Wikipedia

Holodomor

Holodomor (en lingua ucraína: Голодомор; pronunciado golodomor, con gheada) é o nome atribuído á fame de carácter xenocida, que devastou principalmente o territorio da República Socialista Soviética de Ucraína (integrada na URSS), durante os anos de 1932 a 1933. Este acontecemento, tamén coñecido por gran fame de Ucraína, representou un dos máis tráxicos capítulos da Historia de Ucraína, debido ó enorme custo en vidas humanas.

Vítima do Holodomor nunha rúa da cidade ucraína de Khárkiv. Esa fotografía foi efectuada en 1933 por Alexander Wienerberger, un enxeñeiro químico austríaco que daquela traballaba na URSS.

A pesar de que esta fame afectou igualmente a outras rexións soviéticas, o termo Holodomor é aplicado especificamente ós feitos ocorridos nos territorios con poboación de etnia ucraína: Ucraína e a rexión de Kuban, no Cáucaso do Norte. Como tal, o Holodomor é ás veces denominado "Xenocidio Ucraíno"[1] ou "Holocausto Ucraíno"[2], significando que esa traxedia resulta dunha acción deliberada de exterminio desencadeada polo réxime soviético contra o pobo ucraíno, en canto entidade socio-étnica.

Tendo como referencia o concepto de xenocidio[3][4] e a súa definición xurídica[5][6], verifícase un crecente consenso da historiografía, relativo á natureza xenocida do Holodomor[7][8][9][10][11][12][13][14][15]. Por outra banda, hai un número cada vez maior de países que o recoñecen oficialmente como un acto de xenocidio, como España[16].

Imaxe da cerimonia dos cirios acesos, en homenaxe ás vítimas do Holodomor (Kíiv, 22 de novembro de 2003).

A palabra Holodomor resulta da expresión ucraína 'Морити голодом' (moryty gholodom), que significa "matar pola fame". O termo foi empregado por vez primeira polo escritor Oleksa Musienko, nun relatorio[17].

No cuarto sábado do mes de novembro, Ucraína[18][19] e as comunidades ucraínas implantadas en diversos países de acollemento[20][21] renden homenaxe ás vítimas do Holodomor.

1929: a colectivización da agricultura e a deskulakización (Gran Viraxe) editar

Os obxectivos da Gran Viraxe editar

A comezos da década de 1930, Stalin decidiu aplicar unha nova política para a URSS, a través da transformación radical e acelerada das súas estruturas económicas e sociais. Esa mudanza contemplaba os seguintes obxectivos[22]:

  • A colectivización da agricultura, ou sexa, a apropiación polo Estado soviético das terras, colleitas, gando e alfaias pertencentes aos campesiños. Dese xeito, o Estado pasaría a establecer plans de colecta para a produción agropecuaria, que lle permitían de modo regular e case gratuíto, abastecer as cidades e as forzas armadas, ou ben exportar para o estranxeiro. Por outra banda, pretendíase establecer un efectivo control político-administrativo sobre o campesiñado, forzándoo a apoiar o réxime soviético. Ese apoio sería igualmente garantido coa eliminación da camada social máis próspera e favorable á economía de mercado, os kulaks.
  • A industrialización acelerada da Unión Soviética, con base nas receitas financeiras obtidas a través da exportación dos produtos agrícolas, sobre todo dos cereais.

A "guerra anticampesiña" editar

 
Genrikh Yagoda (dereita) na compaña do escritor Maxim Gorki (esquerda). Como subxefe da polícia política (KGB), Yagoda foi un dos principais responsables da represión do campesiñado, no ámbito da colectivización e da deskulakización

O proceso de colectivización acelerada da agricultura e de "liquidación dos kulaks como clase" (deskulakización), desencadeado por decisión do Comité Central do Partido Comunista da Unión Soviética, en decembro de 1929, tivo consecuencias tráxicas para millóns de persoas[23].

Para a súa execución, o funcionariado e os membros do Partido Comunista que estaban presentes nos campos, foron apoiados por brigadas de obreiros e de "activistas" chegados dos centros urbanos[24]. Sendo a Unión Soviética un país no que a fractura entre o mundo dominante das cidades e o mundo dominado das aldeas continuaba a ser profunda, a colectivización foi sentida como unha verdadeira guerra declarada polo Estado contra o modo de vida e a cultura labrega tradicionais[25].

O campesiñado (82 % da poboación soviética), despois de ser obrigado, a través de todo o tipo de abusos e violencias[26] , a entregar os bens, foi forzado a se adherir ás explotacións agrícolas colectivas (kolkhozes) ou estatais (sovkhozes). Estas destinábanse a abastecer, de forma regular e case gratuíta, ó Estado con produtos agrícolas e pecuarios, a través de planos de colecta fixados polas autoridades centrais.

Con base na acusación arbitraria de pertenceren á categoría dos kulaks (campesiños ricos e hostís ó poder soviético)[27], os "socialmente estraños" ó novo sistema agrícola kolkhoziano,foron desterrados a título definitivo para outras rexións, principalmente para Casaquistán e Siberia[28]. Por outro lado, as operacións de deportación pretendían fornecer os recursos humanos necesarios á colonización e explotación das inmensas riquezas naturais, existentes neses territorios deshabitados.

En total, son deportadas -frecuentemente de modo caótico e precipitado-[29] cerca de 2 800 000 persoas:

  • 2 400 000, dos que 300.000 son ucraínos[30], no contexto da campaña de deskulakización (1930-1932);
  • 340.000, debido á represión da resistencia ás requisicións predatorias efectuadas polos organismos estatais encargados de se apoderar dos cereais (1932-1933)[31][32].

No entanto, en moitos casos, as vítimas da represión foron abandonadas neses territorios distantes[33]. En consecuencia diso, aproximadamente 500.000 deportados, entre os que se atopan moitos nenos, morreron debido o frío, á fame e ó traballo extenuante[34].

Os sobreviventes, traballando como "colonos de traballo" nas empresas de explotación dos recursos naturais -explotación forestal, carbón, minerais non ferrosos, metalurxia, agricultura e artesanía- ou nos estaleiros de obras públicas -construción e manutención de estradas e vías férreas- son tratados como verdadeiros parias, sendo suxeitos a todo o tipo de privacións e abusos[35].

Ademais, cerca de 400.000 campesiños foron enviados a unha rede de campos de traballos forzados (Gulag), dirixida polo KGB -na época, baixo a dirección de Viacheslav Menzhinski- [36] e outros 30.000 foron castigados a pena capital[37].

A resposta dos campesiños foi desesperada e moitas veces violenta[38], habendo numerosas manifestacións, revoltas e disturbios por todo o país (máis de 14.000 casos rexistrados polo KGB)[39].

Esa resistencia mobilizou preto de tres millóns de persoas, en particular nas rexións do ríos Don e Volga, no Cáucaso do Norte, en Casaquistán, e sobre todo, en Ucraína[40] As motivacións da sublevación labrega foron múltiples, xurdindo de acordo cos novos desafíos suscitados pola intransixencia do Estado soviético: recusa en se adherir ós kolkhozes; oposición á política antirrelixiosa das autoridades (peche das igrexas, confiscación dos sinos, vandalismo antirrelixioso dos activistas da Xuventude Comunista); solidariedade cos kulaks e outros "elementos antisoviéticos", vítimas de persecución; resistencia á confiscación, polos órganos estatais de colecta, dunha crecente porcentaxe da produción agropecuaria, a través de "desvíos" e roubos da colleita "colectiva", nunha conxuntura económica cada vez máis degradada[41][42].

