Panteón de Roma

O Panteón de Roma ou Panteón de Agripa (en italiano: Il Pantheon) é un edificio relixioso da Roma antiga que, en orixe, foi un templo consagrado a todas as divindades da relixión antiga, e que foi transformado nunha igrexa cristiá no século VII. Foi reconvertido en igrexa cristiá no 608 e adicado á Virxe polo que hoxe é denominado, propiamente, como Basílica de Santa María ad Mártires, aínda que, o seu nome coloquial é Santa María Rotonda. Así, a praza fronte á edificación denomínase Piazza della Rotonda e dá nome a un distrito da cidade.

Panteón de Roma
Presentación
Nome local	Il Pantheon
Localización	Roma, Italia
Coordenadas	41°53′55″N 12°28′37″L
Estrutura	Pedra
Estilo	Arquitectura romana
Tipo	Templo romano
Propietario	Goberno de Italia
Uso(s)	Templo
Construción
Inicio	421 a. C.
Data da construción	Entre 113 e 124
Dimensións
Altura	43'44 m.
Lonxitude	54'5 m.
Equipo
Arquitecto(s)	Apolodoro de Damasco (cúpula)

Pronao da fachada e vista lateral do Panteón.

É o único monumento do mundo antigo greco-romano que chegou até os nosos días practicamente intacto e é a arquitectura da Roma antiga que mellor conservada está; de feito, o seu uso foi continuo dende que se construíu.

O seu nome vén do grego πάνθειον (pántheion), adxectivo que significa «de todos os deuses», transformado en Pantheon polos autores latinos.

O Panteón está cuberto pola maior cúpula construída na Antigüidade que permanece en pé. O seu diámetro interior é de 43,30 m (ou 43,44 m), que segue a ser a máis grande do mundo en formigón de cemento non armado. Despois de case dous milenios, esta notable construción non mostra sinais de debilidade estrutural a pesar da mutilación voluntaria e dos repetidos movementos telúricos. Foi a meirande de Europa occidental até que, en 1436, Filippo Brunelleschi rematou a da catedral de Florencia, que tendo menos diámetro, ten máis altura ao estar lixeiramente apuntada.

Hoxe é propiedade pública e está xestionado polo Ministerio de Bens e Actividades Culturais a través do Museo Central do Lacio.

Etimoloxía

A palabra Panteón é, en realidade, un préstamo grego que a lingua italiana mantivo a través do latín: en grego τό πάνθειον é un adxectivo substantivo que indica "a totalidade dos deuses" e, na maioría dos casos, implica o substantivo ἱερόν ("templo"). Polo tanto, do grego τό Πάνθειον (ἱερόν) ("O templo de tódolos deuses") derívase o termo latino, usado por Plinio o Vello, que deu orixe á palabra.

Dión Casio, un senador romano e historiador que escribiu en grego, formulou a hipótese de que o nome derivaba das numerosas estatuas de deuses colocadas ao longo das paredes do edificio ou da semellanza da cúpula coa bóveda celeste A súa incerteza suxire que o nome Panteón (ou Panteón) era só un alcume, non o nome oficial do edificio. De feito, o concepto de que podería haber un templo dedicado a todos os deuses é discutible. O único "panteón" realmente rexistrado polas fontes antes do de Agripa atopouse en Antioquía en Siria, aínda que só foi mencionado por unha fonte do século VI. Ziegler intentou recoller probas sobre a existencia de pantheion, pero a súa lista só consiste en dedicatorias simples como "a tódolos deuses" ou "os doce deuses", que non son necesariamente citas de templos reais nos que se practicase un culto a tódolos deuses.

Historia

A construción realizouse en dúas etapas ou dous momentos: o Panteón de Agripa e o Panteón de Hadriano.

