades máis no resto do continente durante a década de 1510.

Decadencia e desaparición editar

 
Sitio fundacional da cidade de Panamá coñecida como Nosa Señora da Asunción de Panamá (actual Sitio arqueolóxico de Panamá Vello), onde foi trasladada a capital da gobernación de Castela de Ouro, tras a decadencia de Santa María la Antigua.

España relevou do mando da poboación a Núñez de Balboa en 1513. O rei procedeu a nomear como gobernador en propiedade para toda Castela de Ouro a Pedrarias Dávila, quen chegou a esa poboación en 1514 cunha expedición de case 2 000 persoas.

Aínda que Pedrarias viña con instrucións moi precisas sobre como actuar na rexión, a situación, cunha poboación tan grande, tornouse caótica. A pesar de que no poboado había xa leiras de iuca e millo, así como moito gando porcino, non era fácil soster a tanta poboación, e apareceu a fame logo de que os indios se negaran a traballar para os españois. Á fame seguiu unha terrible epidemia.[5]

Os españois dedicáronse entón, co beneplácito de Pedrarias e do bispo frei Juan de Quevedo, a saquear e escravizar os indios. Esta conduta atolada foi o que ao cabo conduciría á diminución da colonia e, finalmente, ao seu abandono. Aínda que durante esta época lográronse facer desde a cidade moitas expedicións ao interior, todo iso aconteceu no medio dun ambiente hostil e en franca dexeneración, que entre outros males causou ademais a morte a moitos españois.

Ante o caos, Pedrarias decidiu buscar outras opcións e en 1519 fundou a cidade da Nosa Señora da Asunción de Panamá, coñecida hoxe como Cidade de Panamá, capital da república do mesmo nome, a onde se trasladou definitivamente en 1520. Santa María la Antigua sobreviviu dous ou tres anos máis, baixo o mando do cronista Gonzalo Fernández de Oviedo. En 1524, Pedrarias decidiu desaloxala e despoboala por completo.

A decadencia de Santa María la Antigua del Darién debeuse tamén a que, por orde do mesmo Pedrarias, dispúxose o traslado da capital de Castela de Ouro á cidade de Panamá. Coa capitalidade fóronse tamén as persoas, o gando e as municións.

Aos poucos anos de evacuación, a cidade foi asaltada e queimada polos indíxenas. O que quedou dela permaneceu logo abandonado á súa sorte e cubriuse de selva, ata que finalmente desapareceu do rexistro histórico.

Máis tarde, a rexión de Urabá, que foi o fogar inicial de Santa María la Antigua, foi escenario de continuas disputas entre os indíxenas kunas e emberá, nunha guerra relixiosa que se estendeu até finais do século XIX. Ademais, debido a que múltiples piratas holandeses e ingleses atracaban na rexión, a coroa española prohibiu durante o século XVII, baixo pena de morte, o tránsito polo río Atrato, e por este motivo esta rexión mantívose afastada do proceso colonial.

A principios do século XX logrouse a pacificación dos kunas mediante un acordo entre o presidente colombiano Rafael Reyes e o cacique da rexión.

Evolución xurisdicional editar

 
Mapa de 1785 que sitúa a xa desaparecida "Nª Sª de la Antigua".

Debateuse durante moitos anos se a localización de Santa María del Darién estaría nos actuais Panamá ou Colombia.

Até 1751 o territorio onde se estableceu dita cidade estivo baixo a xurisdición da Real Audiencia de Panamá no Reino de Terra Firme; e até os albores do século XIX, estivo baixo a xurisdición da Comandancia Xeral de Terra Firme, adscrita ao Vicerreinado da Nova Granada. Coa acta de Independencia de Panamá, os territorios onde se atopaba a cidade pasan a ser posesión da Gran Colombia, especificamente situados no extinto departamento do Istmo.

Disolta a Gran Colombia, créase un Estado denominado República da Nova Granada, conformado na súa maioría polos actuais territorios de Colombia e Panamá, pasando os territorios da antiga poboación a ser parte da antiga provincia de Panamá.

Mediante a lei do 9 de xuño de 1855, "sobre concesións á compañía do Ferrocarril de Panamá", establecéronse os límites da explotación na provincia do Darién; nela fixáronse uns límites territoriais máis reducidos aos que historicamente tivera esa provincia desde tempos coloniais.