1931: o inicio da fame soviética editar

O ámbito xeográfico editar

A partir de 1931, co perfecto coñecemento das autoridades, as crecentes dificultades alimenticias comezan a provocar a morte de centenas de millares de persoas en varias rexións da Unión Soviética. A situación é especialmente grave en Casaquistán, como nas principais áreas cerealíferas - Ucraína, Cáucaso do Norte e territorio do río Volga - onde fora ofrecida maior resistencia á política de colectivización agrícola[43].

As causas iniciais da fame editar

Exceptuando o caso particular de Casaquistán[44][45][46], as causas iniciais desta traxedia devastadora foron globalmente idénticas[47]:

 
Capa da revista soviética Kolhospnytsia Ukrayiny ("Muller Kolkhoziana de Ucraína") de decembro de 1932
  • a grave desorganización do ciclo produtivo agrícola causada polas medidas de deskulakización, que pretendían reprimir e eliminar as elites campesiñas;
  • a colectivización forzada, que levou a moitos dos campesiños a responder de forma violenta e desesperada, a través da destrución dunha gran parte do seu patrimonio (alfaias, animais, colleitas etc.);
  • a ineficacia e a miseria que caracterizan os kolkhozes, instituídos nun contexto de violencia e de caos xeneralizados;
  • as sucesivas e implacables vagas de requisamentos (colectas), a través das que o Estado procura dar resposta a un triplo problema (dificultades sentidas no proceso de industrialización acelerada; explosivo crecemento urbano, en resultado do éxodo rural; necesidade de trabar o agravamento da débeda externa, mediante o crecemento da exportación de materias primas);
  • a resistencia dos campesiños cara aquilo que consideraban tratarse dunha "segunda servidume"[48] -designada, por Nikolai Bukharin, de "explotación militar-feudal"[49]- traballando cada vez menos, debido ó seu rexeitamento do modelo colectivista imposto polo réxime, ou en consecuencia da debilidade física xerada polas dificultades alimentarias;
  • as malas condicións meteorolóxicas que prexudicaron as colleitas de 1932[50].

Por conseguinte, a fame desencadeada en 1931 -aínda nunha escala reducida, en comparación cos dous anos seguintes- é na súa orixe, o resultado imprevisto e non programado dunha política de inspiración marxista que pretendía eliminar as bases sociais e o modo de funcionamento da economía capitalista[51].

Había, no entanto, a plena consciencia por parte das forzas en enfrontamento -Estado e campesiños- de que se estaba a reeditar a situación de violencia e de fame que caracterizara o período do "Comunismo de Guerra" (1918-1921)[52].

1932-1933: o Holodomor ucraíno editar

A escalada da crise editar

En 1931 -en consecuencia das maiores colleitas en Siberia Occidental e en Casaquistán- millares de kolkhozes de Ucraína, do Cáucaso do Norte e da rexión do río Don, foron obxectivo de esixencias acrecentadas. Dese xeito, os órganos estatais de colecta, a pesar dunha colleita bastante mediocre (69 millóns de toneladas), conseguiron obter preto de 23 millóns de toneladas. Ucraína foi obrigada a contribuír co 42% da súa produción cerealífera, o que provocou o agravamento da desorganización do ciclo produtivo, iniciada coa colectivización forzada e a deskulakización[53].

En Ucraína e noutras rexións, a partir da Primavera de 1932, asistiuse ó espallamento da fame e ó éxodo dos campesiños en dirección ás cidades, suscitando a preocupación das autoridades, especialmente dos dirixentes de varias repúblicas soviéticas. Pola súa banda, o goberno animado co éxito dos requirimentos, fixa o plano de colecta para 1932 en 29,5 millóns de toneladas, dos que 7 millóns deberon ser obtidos en Ucraína[54].

Entre os campesiños, determinados a usar todos os medios para conservar unha parte da colleita, e as autoridades locais, obrigadas a cumprir o plano de colecta, o conflito era inevitable. En efecto, eses planos son de tal xeito elevados, que os obrigaron a tentar esconder a maior cantidade posible de cereais, para garantir as reservas alimentarias indispensables para a súa supervivencia[55].

A campaña de colecta de 1932 depárase, por iso, dende o comezo, con innumerables dificultades: manifestacións dos campesiños atinxidos pola fame; fuga dos kolkhozes dun crecente número de traballadores; roubo dos bens pertencentes ós kolkhozes (gando, alfaias e sobre todo colleitas) e recusa de moitos funcionarios locais e rexionais do Partido ou dos soviets en aplicar planos de colecta que condenarían á fame a decenas de millóns de persoas[56].

Inicialmente, Stalin manifesta a súa crecente impaciencia cara ao ritmo lento que caracteriza a campaña de requirimentos en Ucraína, acusando ós dirixentes locais de seren os responsables pola situación, debido ó seu laxismo e falta de firmeza perante os "actos de sabotaxe" e de "terrorismo"[57].

Para superar esas dificultades, o 7 de agosto de 1932, entra en vigor a lei sobre o "roubo e dilapidación da propiedade social" (máis coñecida por "lei das cinco espigas"), castigable con dez anos de campo de traballos forzados, ou coa pena capital.[58]

As brigadas encargadas da colecta efectuaron auténticas expedicións punitivas, especialmente nas rexións cerealíferas. Estas apropiacións son acompañadas de innumerables abusos, violencias físicas e detencións de kolkhozianos.[59]

A pesar dunha lixeira diminución nos obxectivos dos planos de colecta[60] e dunha represión estremadamente dura (máis de 100.000 persoas foron condenadas nos primeiros meses de aplicación da lei)[61], o 25 de outubro, Moscova só colectara o 39% da cantidade de cereais esixida a Ucraína.[62]

A "interpretación nacional" de Stalin editar

Entre xullo e agosto de 1932, Stalin concibiu unha nova análise da situación en Ucraína e das súas causas, expresada a 11 de agosto, nunha carta enderezada a Kaganovitch:"[A Ucraína] é hoxe en día a «principal cuestión», estando o partido, o Estado e mesmo os órganos da policía política da república, infestados de axentes nacionalistas e de espías polacos, corréndose o risco «de se perder a Ucraína», unha Ucraína que, polo contrario, é preciso transformar nunha «fortaleza bolxevique»".[63]

Na perspectiva do ditador, o Partido Comunista e o Goberno ucraínos tiñan sido infiltrados por axentes nacionalistas ("Petliuristas") e espías polacos ("axentes de Pilsudski"), e as aldeas reticentes á colectivización, estaban so influencia de axitadores contra-revolucionarios.[64]

A decisión de utilizar a fame -provocando artificialmente o seu espallamento- para "dar unha lección" ós campesiños,[65] foi tomada no Outono, nun contexto especialmente delicado para o ditador, coa agudización da crise provocada polo 1.º Plano Quinquenal e o suicidio da súa esposa Nadezhda Alliluieva.[66]

O 22 de outubro de 1932, son enviadas para Ucraína e para o Cáucaso do Norte dúas "comisións extraordinarias" -dirixidas respectivamente por Viacheslav Molotov e Lazar Kaganovitch- co obxectivo de "acelerar as colectas" e tendo o apoio dos máis altos responsables do KGB (incluíndo Genrikh Yagoda).[67][68]