Panteón de Agripa

O templo foi mandado construír por Marco Vipsanio Agripa, xenro de Octavio Augusto, a comezos do reinado deste no ano 27 a.C. participando, deste xeito na política de embelecemento da cidade impulsada por Augusto e quixo localizalo nas proximidades do Campo de Marte (Campus Martius) baixo a dirección de Marco Coceio Aucto. De feito, situábase entre a Saepta Iulia e a basílica de Neptuno, construída a costa do propio Agripa nunha zona da súa propiedade, na que os baños de Agripa, a basílica de Neptuno e o propio Panteón estaban aliñados de sur a norte.

Inscrición de Agripa, recolocada por Augusto

Semella probable que tanto o Panteón como a basílica de Neptuno fosen a sacra privada de Agripa (edificios privados de uso sagrado) e non aedes publicae (templos de uso público). Esta función menos solemne podería axudar a explicar por que a memoria do nome orixinal e a súa función se perderon con tanta rapidez e facilidade (Ziolkowski afirmou que fora orixinalmente o templo de Marte no Campus Martius). Dedicoullo a todos os deuses e, especialmente a Marte e Venus, divindades protectoras da familia Xulia. A inscrición orixinal de dedicación do edificio, conservada no friso do pronao, logo da reconstrución hadrianea, reza: M.AGRIPPA.L.F.COS.TERTIUM.FECIT ("Marco Agrippa, fillo de Lucio, cónsul por terceira vez, fíxoo"). Para datalo, cómpre ter en conta que o terceiro consulado de Agripa correspondeu precisamente ao ano 27 a. C., aínda que Dión Casio o cita xunto coa basílica de Neptuno e o Gymnasium Laconiano entre as obras que Agripa completou durante o 25 a. C.

Polos restos atopados, afinais do século XIX, a uns 2,50 metros por debaixo do edificio sábese que este primeiro templo era rectangular (43,76x19,82 metros) cunha cela disposta transversalmente, máis ancha que longa (como a Templo da Concordia no Foro Romano e o pequeno Templo de Veiovis no Capitolio), construído en bloques de travertino cubertos con lousas de mármore. O edificio estaba orientado cara ao sur, en sentido contrario á reconstrución de Hadriano, precedido dun pronaos no lado longo que tiña 21,26 metros de ancho. Fronte a ela había unha zona circular descuberta, unha especie de praza que separaba o templo da basílica de Neptuno, cercada por un muro reticulado e cun chan en lousas de travertino. Sobre estas lousas colocáronse outras lousas de mármore, quizais durante a restauración de Domiciano. O edificio de Agripa, porén, tiña un eixe central que coincidía co do edificio máis recente, e o largo da cela era igual ao diámetro interno da rotonda. Toda a profundidade do edificio de Augusto tamén coincidía coa profundidade do pronao de Hadriano.

Interior.

A única fonte que describe cales foron as decoracións do Panteón de Agripa é Plinio o Vello, quen o viu en persoa. Na súa Naturalis Historia relata, de feito, que os capiteis estaban realizados en bronce de Siracusa e que a decoración incluía caríátides e estatuas frontais. As cariátides, colocadas nas columnas do templo, foran talladas por Dióxenes de Atenas. O templo daba a unha praza (hoxe ocupada pola rotonda de Adriano) limitada no lado oposto pola basílica de Neptuno.

Dión Casio afirma que o "Panteón" tiña este nome quizais porque albergaba as estatuas de moitas divindades ou máis probablemente porque a cúpula do edificio recordaba a bóveda celeste (e polo tanto as sete divinidades planetarias), e que a intención de Agripa era a de crear un lugar de culto dinástico, dedicado aos deuses protectores da Gens Iulia (Marte e Venus), e onde se colocou unha estatua de Octavio Augusto, e dese conxunto de divindades derivaría o nome o edificio. Dado que o emperador se opoñía a ambos, Agripa mandou colocar unha estatua do divino Xulio (é dicir, do César divinizado) dentro e, fóra, no pronao, unha de Octavio e outra de si mesmo, en celebración da súa amizade e do seu celo polo ben público.

