Numeración muisca
A numeración muisca foi o sistema de numeración empregado polos muiscas. Ó igual que os maias, os muiscas tiñan un sistema de numeración vixesimal, baseado nos múltiples de vinte (en muisca: gueta). Os numerais muiscas baseábanse na conta dos dedos das mans e dos pés. Tiñan números específicos do un ata o dez, e os números entre o once e dezanove usaban o sistema "pé un" (11) a "pé nove" (19). O número 20 era o número 'perfecto' para os muiscas, o cal é visible no seu calendario. Para calcular números maiores de 20 usaban múltiplos do seus número 'perfecto'; gue-muyhica sería "20 veces 4", ou 80. Para describir o "50" usaban "20 veces 2 máis 10"; gue-bosa asaqui ubchihica, transcrito como guêboʒhas aſaqɣ hubchìhicâ.[1] No seu calendario, que era lunisolar, só contaban do un ao dez e vinte. Cada número tiña un significado especial, relacionado cos seus deuses e certos animais, especialmente os abondosos sapos.[2]
Para a representación dos seus números usaron díxitos inspirados no seu contorno natural, especialmente sapos; ata ("un") e aca ("nove") derivan destes animais tan abondosos na sabana de Bogotá e noutras partes do Altiplano Cundiboyacense onde os muiscas vivían na súa confederación.
Os estudosos máis importantes que achegaron coñecemento sobre os números muiscas foron Bernardo de Lugo (1619),[1] Pedro Simón (século XVII), Alexander von Humboldt e José Domingo Duquesne (finais do século XVIII e comezos do XIX) e Liborio Zerda.[3][4][5][6][7]
Numerais editar
Os muiscas usaron un sistema de numeración vixesimal e contaron principalmente cos dedos das súas mans e secundariamente coas dedas dos pés. O seu sistema pasou de 1 a 10 e para numeracións máis altas empregaron o prefixo quihicha ou qhicha, que significa "pé" na lingua muisca Muysccubun. Once converteuse así en "pé un", doce: "pé dous", etc. Ao igual que outras civilizacións precolombianas, o número 20 era especial. Os muiscas tiñan dúas maneiras de expresar o número vinte: "pé dez"; quihícha ubchihica ou a palabra exclusiva gueta, derivada de gue, que quere dicir "casa". Os número entre 20 e 30 cóntanse así gueta asaqui ata ("vinte máis un"; 21), gueta asaqui ubchihica ("vinte máis dez"; 30). Os números maiores eran contados como múltiplos de vinte; gue-bosa ("20 veces 2"; 40), gue-hisca ("20 veces 5"; 100).[3]
Números do 1 até o 10, e o 20 editar
| Número | Humboldt, 1807[3] | De Lugo, 1619[1] | Díxitos muiscas |
|---|---|---|---|
| 1 | ata |  | |
| 2 | bozha / bosa | boʒha | |
| 3 | mica | ||
| 4 | mhuyca / muyhica | mhuɣcâ | |
| 5 | hicsca / hisca | hɣcſcâ | |
| 6 | taa[8] | ||
| 7 | qhupqa / cuhupqua | qhûpqâ | |
| 8 | shuzha / suhuza | shûʒhâ | |
| 9 | aca | ||
| 10 | hubchibica / ubchihica | hubchìhicâ | |
| 20 | quihicha ubchihica gueta |
qhicħâ hubchìhicâ guêata | |
Números maiores editar
| Número | Humboldt, 1807[3] | De Lugo, 1619[1] |
|---|---|---|
| 11 | quihicha ata | qhicħâ ata |
| 12 | quihicha bosa | qhicħâ boʒha |
| 13 | quihicha mica | qhicħâ mica |
| 14 | quihicha mhuyca | qhicħâ mhuɣcâ |
| 15 | quihicha hisca | qhicħâ hɣcſcâ |
| 16 | quihicha ta | qhicħâ ta |
| 17 | quihicha cuhupqua | qhicħâ qhûpqâ |
| 18 | quihicha suhuza | qhicħâ shûʒhâ |
| 19 | quihicha aca | qhicħâ aca |
| 20 | gueta | guêata |