Simultaneamente, millares de axentes da policía política e de "plenipotenciarios" do Partido foron transferidos, para tapar a ineficacia das estruturas comunistas locais e reprimir calquera indicio de "sabotaxe". Entre novembro e decembro, máis de 27.000 persoas son detidas (30% son dirixentes de kolkhozes e pequenos funcionarios rurais) con base na acusación de "sabotaxe dos planos de colecta".[69]

O recurso á "arma da fame" adquire unha lóxica e unha violencia particulares nos territorios esencialmente ucraínos. Stalin -en perfecta coherencia coa súa propia análise acerca das orixes e dinámicas do fenómeno nacional- consideraba Ucraína un caso de especial gravidade, debido á unión profunda entre o "nacionalismo burgués" e o campesiñado.[70]

En conformidade con esta análise, o dirixente do KGB ucraíno Vsevolod Balistski define, o 5 de decembro de 1932, como principal misión a desempeñar pola policía política da república “o urxente desmantelamento, identificación e esmagamento dos elementos contra-revolucionarios e kulak-petliuristas que están a sabotar as medidas aplicadas polo Goberno Soviético e polo Partido nas aldeas”.[71]

A represión do campesiñado ucraíno editar

As medidas represivas editar

En resultado da "interpretación nacional" que Stalin fixo da situación ucraína, a decisión de empregar a fame neses territorios adquire características específicas de natureza xenocida[72][73], confirmadas pola recente desclasificación de millares de documentos provenientes dos arquivos ucraínos.[74][75]

 
Viacheslav Molotov. Membro do Politburo e responsable da campaña de requirimentos en Ucraína

Asístese a unha escalada de medidas represivas, en gran parte diferentes das aplicadas noutras rexións da Unión Soviética:

  • o 18 e 20 de novembro de 1932, o Comité Central ucraíno impón respectivamente ós campesiños particulares e ós kolkhozes, diversas multas en xéneros alimenticios, no caso de incumprimento ou de sabotaxe do plano de colecta[76];
  • o 1 de decembro de 1932, é interdita a comercialización da pataca nos distritos refractarios, e o 3 de decembro, esta medida é igualmente aplicada á carne e ós animais;
  • o 6 de decembro de 1932, con base no principio da responsabilidade colectiva, as aldeas suxeitas a este castigo pasaron a formar parte de "listas negras"[77][78];
  • o 15 de decembro de 1932, é tamén prohibida a importación de artigos manufacturados polos distritos que non tiveran cumprido o plano de requisición[79];
  • entre outono e inverno de 1932 as tropas do Ministerio do Interior e da milicia implantan nas fronteiras de Ucraína un bloqueo ó fornecemento de alimentos. Esta medida, impide os campesiños atinxidos pola fame procurar comida en Rusia e noutras rexións, ou de traelas para Ucraína[80];
  • o 22 de xaneiro de 1933, Stalin e Molotov dan ordes específicas á policía política no sentido de impedir o éxodo dos campesiños ucraínos -de Ucraína e do Cáucaso do Norte- que en desespero procuraban obter comida noutras zonas. Para xustificar a decisión, declararon estar convencidos de que esta fuga era "organizada polos inimigos do poder soviético, os socialistas revolucionarios e os axentes polacos, con obxectivos de propaganda, para desacreditar, por intermedio dos labregos que foxen para as rexións da URSS ao norte de Ucraína, o sistema kolkhoziano, en particular, e o sistema soviético, en xeral"[81][82];
  • nesas rexións, é suspendida a venda de billetes de convoi e son montadas barreiras policiais nas estacións ferroviarias e nas estradas que levan ás cidades. Só no decorrer do mes de febreiro, son detidas 220.000 persoas, fundamentalmente campesiños á procura de comida, dos que 190.000 son obrigados a regresar ás aldeas para aí morrer de fame[72];
 
Stanislav Kossior. Secretario-Xeral do Partido Comunista de Ucraína
  • en conformidade coa decisión tomada polo Consello dos Comisarios do Pobo da Unión Soviética, o 27 de decembro de 1932, o goberno de Ucraína decreta, o 31 de decembro, a creación do pasaporte interno. Esta medida exclúe os campesiños, que ficaron “presos” na súa terra[83];
  • alén da actividade exercida no ámbito do combate ós "sabotadores do plano de colectas" -apoio ás brigadas que tentaban localizar os cereais agochados polos campesiños, usando todo tipo de violencia e abusos[84]; deportación das poboacións máis insubmisas e detención dos sospeitosos de actos de sabotaxe- a policía política é a única organización autorizada en recoller informacións sobre a fame, de acordo co decreto do Politburo, do 16 de febreiro de 1933[79].

A confirmación de que a fame servía para impor a total obediencia dos campesiños ós ditames do réxime soviético e do seu xefe supremo, está presente na carta enviada polo Secretario-Xeral do Partido Comunista de Ucraína, Stanislav Kossior, o 15 de marzo de 1933, para Moscova: "a insatisfactoria evolución das sementeiras en numerosas rexións, proba que a fame aínda non levou á razón a moitos kolkhozianos "[85].

No sentido de garantir as condicións necesarias ás futuras colleitas, entre xaneiro e xuño de 1933, as autoridades centrais adoptaron, de forma tardía, selectiva e insuficiente[86][87], varias medidas de auxilio a algunhas das rexións atinxidas polas "calamidades alimentarias"[88].

Para preto de 30 millóns de persoas atinxidas pola fame, son postas ó seu dispor 320.000 toneladas de cereais, ou sexa 10 quilos de cereais por persoa, representando tan só o 3% do consumo medio anual dun campesiño[89].

No entanto, esta axuda, alén de privilexiar o abastecemento das cidades, destínase unicamente ós que a "merecen": os kolkhozianos con mellor rendemento, os brigadistas, os tractoristas etc.[90]

As consecuencias editar

 
Moitos campesiños famentos conseguiron evitar as barreiras policiais e chegar ás cidades, acabando no entanto por morrer (Khárkiv, 1933)

En termos demográficos, a mortandade en Ucraína, a semellanza dos outros territorios soviéticos atinxidos pola fame, incidiu fundamentalmente sobre a poboación rural, independentemente da súa orixe étnica. No entanto, o réxime soviético tiña a perfecta consciencia de que esa poboación rural continuaba a representar a "espiña dorsal" da nacionalidade ucraína (75% a 85% dos ucraínos residían en aldeas), en contraste coas cidades, etnicamente máis "cosmopolitas" (rusos, xudeus, polacos etc.)[91]. Por conseguinte, a fame adquiriu características e dimensións ben distintas das que tería evidenciado noutras circunstancias políticas.