No ano 80, produciuse un grande incendio en Roma que asolou varios templos e, entre eles, o templo de Agripa quedou completamente destruído. Foron restaurados por Domiciano e, segundo Suetonio, este tiña o seu nome gravado neles.

Panteón de Hadriano

O Panteón, volveu arder no 110 baixo Traxano e foi completamente reconstruído durante o reinado de Hadriano. As marcas de fábrica achadas nos ladrillos de construción correspóndense cos anos 123–125, polo cal se supón que o novo templo foi inaugurado por Hadriano nunha data posterior, supóndose que o fixo entre 125 e 128. Aínda que se ignora quen foi de certo o arquitecto que trazou a nova edificación, hai un consenso xeral entre os especialistas en atribuílo a Apolodoro de Damasco, se cadra o único capaz de acometer unha obra de tal envergadura, e que sabemos que vivía en Roma naquela altura.

No ano 609, o emperador bizantino Focas doouno ao papa, entón Bonifacio IV, quen o consagrou como igrexa cristiá, dedicándoo á María e aos mártires, de aí o seu nome de Sancta Maria ad Martyres; o mesmo papa fixo construír os altares e outras obras interiores. Esta nova dedicación posibelmente salvou o templo dunha máis que probábel destrución, como acontecería con moitos outros monumentos romanos ao longo, sobre todo, da Idade Media.

Arquitectura do edificio

Contexto técnico

Planta do Panteón de Agripa ou Panteón de Roma.

O deseño do novo edificio podería ser obra do arquitecto Apolodoro de Damasco, contemporáneo de Hadriano, autor xa probable dos grandes logros de Traxano: foro, baños e mercados de Traxano. Desafortunadamente, ningún documento apoia esta hipótese.

Despois do impulso proporcionado polos proxectos innovadores de Nerón, seguido dos colosais logros dos Flavios e Traxano, os romanos dominaron perfectamente as técnicas da construción artística, como o demostran as vastas cúpulas da Domus Aurea de Nerón e as termas de Baïes: o do chamado "templo de Venus" ten un diámetro de 26 m, o do "templo de Diana" alcanza os 29,5 m e o do templo de Apolo, preto de Baïes, alcanza os 38 m de diámetro. Todos son anteriores ao reinado de Hadriano.

Para esta reconstrución do Panteón despregáronse os coñecementos técnicos e o saber facer dos construtores romanos: a súa capacidade para mobilizar eficazmente unha gran forza de traballo, o uso combinado de pedra, ladrillo e morteiro, o dominio das técnicas do concreto de cal colado sobre encofrados, contribuíron ao éxito da construción do novo templo. Non se deixou de lado a estética, como mostran os efectos xeométricos, a elección decorativa dos materiais e o traballo na iluminación interior.

Plano xeral

A reconstrución do Panteón mantivo o eixe norte-sur do edificio, pero inverteu a orientación da entrada e dirixiuna cara ao norte. O pronao e o edificio de transición coa rotonda ocupaban o lugar do antigo edificio, e a rotonda encheu o espazo entre a antiga entrada e a basílica de Neptuno. O novo templo estaba rodeado por un pórtico en tres lados duns 60 m por 120 m, e precedido dun patio pavimentado con travertino.

O pronao

O pronao, que mide 33,1 m de ancho e 15,6 m de fondo, estaba elevado por un podio de 1,3 m e accesible por unha escaleira de cinco chanzos. Co paso dos séculos, o terreo circundante foi subindo, e a praza que rodea o Panteón alcanza agora o nivel do podio.

O pórtico frontal presenta 16 columnas monolíticas corintias de granito con capiteis de mármore, dispostas en tres filas: oito columnas na parte frontal seguidas de dúas filas de catro columnas. As columnas exteriores son de granito gris claro, as catro columnas interiores son de granito rosa máis escuro. Todos proveñen de canteiras de Exipto. Os pozos de 12,5 m de altura e un diámetro na base de 1,5 m pesan aproximadamente 69 toneladas. A innovación arquitectónica a destacar é que o fuste das columnas non é estriado, senón liso. Dúas columnas foron eliminadas na Idade Media á esquerda e substituídas por columnas das Termas de Nerón no século XVII.

