Macarena Valdés

Yudy Macarena Valdés Muñoz, nada en Hualañé, Rexión de Maule, o 23 de decembro de 1983 e finada en Tranguil, Panguipulli, Rexión de Los Lagos, o 22 de agosto de 2016, foi unha activista socioambiental chilena que liderou a loita contra a instalación dunha central hidroeléctrica no río Tranguil, e cuxa morte se atopa sendo investigada como un posible asasinato. Trala súa morte, foi considerada un estandarte da loita socioambiental feminista en Chile, comparada con outras lideresas como Berta Cáceres e Marielle Franco.

Macarena Valdés

Nome orixinal	(es) Yudy Macarena Valdés Muñoz
Biografía
Nacemento	23 de decembro de 1983 Hualañé, Chile (pt)
Morte	22 de agosto de 2016 (32 anos) Panguipulli, Chile (pt)
Causa da morte	Estrangulamento (pt)
Datos persoais
Outros nomes	La Negra
País de nacionalidade	Chile
Actividade
Ocupación	activista
Lingua	Lingua castelá

Traxectoria

Naceu en Hualañé, na rexión de Maule, e residiu a maior parte da súa vida en Santiago. En 2014, buscando vivir de acordo á espiritualidade do pobo mapuche, mudouse coa súa parella, Rubén Collío, e os seus fillos, á localidade de Tranguil, na rexión de Los Ríos, lugar onde se integrou na comunidade mapuche local Newen. Collío foi elixido werkén polas comunidades, o que supuxo unha destacada visibilidade para el e a súa familia.

Ante a construción dunha central hidroeléctrica de paso no río Tranguil por parte da empresa austríaca RP Global e a chilena SAESA, que significou a talla de bosque nativo e a inundación de dous cemiterios ancestrais (eltuwe), Rubén Collío púxose á fronte da organización mapuche para denunciar e frear a instalación da empresa, encabezando xunto a Macarena unha serie de manifestacións, que conseguiron que a Gobernación Provincial de Valdivia iniciase un diálogo coa empresa e as comunidades contiguas para fiscalizar as obras. O 1 de agosto de 2016, Valdés e membros das comunidades locais cortaron a ruta CH 201, unha vía nacional que accede a un dos pasos fronteirizos coa Arxentina.

Morte e investigación

Macarena Valdés foi vista por última vez con vida pola súa parella preto das 13 horas do día 22 de agosto de 2016. Valdés debía acudir co seu fillo máis novo –de 1 ano e 8 meses de idade– a un control médico de rutina na localidade de Liquiñe, nun autobús programado para as 14:30 horas. Francisco, o seu fillo máis vello, entón de 11 anos, regresou antes á súa casa e atopouna sen vida suspendida dunha corda atada a unha viga, co bebé presente no lugar.

Collío presentou unha querela criminal contra quen resulten responsables da morte de Valdés. A investigación foi encabezada pola fiscal Alejandra Anabalón da Fiscalía Local de Panguipulli. Na primeira autopsia realizada polo Servizo Médico Legal (SML) de Valdivia indicouse como causa do deceso como «asfixia por ahorcamiento» e que o corpo non presentaba lesións atribuíbles a terceiros. Nesa liña, a fiscalía entrevistou a familiares afastados de Valdés, a quen inquiriu sobre o seu estado psicolóxico, concluíndo que padecía de depresión e dando por pechado o caso, baixo a hipótese dun suicidio.

Con todo, a súa familia e a comunidade Newen de Tranguil cuestionaron desde un principio esa hipótese, principalmente polas ameazas de morte que recibiran anteriormente por participar de manifestacións en contra da construción da central hidroeléctrica. Un ano despois, contratado pola familia de Valdés, o médico forense Luís Ravanal realizou unha análise pericial sobre a autopsia efectuada polo SML e cuestionou o resultado, concluíndo que xa estaba morta cando foi colgada, porque a pel do seu pescozo non tiña lesións vitais normais do enforcamento, e recomendou a exhumación do corpo de Valdés para que se efectuase unha segunda autopsia. Por mor dese informe, a fiscalía, encabezada polo fiscal Jaime Calfil, reabriu o caso o 21 de agosto de 2017,e a segunda autopsia, encargada ao propio Ravanal en outubro dese ano, terminou concluíndo que "non se confirma a existencia de signos obxectivos que permitan sustentar que a vítima se atopase con vida no momento de ser suspendida por un cordel ou lazo a nivel cervical". A segunda autopsia incluíu un estudo histopatolóxico dunha mostra de tecido do pescozo de Valdés, que se pediu á doutora Carmen Cerda do Departamento de Medicina Legal da Universidade de Chile, estableceu a ausencia de lesións vitais microscópicas observables na área estudada, o que significaba que probablemente a vítima estivese sen vida no momento de ser colgada dunha viga. Recentemente a fins de 2018 logrouse a modificación do caso a «achado de cadáver» pero nese lapso de tempo, a investigación non avanzou.

Ratificando as conclusións da segunda autopsia, o patólogo británico John Clark, emitiu un informe sobre a morte de Valdés o 12 de agosto de 2019, onde destaca a falta dunha descrición detallada de como foi atopada morta e que as pericias iniciais foron deficientes. Sobre a base dos elementos científicos dispoñibles, Clark concluíu que Valdés morreu por estrangulamento por ligadura, cun obxecto que alguén máis sostiña ao redor do seu pescozo e apertábao con forza, e que logo o corpo puido ser suspendido para simular un suicidio.

Mural dedicado a Macarena Valdés na cidade de Rengo

Repercusións

Trala súa morte, as mulleres organizadas e lesbofeministas foron as primeiras en denunciar que fora asasinada e que iso representaba un feminicidio empresarial, isto é, que Valdés foi asasinada por ser muller mapuche e por defender os bens comúns das empresas que saquean o territorio, impulsando a campaña internacional «#FueHomicidio» e «#ALaNegraLaMataron», esixindo xustiza por Macarena Valdés, consignas que foron recollidas en diversas manifestacións en distintas partes de Chile e o mundo.