A pesar de ser bastante menos intensa e xeneralizada do que a Fame de 1921 - 1922 , en termos de seca e de rexións afectadas (a colleita de 1945 foi inferior á de 1932, mais non existiu fame xeneralizada), causou entre tres a catro veces máis vítimas, en resultado de decisións políticas que procuraban salvar o réxime da crise, que el mesmo provocara.[92]

A convicción de que se alcanzara unha vitoria definitiva sobre o campesiñado, foi asumida en diversas ocasións, polos máis altos dignitarios do réxime. Exemplo diso son as palabras de Lazar Kaganovitch - "nós gañamos definitivamente a guerra, a vitoria é nosa, unha vitoria fantástica, total, a vitoria do estalinismo"[93] - de Sergo Ordjonikidze - "os nosos cadros que enfrontaron a situación de 1932-1933 e que aguantaron [...] ficaron temperados como o aceiro. Acredito que con eles se construirá un Estado como a historia nunca viu"[94] - ou de Mendel Khataevich - "está a decorrer unha loita feroz entre os campesiños e o poder. É un combate até a última pinga de sangue. É unha proba de forza entre o noso poder e a súa resistencia. A fame demostrou quen é o máis forte. Custou millóns de vidas, mais o sistema dos kolkhozes vivirá para sempre. Vencemos a guerra!".[95]

No decorrer da traxedia, o Estado soviético continuaba a exportar millóns de toneladas de cereais para o estranxeiro (en 1932, 1 730 000; en 1933, 1 680 000), en canto acumulaba enormes reservas estratéxicas (en 1933, 1 800 000 toneladas).[96][97]

Nun acto de represalia, o 22 de outubro de 1933, o agregado consular da Unión Soviética en Lviv, Alexei Mailov, foi asasinado por Mykola Lemyk, militante do movemento independentista "Organización dos Nacionalistas Ucraínos".[98][99]

A represión das elites ucraínas editar

 
O escritor Mykola Khvylovy foi unha das vítimas da vaga de terror contra as elites ucraínas. Suicidouse o 13 de maio de 1933

Debido á súa convicción de que, en Ucraína e en Kuban, a cuestión campesiña era tamén unha cuestión nacional, o réxime soviético sentiu necesidade de enfrontala e de "resolvelas" de forma conxunta. E para que esta resolución fose duradeira, procedeu á eliminación das elites ucraínas e das súas políticas, sospeitas de connivencia cos campesiños[72][100].

O 14 e 15 de decembro de 1932, o Politburo aprobou dous decretos especificamente destinados ós territorios de poboacións ucraína, que revogaban a política das nacionalidades, aplicada desde 1923[101]. Na súa perspectiva, a política de indixenización ("Korenizatsiya") fora desenvolvida de forma errada en Ucraína e en Kuban, tendo estimulado o nacionalismo e os seus axentes, inclusivamente no interior do Partido e do Goberno[102]. Por conseguinte, os campesiños non eran os únicos culpados da crise, compartindo a responsabilidade coa elite política e cultural ucraína[103].

Esta mudanza tamén afectou as medidas de "ucrainización", da que se beneficiaran as comunidades implantadas en Rusia. Ó contrario das outras minorías nacionais, os millóns de ucraínos que alí vivían, perderon o dereito ó sistema educativo e á prensa na súa lingua, así como á autonomía política.[104]

Coa chegada, en xaneiro de 1933, de Pavel Postichev, acompañado de centenas de funcionarios rusos, na calidade de novo plenipotenciario de Moscova en Ucraína, desencadéase unha vaga de terror antiucraíno.

A policía política perseguiu as "organizacións contra-revolucionarias nacionalistas burguesas" - alegadamente infiltradas nas institucións políticas e culturais - causando millares de vítimas.[105]

A título de exemplo, no ámbito das purgas, son reprimidos o 70% dos secretarios de distrito e dos soviets (entre xaneiro e outubro de 1933); 40.000 pequenos funcionarios dos soviets; a case totalidade dos funcionarios do Comisariado do Pobo para a Educación; 4.000 mestres e 200 funcionarios dos institutos pedagóxicos.[106]

Ademais, individualidades importantes, como o dirixente partidario Mykola Skrypnyk[107][108] - acusado de ser un "instrumento de elementos nacionalistas burgueses" - e o director teatral Les Kurbas, son obxectivo de persecución. O escritor Mykola Khvylovy é igualmente vítima desta vaga represiva,[109] sendo o seu suicidio interpretado como un acto de protesta contra o xenocidio en curso.

No seu discurso ó Partido Comunista ucraíno, en novembro de 1933, Pavel Postychev expón de xeito elocuente a interpretación conspiradora que o réxime facía da situación na república:

"Os erros cometidos polo Partido Comunista de Ucraína, na implementación da política das nacionalidades, foron unha das principais causas para o declive da agricultura ucraína en 1931-1932. Non restan dúbidas de que sen a eliminación dos erros na implementación da política das nacionalidades, sen a derrota esmagadora dos elementos nacionalistas, que se instalara en diversas áreas da construción social en Ucraína, tería sido imposible superar o atraso na agricultura."

editar

Regresión, herdanza e xenocidio editar

Co seu cortexo de violencias, de torturas e de mortes pola fame, o Holodomor constituíu unha enorme regresión civilizacional.

Asistiuse á proliferación de déspotas locais, dispostos a todo, para obter violentamente dos campesiños as súas escasas reservas alimentarias e á banalización da barbarie, que se traduciu en persecucións, abusos de autoridade, abandono infantil, "barracas da morte", canibalismo[110] e agravamento das tensións entre a poboación rural e a poboación urbana[111].

A pesar de que a herdanza do Holodomor presenta similitudes coas doutras rexións da Unión Soviética – a arma da fame esmagou a resistencia campesiña, garantindo a vitoria de Stalin e do seu réxime; abriu o camiño para a vaga de terror de 1937-1938 ("Yejovschina"); transformou o estado federal soviético nun imperio despótico, a través da submisión da segunda república máis importante; deixou un legado de dor en numerosas familias que nunca tiveron dereito a expresar o loito, porque a fame se converteu en segredo de Estado – en Ucraína, as súas marcas físicas e psicolóxicas foron bastante máis profundas e traumatizantes.[112][113][114]

 
Vítima do Holodomor nunha rúa de Khárkiv.

Esas marcas son a resulta da especificidade[115][116] que caracterizou a evolución dos acontecementos en Ucraína e no Cáucaso do Norte, e que confiren ó Holodomor o seu carácter de xenocidio:

  • unha taxa de mortalidade superior ás das outras repúblicas (a taxa de mortalidade por mil habitantes, en 1933, foi de 138,2 en Rusia e de 367,7 en Ucraína), tendo a esperanza de vida descendido de 42,9 (sexo masculino) e 46,3 (sexo feminino), en 1926, para respectivamente 7,3 e 10,9, en 1933. A título comparativo, no ano de 1941, durante a Operación Barbarrubia da Unión Soviética, a esperanza de vida en Ucraína foi de 13,6 e 36,3, respectivamente para homes e mulleres;[51]
  • os millóns de vítimas ucraínas - incluíndo as da rexión de Kuban - e os outros millóns de ucraínos sometidos a unha política de rusificación, despois de decembro de 1932;
  • un descenso de 20% a 25% da poboación de etnia ucraína, tendo a natalidade decaído dunha media de 1 153 000 nacementos (1926-1929) para 782.000, en 1932 e 470.000, en 1933;[117]
  • a decisión de Stalin de empregar a fame nunha perspectiva antiucraína, de acordo coa "interpretación nacional" da crise das colectas, no verán de 1932;
  • a eliminación dunha gran parte da elite política e intelectual da república, so a acusación de "nacionalismo burgués".

Deste xeito, toda a sociedade ucraína foi suxeita a unha enorme violencia, comprometendo, por moitas décadas, o difícil proceso de construción da identidade nacional.[118]

Número de vítimas editar

Relativamente á definición exacta do número de vítimas, os historiadores teñen sentido serias dificultades, en resultado dos seguintes factores:[119][120][121][122][123]

  • as restricións no acceso a certos Arquivos da ex-Unión Soviética;
  • a mortalidade directamente imputable ás epidemias de tifo;
  • a política de segredismo imposta polo réxime, ó prohibiren ós funcionarios dos soviets rurais mencionar a fame como causa da morte;
  • a desorganización dos rexistros, en consecuencia do falecemento ou da fuga dos funcionarios pertencentes ás rexións minguadas;
  • a circunstancia de moitas vítimas de ter ficado insepultas ou enterradas en foxas comúns;
  • as migracións de campesiños famentos para outras repúblicas soviéticas;
  • a adopción da nacionalidade rusa, por parte de moitos campesiños ucraínos.