A columnata así disposta delimita tres naves, a nave central conduce á porta principal do templo, as dúas naves laterais dan a dous nichos semicirculares que debían albergar estatuas, probablemente as de Augusto e Agripa. A cuberta do pronao estaba feita con trabes e casetóns de bronce, agora substituídas por tellas clásicas, o papa Urbano VIII fundiu o bronce para a construción do baldaquino da basílica de San Pedro.

O templo ten dous frontóns elevados, o principal no pórtico, o outro contra o macizo muro que fai a transición entre o pronao e a rotonda. O arquitrabe leva dúas inscricións, a da fundación de Agripa, e unha segunda máis pequena, que menciona unha restauración de Septimio Severo. O frontón, actualmente espido, estaba decorado con decoracións de bronce fixadas por crampones.

Segundo a posición dos buratos de fixación e o noso coñecemento do repertorio decorativo imperial, supoñemos a presenza dunha aguia de bronce coas ás estendidas.

Alzado da fachada principal do Panteón de Agripa.

O edificio ou corpo de transición

Entre o pronao e a rotonda culmina ao mesmo nivel que a rotonda un edificio intermedio, tan largo como o pronao, é dicir, 34 m, pero máis alto ca el. Forma o fondo do pronao e conecta este último coa cella, facilitando o paso dun a outro polo seu portal central. As actuais portas de bronce, de diferente proporción ás da entrada, proceden doutro edificio antigo, e son as máis grandes que a Antigüidade legou. Os revestimentos de mármore branco que cubrían os muros exteriores e os decoraban con pilastras estriadas están colocados só parcialmente, pois outros se perderon.

O Panteón artéllase pois en tres bloques arquitectónicos con volumes diferenciados: pronaos en prisma, edificio de transición cúbico e, a rotonda, circular. A unidade visual e estética establécese. por unha banda, grazas á ampliación das cornixas media e superior que rodean a parte superior da rotonda e do edificio de transición e, por outra, polo deseño dun segundo frontón na fachada do edificio de transición, continuando visualmente o frontón do pronao.

A rotonda

Sección transversal do Panteón de Roma mostrando como unha esfera de 43,3 m de diámetro encaixa baixo a súa cúpula.

A rotonda é un muro perfectamente circular de 58 m de diámetro exterior que forma un dobre muro de case 7 m de grosor. Apóiase sobre unha poderosa cimentación, de 7,30 m de ancho e 4,5 m de profundidade. A súa parte interior, cun radio de 21,7 m igual á súa altura interior, cumpre unha dobre función: forma a decoración da cella, e soporta o peso da cúpula.

Este muro interior está subdividido en dous niveis horizontais: o nivel inferior está ocoado por sete exedras, alternativamente semicirculares e trapezoidales (ver plano). A entrada é a oitava exedra. Cada exedra está bordeada por dúas columnas corintias estriadas e dúas pilastras de mármore amarelo. A exedra que dá á entrada adopta unha estrutura diferente: as columnas son substituídas por un arco de relevo que morde no nivel superior e que envía os esforzos verticais a dúas pilastras laterais. A decoración do nivel inferior complétase cunha serie de pequenas edículas lixeiramente salientes con frontón alternativamente triangular ou curvilíneo. Cada edícula colocada entre dúas exedras alixeira o carácter macizo que crean as columnas de apoio. Estes santuarios albergaban estatuas sobre pedestais.