| 21 | guetas asaqui ata | guêatas aſaqɣ ata |
| 30 | guetas asaqui ubchihica | guêatas aſaqɣ hubchìhicâ |
| 40 | gue-bosa | guêboʒha |
| 50 | gue-bosa asaqui ubchihica | guêboʒhas aſaqɣ hubchìhicâ |
| 60 | gue-mica | guêmica |
| 70 | gue-mica asaqui ubchihica | guêmicas aſaqɣ hubchìhicâ |
| 80 | gue-muyhica | guêmhuɣcâ |
| 90 | gue-muyhica asaqui ubchihica | guêmhuɣcâs aſaqɣ hubchìhicâ |
| 99 | gue-muyhica asaqui quihicha aca | guêmhuɣcâs aſaqɣ qhicħâ aca |
| 100 | gue-hisca | guêhɣcſcâ |
| 101 | gue-hisca asaqui ata | guêhɣcſcâs aſaqɣ ata |
| 110 | gue-hisca asaqui hubchihica | guêhɣcſcâs aſaqɣ hubchìhicâ |
| 120 | gue-ta | guêta |
| 150 | gue-muyhica asaqui hubchihica | guêqhûpqâs aſaqɣ hubchìhicâ |
| 199 | gue-aca asaqui quihicha aca | guêacas aſaqɣ qhicħâ aca |
| 200 | gue-ubchihica | guêhubchìhicâ |
| 250 | gue-quihicha bozha asaqui hubchihica | guêqhicħâ boʒhas aſaqɣ hubchìhicâ |
| 300 | gue-chihica hisca | guêqhicħâ hɣcſcâ |
| 365 | gue-chihica suhuza asaqui hisca | guêqhicħâ shûʒhâs aſaqɣ hɣcſcâ |
| 399 | gue-chihica aca asaqui quihicha aca | guêqhicħâ acas aſaqɣ qhicħâ aca |
Notas editar
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1619 - Muisca numbers according to Bernardo de Lugo - consultado o 29 de abril de 2016 (en castelán)
- ↑ Izquierdo, 2009, p.30
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Humboldt, 1807, Part 1
- ↑ Humboldt, 1807, Part 2
- ↑ Humboldt, 1807, Part 3
- ↑ Duquesne, 1795
- ↑ Zerda, 1883
- ↑ Taa on Muysccubun Dictionary (en castelán)
Véxase tamén editar
Bibliografía editar
- Duquesne, José Domingo (1795). Disertación sobre el calendario de los muyscas, indios naturales de este Nuevo Reino de Granada - Dissertation about the Muisca calendar, indigenous people of this New Kingdom of Granada (PDF) (en castelán). pp. 1–17. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de xuño de 2007. Consultado o 2016-07-08.
- Humboldt, Alexander von (1807). "VI". Sitios de las Cordilleras y monumentos de los pueblos indígenas de América - Calendario de los indios muiscas - Parte 1 - Views of the Cordilleras and Monuments of the Indigenous Peoples of the Americas - Muisca calendar - Part 1 (en castelán). Biblioteca Luis Ángel Arango. Consultado o 2016-07-08.
- Humboldt, Alexander von (1807). "VI". Sitios de las Cordilleras y monumentos de los pueblos indígenas de América - Calendario de los indios muiscas - Parte 2 [Views of the Cordilleras and Monuments of the Indigenous Peoples of the Americas - Muisca calendar - Part 2] (en castelán). Biblioteca Luis Ángel Arango. Consultado o 2016-07-08.
- Humboldt, Alexander von (1807). "VI". Sitios de las Cordilleras y monumentos de los pueblos indígenas de América - Calendario de los indios muiscas - Parte 3 [Views of the Cordilleras and Monuments of the Indigenous Peoples of the Americas - Muisca calendar - Part 3] (en castelán). Biblioteca Luis Ángel Arango. Consultado o 2016-07-08.
- Izquierdo Peña, Manuel Arturo (2009). The Muisca Calendar: An approximation to the timekeeping system of the ancient native people of the northeastern Andes of Colombia. Université de Montréal. pp. 1–170. Consultado o 2016-07-08.
- Zerda, Liborio (1947 (1883)). El Dorado (PDF) (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 07 de xullo de 2019. Consultado o 2016-07-08.