A pesar da existencia de estimativas que van de 1,5[124][125][126] a 10 millóns de vítimas ucraínas, os cálculos máis recentes do historiador Stanislav Kulchitski, con base en fontes dos arquivos soviéticos, indican un número de entre 3 a 3,5 millóns de mortes[127]

Por outra banda, calcúlase que de 1,3 a 1,5 millóns morreron en Casaquistán (exterminando do 33% ó 38% dos casacos), alén de centenas de millares no Cáucaso do Norte e nas rexións dos ríos Don e Volga, onde a área máis duramente atinxida correspondía ó territorio da República Socialista Soviética Autónoma Alemá do Volga, totalizando aproximadamente de 5 a 6 millóns de vítimas, entre os anos de 1931 e 1933[128][129].

Da negación ao recoñecemento editar

Unha "páxina en branco" editar

A fame na Unión Soviética e en Ucraína constituíu dende o inicio, segredo de Estado, permanecendo durante medio século como unha "páxina en branco" da súa Historia.

En xaneiro de 1933, o Ministro de Negocios Estranxeiros, Maksim Litvinov - contrariando as informacións emitidas por algúns xornais europeos[130] e norte-americanos[131] - negou a existencia de calquera problema, e en febreiro, o Politburo emitiu unha resolución, no sentido de restrinxir as deslocalizacións dos correspondentes estranxeiros.[132][133]

Tamén foron rexeitadas as ofertas de auxilio humanitario de varias entidades, como o Comité Central de Salvamento de Ucraína,[98] o Cardeal de Viena Theodor Innitzer,[134] o metropolita greco-católico de Lviv Andrii Szeptycki[135][136] e o Comité Internacional da Cruz Vermella.[137]

Reaccionando ás diversas iniciativas humanitarias, o Xefe de Estado soviético, Mikhail Kalinin, acusou os que pediron "contribucións para a «famenta» Ucraína" de seren "impostores políticos" e declarou: "Só clases degradadas e en desintegración poden producir elementos tan cínicos".[138]

Por outro lado, diversas personalidades estranxeiras, como Édouard Herriot,[139][140] Walter Duranty [141][142][143][144] ou George Bernard Shaw,[145] contribuíron, de forma inconsciente ou deliberada, para a ocultación dos feitos.[146][147][148][149]

Stalin, ó recibir en decembro de 1932 o dirixente ucraíno, Rodion Terekhov, tamén manifestou a súa posición negacionista:

Déronme coñecemento de que é un bo orador, mais tamén estou a ver que é un bo contador de historias. Vostede elaborou unha fábula acerca dunha pretendida fame, pensando certamente que me asustaba, mais iso non resultou. En vez diso, debería deixar as súas funcións de secretario rexional e de membro do Comité Central de Ucraína e traballar para a Unión dos Escritores. Vostede escribiría fábulas e os imbéciles leríanas[150].

Actualmente, aínda persiste a tese negacionista do Holodomor[151][152][153], non obstante a existencia de numerosa documentación contemporánea ós acontecementos, como por exemplo:

O xornalista canadense Douglas Tottle, autor do polémico Fraud, Famine and Fascism: The Ukrainian Genocide Myth from Hitler to Harvard (1987) [180][181] e a historiadora francesa Annie Lacroix-Riz[182], afirman tratarse, no esencial, dunha invención propagandística de carácter anticomunista, envolvendo o Vaticano, os imperialismos nazi e polaco e o magnate da prensa estadounidense Randolph Hearst[183].

A posición da comunidade académica editar

En 1984, despois dunha campaña promovida pola comunidade ucraína dos EUA, as dúas cámaras do Congreso aprobaron a constitución da U.S. Comission on the Ukraine Famine, so a dirección do profesor da Universidade Harvard James Mace[184][185]. No seu relatorio presentado ó Congreso en 1988, a comisión recoñeceu como probado o carácter xenocida da fame de 1932-1933[186].

Por outra banda, grazas ós esforzos da máis importante organización da diáspora - o Congreso Mundial dos Ucraínos Ceibes - foi creada, o 14 de febreiro de 1988, a International Commission of Inquiry Into the 1923-33 Famine in Ukraine[187]. Esta comisión, presidida polo profesor da Universidade de Estocolmo, Jacob Sundberg[188], estaba formada por sete xuristas de diferentes países: o Reino Unido, o Canadá, Francia, os Estados Unidos, Suecia, Bélxica e a Arxentina[189].

No relatorio final, presentado en 1990 ó Subsecretario da Organización das Nacións Unidas para os Dereitos Humanos e ó Presidente da Asemblea Parlamentaria do Consello de Europa, a Comisión anunciou as seguintes conclusións:

  • existiu unha fame artificial en Ucraína entre agosto - setembro de 1932 e xullo de 1933;
  • a fame foi imposta ó pobo ucraíno polo réxime soviético, tendo causado un mínimo de 4,5 millóns de mortes en Ucraína, alén de 3 millóns de vítimas noutras rexións da U.R.S.S[190].

Despois do traballo pioneiro de Robert Conquest The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine (1986)[191] e da revolución arquivística e historiográfica de 1991, os medios académicos pasaron a dedicar unha crecente atención a este acontecemento.

Durante os anos noventa, en resultado da acumulación de novos coñecementos[192] afondouse no debate sobre a natureza da fame. Ese debate [193][194] - moitas veces influenciado por diverxencias de carácter ideolóxico - estivo protagonizado por diferentes interpretacións:

 
O Prof. Jerzy Kloczowski foi un dos participantes da conferencia de Vicenza

No entanto, as conmemoracións dos 70 anos do Holodomor, no 2003, constituíron un punto de viraxe, en especial, coa realización dunha gran conferencia internacional, en Vicenza (Italia)[209].

Deste encontro científico patrocinado polo Presidente da República Carlo Ciampi, resultou unha declaración - subscrita por 28 personalidades académicas de Italia, Alemaña, Ucraína, Polonia, Canadá e EUA[210] - apelando ó Parlamento italiano, ben como a Silvio Berlusconi, que exercía a presidencia rotativa da Unión Europea, e a Romano Prodi, Presidente da Comisión Europea, no sentido de promoveren o recoñecemento internacional do Holodomor como un acto de xenocidio[211][212].

En París, na Universidade da Sorbona, tamén se realizou unha conferencia[213] sobre o tema, coa participación de historiadores de diversos países. Nesa ocasión, foi presentado un apelo, dirixido á Asemblea Nacional francesa e ó Parlamento Europeo, para o recoñecemento da fame de 1932-1933 en Ucraína, como acto de xenocidio.[214]

En Kíiv, na secuencia do encontro académico internacional titulado "É Tempo de Dicir a Verdade", no que estiveron presentes especialistas deste período histórico, como deputados, representantes dos medios diplomáticos e da comunicación social, foi igualmente aprobada unha resolución, apelando ó recoñecemento internacional do xenocidio.[215]

Ucraína e o Holodomor editar

Artigo principal: A posición de Ucraína en relación ao Holodomor.

Durante máis de 50 anos a diáspora ucraína procurou divulgar os feitos relativos ó Holodomor, encontrando coa indiferenza da maioría da opinión pública mundial e coa oposición sistemática da Unión Soviética.