Por parte do antigo Estado Soberano do Cauca e o goberno central interpretaríase que dita lei de concesións fixaría os límites entre aquel e o Estado Soberano de Panamá; pola súa banda, os gobernantes deste último manterían a tese de que os límites co Cauca deberían ser fixados por unha lei especial tal como o establecía a Constitución Política da época e que a lei de 1855 establecía límites a unha concesión de construción dun ferrocarril.

Esta demarcación e interpretación sería reclamada e descoñecida polo goberno radicado na cidade de Panamá durante as postrimerías do século XIX e os albores do século XX. Ao separarse de Colombia, Panamá, na súa controversia de límites con Colombia, reclamou como seus os territorios con que se uniu á Gran Colombia en 1821, que chegaban da costa Caribe até as marxes do río Atrato. Con todo, coa firma do tratado Victoria-Vélez, acordouse o establecemento da fronteira coa citada lei de 1855, quedando baixo xurisdición colombiana unha zona de 40 millas de costa no Caribe dentro do istmo de Panamá, en América Central.

Achado editar

 
Localización de Santa María la Antigua en relación coa fronteira entre Panamá e Colombia.

Na década de 1960 organizáronse as primeiras expedicións para redescubrila impulsadas polo rei Leopoldo III de Bélxica e polo antropólogo colomboaustríaco Gerardo Reichel Dolmatoff. A pesar de que se atoparon artefactos e restos, non se determinou o sitio onde quedaba a cidade. As probas da súa localización apareceron entre 2006 e 2013, cando o antropólogo italiano Alberto Sarcina explorou a zona. En 2013, o Instituto Colombiano de Antropoloxía e Historia (Icanh) vinculouse ao proxecto e acordou cos habitantes da rexión levar a cabo escavacións e construír un parque arqueolóxico. O estudo de Sarcina estableceu que as ruínas da cidade española atópanse na verea Santuario do municipio de Unguía, departamento do Chocó, Colombia. As exploracións acharon restos prehispánicos e españois como narigueiras de ouro que datan dos séculos XI ao XIV e un porrón.[2]

Os profesores dos departamentos de Historia e Antropoloxía da Universidade Nacional de Colombia Paolo Vignolo e Virgilio Becerra tamén levaron a cabo exploracións tendentes a rescatar os vestixios da antiga cidade española. Nas súas expedicións atoparon un pequeno casarío que tiña un período de ocupación inferior a cinco anos, unha capela reconstruída pola diocese de Apartadó en 1994, sobre a que se cre estivo o lugar da catedral española do século XVI, e restos dedicados a labores agropecuarios de supervivencia.

Ben patrimonial editar

Mediante Resolución 2126 do 17 de xullo de 2015 o Ministerio de Cultura de Colombia declarou ben de patrimonio material a Santa María de la Antigua del Darién.[6]

Parque arqueolóxico e museo editar

O 4 de abril de 2019 o Ministerio de Cultura de Colombia inaugurou o Parque Arqueolóxico e Histórico de Santa María de Belén la Antigua del Darién. O parque conta con máis de 50 hectáreas e un museo que contén os restos dun poboado indíxena que se atopaba no lugar desde o século XII e os vestixios da cidade española. Aínda que non hai restos de edificacións porque todas eran de madeira, os arqueólogos e habitantes da zona recuperaron espadas, armas, moedas e vaixelas, a totalidade das cales permanecerá no museo de acordo co acordado entre o Icanh e os habitantes.[2]

Notas editar

  1. "Santa Maria La Antigua". panamahistoria.tripod.com. Consultado o 20 de novembro de 2021. 
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Semana. "La primera ciudad de América redescubierta y convertida en Parque Arqueológico" (en español). Consultado o 1 de abril de 2019. 
  3. "Santa María de la Antigua del Darién, la primera ciudad española en Tierra Firme: una prospección arqueológica sistemática -". Arquivado dende o orixinal o 02 de abril de 2019. Consultado o 2 de abril de 2019. 
  4. "Gobernación de Antioquia". web.archive.org. 29 de setembro de 2007. Archived from the original on 29 de setembro de 2007. Consultado o 20 de novembro de 2021. 
  5. "La conquista de Antioquia, 1500-1580". www.jorgeorlandomelo.com. Arquivado dende o orixinal o 30 de xuño de 2022. Consultado o 19 de novembro de 2021. 
  6. "Lista de bienes declarados bien de interés cultural del ámbito nacional" (PDF). Consultado o 2 de abril de 2019. 

 

Véxase tamén editar

Ligazóns externas editar