O nivel superior, delimitado por dúas cornixas circulares, é unha decoración de transición, alternando falsas fiestras cadradas, lousas de mármore de cores e rectángulos de pórfido. Esta decoración realizada en 1747 por Luigi Vanvitelli substitúe a decoración romana orixinal. Na Antigüidade, as auténticas fiestras enreixadas permitían o paso da luz difusa, captada indirectamente desde o exterior polos pequenos ocos do muro exterior. Estes ocos xeraban un brillo case crepuscular na base da cúpula, reforzando o efecto de bóveda celeste. Foron reconstruídas parcialmente en 1930, nunha pequena porción á dereita da ábsida.

O pavimento da planta, perfectamente restaurado, está realizado nunha "marquetería" de lousas de pedra de cores (opus sectile). Debuxa unha cuadrícula onde se alternan lousas de pórfido e granito gris, formando alternativamente patróns redondos e cadrados. Para facilitar a evacuación das augas pluviais que entran polo óculo da cúpula, esta pavimentación é lixeiramente convexa, cunha cota de 30 cm a uns 2 m do centro da rotonda.

A cúpula

Interiormente, a bóveda forma parte dunha esfera perfecta de 150 pés romanos, é dicir, 43,30 m de diámetro, cunha altura igual de 43,30 m. Esta esfera teórica é, polo tanto, tanxente á superficie do chan. Está nervada por 140 casetóns de estuco, dispostos en cinco filas (aneis concéntricos de formigón puzolano e pedra calcaria) de tamaño decrecente que deixan libre o casquete do cumio. A cuberta está perforada por un óculo central de 8,7 m de diámetro. A técnica dos casetóns permite alixeirar a cúpula, así como o material. Os aneis inferiores máis grosos son de feito de formigón mesturado con ladrillos e pesados ​​bloques de toba, mentres que os superiores son de formigón mesturado con toba lixeira e pedras volcánicas porosas.

A observación coidadosa dos casetóns amosa que os rectángulos que os conforman están lixeiramente descentrados na parte superior. En efecto, estas molduras non están centradas no medio da esfera inscrita na cúpula, senón na base desta, que corresponde ao centro do chan da rotonda. Esta corrección sutil crea un efecto de perspectiva radiante para o observador que se atopa no centro do templo. Os orificios presentes nos casetóns suxiren a fixación de elementos decorativos en bronce. Algúns debuxos de reconstrución modernos presentan estrelas de bronce como simbolismo da bóveda celeste.

O óculo cenital, reforzado por unha correa de bronce, é a única fonte de luz directa, pois a entrada á cella, orientada ao norte, está protexida polo pronao. Proxecta un óvalo de luz que se despraza lentamente sobre os cofres da cúpula, engadindo a maxia do lugar. Exteriormente, a parte superior da cúpula estaba, orixinalmente, cuberta con tellas de bronce dourado.

Estrutura do edificio

A estrutura interna da construción central (rotonda e cúpula), para soportar todo tipo de esforzos, debe compensar ao mesmo tempo as forzas de depresión vertical na parte superior da bóveda e as forzas de separación na base da cúpula. Os canteiros romanos resolveron estes problemas por dous medios principais: a busca dos materiais máis axeitados e o control da orientación dos pulos.

Elección dos materiais de construción

O uso masivo de formigón (opus caementicium), vertido entre paramentos de ladrillo (opus latericium), fai do edificio un bloque coherente cuxa rixidez garante unha boa resistencia ás forzas de deformación. Segundo o nivel da edificación, este formigón inclúe un árido diferente, adaptado ás necesidades de resistencia ou lixeireza.