Só despois da desagregación da U.R.S.S. e da recuperación da independencia nacional en 1991, é que se tornou posible evocar publicamente o xenocidio.

En 1998, foi instituído no cuarto sábado do mes de novembro, o "Día da Memoria das Vítimas da Fame e das Represións Políticas" e no 2006, o Parlamento de Ucraína aprobou unha lei sobre o carácter xenocida do Holodomor.

O Holodomor e a comunidade internacional editar

Artigo principal: A posición da comunidade internacional en relación ao Holodomor.

A comunidade internacional ten, de forma gradual, vindo a asumir posicións favorables ao recoñecemento do Holodomor como xenocidio, ou máis xenericamente, como un crime contra a Humanidade.

No ámbito das organizacións internacionais, destácanse as resolucións aprobadas pola Assembleia Báltica;[216][217] Asemblea Xeral das Nacións Unidas;[218][219] Asemblea Parlamentaria do Consello de Europa;[220] OSCE[221][222][223][224] Parlamento Europeo [225] e UNESCO.[226][227][228]

Merece tamén ser destacado o recoñecemento expresado polos parlamentos, xefes de Goberno e xefes de Estado dos países seguintes:

 
Mapa dos países que recoñecen o Holodomor como xenocidio.

Impacto cultural do Holodomor editar

Artigo principal: Impacto cultural do Holodomor.

Ó longo de moitas décadas, a abordaxe cultural do Holodomor estivo severamente condicionada pola censura imposta polo réxime soviético, coa natural excepción das comunidades de exiliados implantadas no estranxeiro, principalmente nos E.U.A. e no Canadá.

Coa independencia de Ucraína, en 1991, a situación experimentou unha fonda mudanza, permitindo a artistas e escritores a posibilidade evocalo nas súas creacións.[284][285][286]