Corte do muro exterior do Panteón de Roma: 1.- exterior; 2.- interior; 3.- exedra e columna alternando cos alicerces macizos; 4.- base da cúpula; 5.- alzado do muro que sostén a cúpula; 6.- aneis de carga

Partindo dos pés do edificio, existen sucesivamente cinco calidades de formigón: o muro da rotonda, ata a primeira cornixa exterior, é de formigón que deixa ver cacos de toba e travertino, pero, entre a primeira e a segunda cornixa, este muro está feito de formigón de toba e ladrillos. O primeiro anel da cúpula e o muro exterior sobre a segunda cornixa están feitos de formigón de ladrillo triturado (morteiro de baldosas), mentres que o segundo anel da cúpula está feito de formigón de toba e ladrillo triturado. A cúpula da cúpula foi obxecto dun coidado moi especial, xa que está feita de formigón lixeiro de pedra pómez e árido de toba, de espesor decrecente, dende os 5,90 m na base ata 1,5 m só no óculo, cuberto con unha capa de selante de 15 cm.

O morteiro de formigón romano é unha mestura de area e cal. Tende a calcificarse cada vez máis a medida que envellece, o que asegura unha excelente resistencia ao longo dos séculos. Fundida deste xeito, a cúpula forma unha cúpula monolítica chamada bóveda de concreto, é dicir, feita de material "endurecido" ("concreto").

A redirección de pulos

As restricións estáticas son múltiples: a base da cúpula tende a empuxar cara ao exterior a parede que a sustenta. Este cilindro non é macizo, senón que está baleirado, internamente, polas sete exedras e a entrada do templo, e tamén por unha fileira de tramos baleiros no nivel superior. O peso da cúpula está así sostido polos oito macizos piares de cachotaría que separan estes intervalos. Foi necesario, pois, tanto compensar os pulos centrífugos como orientar os pulos verticais sobre os oito piares.

Para conseguir este resultado, os construtores romanos implementaron varias solucións:

• o muro exterior (1) sobresae 8,40 m (5) máis aló do pé da cúpula e fai de contraforte;
• a base da cúpula está sobrecargada cunha serie de sete aneis de formigón dispostos en escaleira (6), visibles desde o exterior, e que redirixen os pulos laterais centrífugos mediante un pulo vertical;
• no grosor da cúpula inclúense grandes arcos cegos tapiados con ladrillo que dirixen os pulos sobre os piares da rotonda;
• outros arcos de ladrillo incluídos no muro da rotonda, pero visibles desde o exterior, devolven os pulos aos piares;
• a parte portante do muro cilíndrico está reforzada por unha serie de pequenos arcos radiais comprendidos entre os niveis superiores do muro interior e o muro exterior.

• 

  Aneis concéntricos que rodean a cúpula.

• 

  Paramento de ladrillo na rotonda con arcos cegos de descarga, tamén de ladrillo.

• 

  Gravado de Piranesi, que mostra os arcos cegos de descarga que estruturan a rotonda.

A montaxe da cúpula

Non se dispoñen de fontes documentais sobre a construción do Panteón nin sobre outras moitas construcións romanas. Non obstante, sábese que a construción da cúpula de formigón requiriu da instalación previa dunha cimbra e dun encofrado.

Uns cento cincuenta anos antes da construción desta cúpula, Vitruvio describiu bastante brevemente a técnica de trazado de pisos en forma de bóveda, construíndo sobre arcos montados con viguetas e cubertos con xuncos. Aquí, a luz ou a liña de imposta dos arcos é moi relevante (43 metros), pero sabemos que as basílicas romanas estaban cubertas con armazóns, con trabes de amarre de 25 a 30 m de luz, largura observada nos restos. Polo tanto, pódese aceptar a hipótese proposta por Bourbon, da existencia dun encofrado apoiado por un arco estrutural que se apoia nas cornixas interiores da rotonda.

Eugène Viollet-le-Duc, que estudou a arquitectura antiga, refina estas hipóteses ao describir unha técnica de construción de bóvedas en dúas etapas, observada en varios edificios romanos: montando en ladrillos e morteiro unha primeira capa delgada da bóveda formada por nervios de ladrillo que definen os casetóns interiores sobre un arco de madeira lixeira, e logo, tralo endurecemento desta capa que forma un encofrado sólido e impermeable, procédese á construción do resto da bóveda cos seus arcos de relevo e o seu grosor de formigón. O método así descrito é económico, xa que só precisa dunha flexión bastante leve da madeira para o tempo de construír o primeiro grosor, estando a flexión que soporta a carga completa constituída polo primeiro grosor da bóveda.

Outra solución propúxoa Pierre Gros, quen era partidario de que se pretendeu encher a rotonda de area ou terra, revestir sobre ela, construír a cúpula e, despois, baleirar a rotonda. Esta técnica sinxela está, como a anterior, ao alcance dos canteiros romanos que demostraron co mausoleo de Augusto a súa capacidade para montar e encher de terra un grande edificio cilíndrico.

Personaxes célebres no Panteón

Desde o Renacemento, o Panteón foi usado como tumba. Entre as personalidades que descansan nas exedras transformadas en capelas, están Rafael (1483-1520), segundo os seus derradeiros desexos, os seus alumnos Baldassarre Peruzzi (1481-1536) e Perin del Vaga (1501-1547), despois os pintores Giovanni da Udine (1487-1564), Taddeo Zuccaro (1529-1566) e Annibale Carracci (1560-1609), o arquitecto Jacopo Barozzi da Vignola (1507-1573), o compositor Arcangelo Corelli (1653-1713), o corazón do cardeal Ercole Consalvi (morto en 1824) e dous reis de Italia: Vítor Manuel II (morto en 1878) e Humberto I (morto en 1900), así como a muller deste último, a raíña Margarita de Savoia (morta en 1926).

O corpo do pintor Rafael foi colocado nun sarcófago antigo, no que se pode ler a inscrición do poeta Pietro Bembo (1470-1547): “Aquí xace Rafael, á súa vista a natureza temía ser conquistada; agora que está morto, ela ten medo de morrer”.

Aínda que Italia é unha república desde 1946, os membros voluntarios das organizacións monárquicas ofrecen misas nas tumbas reais do Panteón. Isto provocou, ás veces, protestas dos círculos republicanos, pero como nunca se realiza unha misa en honor de alguén, senón para rezar por el, as autoridades católicas non ven motivos para prohibir estas prácticas. Tamén se teñen producido polémicas polos traslados ao Panteón dos restos de Vítor Manuel III e Humberto II, os derradeiros soberanos italianos, comprometidos polo seu apoio ao fascismo.

O Panteón é hoxe unha igrexa, onde se celebran misas e vodas e, polo tanto, está pechado aos visitantes durante as cerimonias litúrxicas.

Influencia posterior

O Panteón, o modelo mellor conservado da arquitectura monumental romana, tivo unha enorme influencia nos arquitectos europeos e americanos (un exemplo entre moitos, Andrea Palladio), dende o Renacemento ata o século XIX. Moitos salóns públicos, universidades e bibliotecas asumiron a súa composición (un pórtico con frontón e unha cúpula).

Exemplos de edificios famosos influenciados polo Panteón:

• a Vila Capra, coñecida como a Rotonda (1566-1571), de Andrea Palladio,
• a cúpula da catedral de Santa Maria del Fiore, en Florencia, de Brunelleschi,
• Basílica de San Pedro no Vaticano, que segundo o proxecto de Bramante, sería o Panteón situado na basílica de Maxencio e Constantino.
• Igrexa de Santo André do Quirinal, construída por Bernini entre 1658 e 1678
• a igrexa Gran Madre di Dio en Turín,
• Basílica de San Francisco de Paula en Nápoles,
• O cemiterio monumental de Staglieno, en Xénova,
• o Panteón de París (1757-1790), de Jacques-Germain Soufflot,
• a rotonda da Universidade de Virxinia (1817-1819), deseñada por Thomas Jefferson,
• o edificio principal da National Gallery of Art de Washington,
• a biblioteca da Universidade Columbia (1896) en Nova York,
• a Biblioteca Estatal de Victoria en Melbourne, Australia.
• o Banco de Montreal na Place d'Armes de Montreal

• 

  Villa Capra ou Rotonda de Palladio.