Notas editar

  1. ↑ The Famine: Toward a Definition Arquivado 02 de febreiro de 2007 en Wayback Machine., From: Roman Serbyn, November 12, 2002, The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), (accedido o 8 de xaneiro, 2007)
  2. ↑ War Criminality: A Blank Spot in the Collective Memory of the Ukrainian Diaspora Arquivado 15 de xuño de 2007 en Wayback Machine., John - Paul Himka, Spaces of Identity 5.1 (2005), pp. 9-24, (accedido o 11 de xaneiro, 2007)
  3. ↑ Hologramas de Holocaustos, Nuno Rogeiro, Expresso Online, (accedido en Decembro 31, 2006)
  4. ↑ Was the Ukrainian Famine Really a Genocide? by Dominique Arel, Chair of Ukrainian Studies, University of Ottawa, Op/Ed, Kyiv Post, 7 December 2006, (accedido a Febreiro 15, 2007)
  5. ↑ Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, Approved and proposed for signature and ratification or accession by General Assembly resolution 260 A (III) of 9 December 1948 - entry into force 12 January 1951, in accordance with article XIII, Office of the High Commissioner for Human Rights, Geneva, Switzerland, (accedido a Febreiro 27, 2007)
  6. ↑ Le droit international confronté aux crimes contre l’humanité et génocides. L’émergence d’une exigence interculturelle, Christoph Eberhard e Sara Liwerant, (accedido a Febreiro 24, 2007)
  7. ↑ "Manière de voir - Les génocides dans l’histoire", n.º 76 / Août - Septembre 2004, Le Monde Diplomatique, (accedido a Febreiro 15, 2007)
  8. ↑ The Ukrainian Man-Made Famine of 1932-33 Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Kennan Institute, Novembro 13, 2003, (accedido a Decembro 24, 2006)
  9. ↑ Symposium in 70th anniversary of the Great Famine in Ukraine in 1932-1933 Arquivado 20 de maio de 2007 en Wayback Machine., Dezembro 14, 2003, European Ph.D. College of Polish and Ukrainian Universities, (acedido a Decembro 24, 2006)
  10. ↑ Intellectual Europe on Ukrainian Genocide Arquivado 04 de marzo de 2016 en Wayback Machine., The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor) Outubro 21, 2003
  11. ↑ Ucraina. Storia di un genocidio Arquivado 05 de xuño de 2007 en Wayback Machine., La Fondazione Liberal (accedido a Outubro 9, 2006), Ucraina, storia di un genocidio, Fondazione Liberal, (accedido a Outubro 10, 2006)
  12. ↑ Vernichtung durch Hunger Arquivado 28 de febreiro de 2007 en Wayback Machine., Osteuropa: Vernichtung durch Hunger. Der Holodomor in der Ukraine und der UdSSR, 54. Jahrgang/Heft, Dezembro 12, 2004. ISBN 3-8305-0883-2
  13. ↑ Stalin, le Carestie Sovietiche e il Holodomor Ucraino Arquivado 17 de marzo de 2007 en Wayback Machine., Fondazione Istituto Gramsci, (acedido a Outubro 9, 2006)
  14. ↑ Colloque, à l’occasion du 70e anniversaire de la Famine-Génocide de 1932-33 en Ukraine Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine., France-Ukraine.com, Novembro 17, 2003
  15. ↑ The Soviet 1931-33 Famines and the Ukrainian Holodomor: Is A New Interpretation Possible, What Would Its Consequences Be?, Andrea Graziosi, Conference on Soviet Totalitarianism in Ukraine: History and Legacy, Setembro 2 - 6, 2005, Kiev, Ucraína
  16. ↑ Proposición non de Lei presentada polo Grupo Parlamentario Catalán (Convergència i Unió), de conmemoración do 75 aniversario da gran fame sofrida polo pobo ucraíno en 1932-1933, Congreso dos Deputados, Maio 14, 2007
  17. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques de 1931-1933 et le Holodomor Ukrainien", Cahiers du monde russe et soviétique, 46/3, p. 457
  18. ↑ Holodomor Remembrance Day, November 25, 2006 Arquivado 28 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Oficial Website of the President of Ukraine, Novembro 29, 2006
  19. ↑ Exhibition: Holodomor – The Great Man-Made Famine in Ukraine 1932-33 is unveiled at United Nations in NYC, November 12, 2003, BRAMA News and Community Press, (accedido en Xaneiro 20, 2007)
  20. ↑ 73rd Commemoration of the 1932-33 Holodomor in Australia, Portugal, Russia, Serbia, Spain Arquivado 23 de xaneiro de 2007 en Wayback Machine., Ukrainian World Congress, (accedido a Decembro 1, 2006)
  21. ↑ 2003 Commemorations for 'HOLODOMOR' Famine-Genocide in Ukraine 1932-33, March from East Village to St. Patrick's Cathedral on 5th Avenue - Photos by V.Lopukh and H.Krill, Brama.Com., (accedido a Decembro 18, 2006)
  22. ↑ Nicolas Werth, "Archives du Communisme: Les paysans contre Staline. ", L'Histoire, 296, p.78
  23. ↑ Stéphane Courtois et al., O Libro Negro do Comunismo - Crimes, Terror e Represión, Lisboa, 1998, pp. 173-186. ISBN 972-564-358-5
  24. ↑ Ibídem, p.172
  25. ↑ Lynne Viola, Peasant Rebels Under Stalin. Collectivization and the Culture of Peasant Resistance, Nova York, 1996. ISBN 0-19-510197-9
  26. ↑ Sheila Fitzpatrick, Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village after Collectivization, pp. 48-79
  27. ↑ Stéphane Courtois et al., O Livro Negro..., op. cit., pp. 174-175
  28. ↑ Donald Rayfield, Stalin y Los Verdugos, Madrid, 2003, pp. 229-238. ISBN 970-770-006-8
  29. ↑ Ibídem, pp. 179-184
  30. ↑ Stephen Wheatcroft e R.W Davies, The Years of Hunger: Soviet Agriculture, 1931-1933., p. 490
  31. ↑ Nicolas Werth, " Le Pouvoir Soviétique et le Paysannerie dans les Rapports de la Police Politique (1930-1934).", Bulletin de l`Institut d' Histoire du Temps Présent, n.° 81-82, p. 7
  32. ↑ Michael Ellman, "Soviet Repression Statistics: Some Comments" Arquivado 02 de febreiro de 2007 en Wayback Machine., Europe-Asia Studies, Vol. 54, No. 7, 2002, p. 1159
  33. ↑ Nicolas Werth, L´Île aux Cannibales : 1933, Une Déportation-Abandon en Sibérie, París, 2006, pp. 161-169. ISBN 2-262-02434-0
  34. ↑ Ibid., " Le Pouvoir Soviétique...",art. cit., p. 18
  35. ↑ Stéphane Courtois et al., O Livro Negro..., op. cit., pp. 184-186
  36. ↑ Anne Applebaum, GULAG. Uma História, Porto, 2005, p. 89. ISBN 972-26-2178-5
  37. ↑ Nicolas Werth, " Le Pouvoir Soviétique...",art. cit., p. 7
  38. ↑ Lynne Viola, Peasant Rebels..., op. cit., pp. 132-180
  39. ↑ Nicolas Werth, "Archives du Communisme...", art. cit., p. 79
  40. ↑ Ibídem, p. 79
  41. ↑ Ibid.,"Archives du Communisme...", art. cit., p. 83
  42. ↑ Sheila Fitzpatrick, Stalin’s Peasants..., op. cit., pp. 62-68
  43. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...",art. cit., p. 460
  44. ↑ Robert Conquest, The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine, Oxford, 1987, pp. 189-198. ISBN 0-19-505180-7
  45. ↑ Niccolo Pianciola, " Famine in the Steppe. The Collectivization of agriculture and the Kazak herdsmen, 1928-34. " Cahiers du monde russe et soviétique , 1-2, pp. 137-192
  46. ↑ The Kazakh Catastrophe and Stalin’s Order of Priorities, 1929-1933: Evidence from the Soviet Secret Archives Arquivado 15 de xullo de 2010 en Wayback Machine., Simon Ertz, Stanford’s Student Journal of Russian, East European, and Eurasian Studies, Volume 1, Spring 2005, (accedido a Xaneiro 25, 2007)
  47. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...", art. cit., pp. 460-461
  48. ↑ Sheila Fitzpatrick, Stalin’s Peasants..., op. cit., pp. 128-151
  49. ↑ Nicolas Werth, "Comment Staline a affamé l`Ukraine", L´Histoire, 188, p.78
  50. ↑ Stephen Wheatcroft e R. W. Davies, The Years of Hunger..., op. cit., pp. 51, 53, 61-63, 66, 68, 70, 73-76, 109, 119-123, 131, 231, 239, 260, 269, 271n, 400, 439, 458-459
  51. ↑ 51,0 51,1 Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...", art. cit., p. 461
  52. ↑ Alexander Yakovlev, Um Século de Violência na Rússia Soviética, Lisboa, 2004, pp.111-118. ISBN 972-568-513-X
  53. ↑ Nicolas Werth, " Le Pouvoir Soviétique...", art. cit., p. 30
  54. ↑ Ibídem, p. 30
  55. ↑ Ibid.," Comment Staline...", art. cit., p. 80
  56. ↑ Viktor Danilov et al., Tragediia sovetskoi derevni, tomo 3, pp. 438-446
  57. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...",art. cit., p. 462
  58. ↑ Georges Sokoloff, 1933, l'année noire: Témoignages sur la famine en Ukraine., p. 38
  59. ↑ Nicolas Werth, " Comment Staline...", art. cit., p. 80
  60. ↑ Yurii Shapoval, " The Significance of Newly Discovered Archival Documents for Understanding the Causes and Consequences of the Famine-Genocide of 1932-1933 in Ukraine ", p. 4
  61. ↑ Stephen Wheatcroft e R.W Davies, The Years of Hunger..., op. cit., p. 198
  62. ↑ Nicolas Werth, "Comment Staline...", art. cit., p. 81
  63. ↑ Andrea Graziosi, " Les Famines Soviétiques...", art. cit., p.463
  64. ↑ Terry Martin, The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923-1939., pp. 273-308