• 

  Vista aérea de Santa Maria del Fiore (Florencia).

• 

  Tempietto Barbaro, de Palladio.

• 

  Igrexa de San Simeón Piccolo, en Venecia

• 

  Catedral de Santa Eduvixis en Berlín

• 

  Panteón de París

Véxase tamén

Bibliografía

• Adam, Jean-Pierre (1984). La construction romaine (en francés) (3ª ed.). París: Picard. ISBN 2-7084-0104-1. 
• Andreae, Bernard (1988). L’art de l’ancienne Rome. Col. L'art et les grandes civilisations (en francés). (edición orixinal de 1973 en Citadelles et Mazenod Édition). París: Editions d' Art Lucien Mazenod. ISBN 978-2850880049. 
• Bandinelli, Ranuccio Bianchi; Torelli, Mario (1976). L'arte dell'antichità classica. Etruria-Roma (en italiano). Turín: UTET. 
• Bourbon, Fabio (1997). La Rome antique: Une civilisation qui a conquis le monde (en francés). París: Gründ. ISBN 978-2700021288. 
• Cinti, Siro; De Martino, Federico; Carandini, Andrea; De Carolis, Marco; Belardi, Giovanni (2007). Pantheon. Storia e Futuro / History and Future (en italiano). Roma: Gangemi Publisher. ISBN 978-88-492-1301-0. 
• Coarelli, Filippo (2002). Guide Archeologiche (en italiano). Roma/Milán: Mondadori. ISBN 88-04-48002-5. 
• Dubois, Patrick (2003). Guide Bleu Évasion : Rome (en francés). París: Hachette Tourisme. ISBN 978-2012438200. 
• García Moreno, Antonio (1990). Arte romano. Col. Textos universitarios nº 1 (en castelán). Madrid: CSIC. ISBN 84-00-07077-1. 
• Godivier, J.L.; Senechalle-Couvercelle, M. (1978). Atlas d'architecture mondiale (en francés). I (Mésopotamie, Égypte, Égée, Grèce, Rome, Byzance). Stock. ISBN 2-234-00657-0. 
• Gros, Pierre (2002). L’architecture romaine du début du IIIe s. av. J.-C. à la fin du Haut-Empire, vol. I: les monuments publics (en francés). París: Picard. ISBN 2708406736. 
• Liberati, Anna Maria; Bourbon, Fabio (1996). La Rome antique (en francés). Gründ. ISBN 2-7000-2128-2. 
• Roman, Yves (2008). Hadrien, l’empereur virtuose (en francés). París: Payot. ISBN 222890337X. 
• Squadrilli, Tina (1997). Roma (en italiano). Milán: Rusconi editore. ISBN 88-18-12170-7. 
• Thomas, Edmund (2004). "From the Pantheon of the Gods to the Pantheon of Rome". En Wrigley, Richard; Craske, Matthew. Pantheons; Transformations of a Monumental Idea (en inglés). Aldershot (Reino Unido): Ashgate. pp. 11–34. ISBN 978-0-7546-0808-0. 
• Viollet-le-Duc, Eugène (1875). "Voûte". Dictionnaire raisonné de l’architecture française du xie au xvie siècle, Vol. IX (en francés). París: V. A. Morel & Cia, Editeurs. 
• Ziolkowski, Adam (1999). "Pantheon". En Steinby, Eva Margareta. Lexicon Topographicum Urbis Romae. Col. Soprintendenza Archeologica Di Roma (en inglés) (4ª ed.). Roma: Quasar. ISBN 978-8870970197. 
• Ziolkowski, Adam (novembro de 1994). "Was Agrippa's Pantheon the Temple of Mars ‘In Campo'?". Papers of the British School at Rome (en inglés) 62: 261–277. ISSN 0068-2462. doi:10.1017/S0068246200010084. 

Outros artigos

• Apolodoro de Damasco