  65. ↑ Michael Ellman, "The Role of Leadership Perceptions and of Intent in the Soviet Famine of 1931-1934", Europe-Asia Studies, Vol. 57, No 6, September 2005, p. 835
  66. ↑ Andrea Graziosi, " Les Famines Soviétiques...", art. cit., pp. 463-464
  67. ↑ Georges Sokoloff, 1933..., op. cit., p.39
  68. ↑ "The Ukraine Famine: Its Genesis and Effects" Arquivado 28 de setembro de 2007 en Wayback Machine., David R. Marples, For the Commemorative event in Calgary, 25 November 2006, Ukrainian Canadian Congress, Calgary Branch, (accedido a Xaneiro 21, 2007)
  69. ↑ Nicolas Werth, " Le Pouvoir Soviétique...",art. cit., p. 31
  70. ↑ Andrea Graziosi, "Collectivisation, révoltes paysannes et politiques gouvernementales à travers les rapports du GPU d’Ukraine de février-mars 1930", Cahiers du monde russe, 35 (3), pp. 437-632
  71. ↑ Yurii Shapoval, "La Leadership politica ucraina e il Cremlino nel 1932-33: i coautori della carestia." , in G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., p. 108
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...", art. cit., p.465
  73. ↑ Professor Stanislav Kulchytsky: "Stalin sought to eliminate Ukraine as a national state", The Day, 28 November 2006, (accedido a Novembro 30, 2006)
  74. ↑ New Genocide/Famine documents available to public[Ligazón morta], 5tv - Ukraine Channel Five, 18 August 2006 (accedido a Novembro 23, 2006)
  75. ↑ "La grande famine ukrainienne au grand jour". Libération (en francés). Consultado o 2022-04-13. 
  76. ↑ Yurii Shapoval, "La Leadership...",art. cit. pp. 108-109
  77. ↑ Ibídem, p. 109
  78. ↑ Memorandum on Grain Problem, Addendum to the minutes of Politburo [meeting] No. 93. Resolution on blacklisting villages. 6 December 1932, Ukrainian Famine. Library of Congress, (accedido a 2 Decembro, 2006)
  79. ↑ 79,0 79,1 Yurii Shapoval, "The Significance...", art. cit., p. 8
  80. ↑ Ibídem, p. 9
  81. ↑ Terry Martin, The Affirmative...,op. cit., pp. 306-307
  82. ↑ Roman Serbyn, "La circulaire soviétique qui donnait l´ordre de l´extermination", Aventures et Dossiers Secrets de l`Histoire, n.º 35, pp. 84-87
  83. ↑ Yurii Shapoval, "La Leadership...", art.cit., pp. 109-112
  84. ↑ Moshe Lewin, La Formation du Système Soviétique, París, 1987, pp. 204-257. ISBN 2-07-070799-7
  85. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...", art. cit., p. 467
  86. ↑ Nicolas Werth, "Comment Staline...", art. cit., p.83
  87. ↑ Viktor Kondrashin, "La Carestia del 1932-33 in Russia e in Ucraina: Analisi Comparativa" in G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., p. 67
  88. ↑ Robert W. Davies, Mark B. Tauger, Stephen Wheatcroft, "Stalin, Grain Stocks, and the Famine of 1932-1933", Slavic Review, 1995/3, pp. 642-657
  89. ↑ Nicolas Werth, " Le Pouvoir Soviétique...",art. cit., p. 34
  90. ↑ Stephen Wheatcroft e R.W Davies, The Years of Hunger..., op. cit., p. 214
  91. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...",art. cit., pp. 464-465
  92. ↑ Ibídem, p. 465
  93. ↑ Nicolas Werth, " Le Pouvoir Soviétique...",art. cit., p. 39
  94. ↑ Ibid., " Comment Staline...", art. cit., p.84
  95. ↑ Oxana Pachlovska, "La Madre e l'Anticristo: Echi della Grande Fame in Letteratura." in G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., p.352
  96. ↑ Robert W. Davies, Mark Harrison , Stephen Wheatcroft, eds., The Economic Transformation of the Soviet Union, p. 285
  97. ↑ Moshe Lewin, La Formation..., op. cit., p. 180
  98. ↑ 98,0 98,1 Scholars from U.S., Canada and Ukraine examine Ukrainian Famine-Genocide of 1932-1933 Arquivado 19 de decembro de 2006 en Wayback Machine., by Dr. Orest Popovych, The Ukrainian Weekly, May 4, 2003, No. 18, Vol. LXXI, (accedido a Decembro 28, 2006)
  99. ↑ Ewa Rybalt, "La Carestia in Ucraina nel contesto della politica polacca di normalizzazione dei rapporti polacco-ucraini." in G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., p.210
  100. ↑ Gerhard Simon, "Was the Holodomor Directed at the Ukrainians?", pp. 2-3 (intervención no International Council for Central and East European Studies, Berlín, 26 de Xullo de 2005)
  101. ↑ "The Soviet Nationalities Policy In The 1930s Was It Fundamentally Incoherent?[Ligazón morta], Terry Martin, Paper presented at British Association of Slavonic and East European Studies (BASEES) Annual Conference, University of Cambridge, UK, 6 April 2002, (accedido a Xaneiro 25, 2007)
  102. ↑ Yurii Shapoval, "The Significance...", art. cit., pp. 12-13
  103. ↑ James E. Mace, "Is the Ukrainian Genocide a Myth?", in G. De Rosa, F. Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., p. 411
  104. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...",art. cit.,p. 466
  105. ↑ Robert Conquest, The Harvest of Sorrow..., op. cit., pp. 270-271
  106. ↑ Gerhard Simon, "Was the Holodomor...", art. cit. p. 6
  107. ↑ Robert Conquest, The Harvest of Sorrow..., op. cit., pp. 267-268
  108. ↑ "Le patriotisme soviétique (1934-53): La question nationale en URSS sous Staline", Sylvia Rault, Institut d'études politiques de Rennes, p. 26, 2000, (accedido a Febreiro 20, 2007)
  109. ↑ Oxana Pachlovska, "La Madre...", art. cit., p. 347
  110. ↑ "La faim, la mort, le cannibalisme...". Le Monde.fr (en francés). 2006-11-24. Consultado o 2022-04-13. 
  111. ↑ Nicolas Werth " Comment Staline… ", art. cit., p.84
  112. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...",art. cit., pp. 467-468
  113. ↑ Orest Subtelny, Ukraine: A History, p. 415
  114. ↑ Were All Ukrainians Silent About The Famine? Arquivado 29 de outubro de 2006 en Wayback Machine., By Fedir Shepel, Kirovohrad, The Day, Kyiv, Ukraine, Tuesday, February 18, 2003, The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), (accedido a Xaneiro 8, 2007)
  115. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...", art. cit., p. 469
  116. ↑ Why isn’t the world recognizing the Holodomor as an act of genocide?, By Oleksandr Kramarenko, The Day, 24 October 2006, (accedido a Xaneiro 8, 2007)
  117. ↑ Ibídem, p. 461
  118. ↑ On Relevance and Irrelevance of Nationalism in Ukraine, By Yaroslav Hrytsak Arquivado 03 de marzo de 2012 en Wayback Machine., Stasiuk Program for the Study of Contemporary Ukraine, University of Alberta, February 20, 2004, (accedido a Febreiro 27, 2007)
  119. ↑ Nicolas Werth " Le Pouvoir Soviétique...", art. cit., pp. 33-34
  120. ↑ Andrea Graziosi, " Les Famines Soviétiques...", art. cit., p. 461
  121. ↑ Wolodymyr Kosyk, " La famine génocide de 1932-1933 en Ukraine ", Aventures et Dossiers Secrets de l`Histoire, n.º 35, pp. 49-51
  122. ↑ Georges Sokoloff, 1933..., op. cit., pp. 45-46
  123. ↑ Valeri Soldatenko, "O famento 1933: análises subxectivas dun proceso obxectivo", Zerkalo Nedeli, Junho 28 - Julho 4, 2003. Dispoñible online en ruso Arquivado 11 de novembro de 2004 en Wayback Machine. e en ucraíno Arquivado 13 de marzo de 2007 en Wayback Machine.
  124. ↑ Stephen Wheatcroft, R.W Davies, The Years of Hunger... op. cit., p. 415
  125. ↑ Regional Breakdown of Registered Excess Mortality in USSR in 1932-1933, Ibídem, p. 415
  126. ↑ The Years of Hunger, University of Warwick - Department of Economics, 25 February 2004, (accedido a Xaneiro 25, 2007)
  127. ↑ Stanislav Kulchytsky, "Cantos morreron no Holodomor en 1933?", Zerkalo Nedeli, 23-29 de Novembro de 2002. Dispoñible online en ruso Arquivado 21 de xullo de 2006 en Wayback Machine. e en ucraíno Arquivado 01 de febreiro de 2003 en Wayback Machine.; Ibid., "As causas da fame de 1933 na Ucraína. A través das páxinas dun dos libros máis esquecidos" Zerkalo Nedeli, 16-22 de Agosto de 2003. Dispoñible online en ruso Arquivado 14 de xaneiro de 2006 en Wayback Machine. e en ucraíno Arquivado 23 de decembro de 2005 en Wayback Machine.; Ibid., "As causas da fame de 1933 en Ucraína-2", Zerkalo Nedeli, 4-10 de Outubro de 2003. Dispoñible online en ruso Arquivado 15 de novembro de 2003 en Wayback Machine. e en ucraíno Arquivado 14 de marzo de 2007 en Wayback Machine.; Ibid., "Perdas Demográficas en Ucraína no século vinte", Zerkalo Nedeli, 2-8 de Outubro de 2004. Dispoñible online en ruso Arquivado 21 de xullo de 2006 en Wayback Machine. e en ucraíno Arquivado 13 de marzo de 2007 en Wayback Machine.
  128. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...",art. cit., p. 461
  129. ↑ Stephen Wheatcroft e R. W. Davies, The Years of Hunger..., op. cit., p. 401
  130. ↑ La famine-génocide dans les correspondances et mémoires diplomatiques de l`époque - Mykola Cuzin, Ukraine 33, Julho 1, 2004, (accedido a Decembro 20, 2006)
  131. ↑ The New York Times and the Great Famine Arquivado 03 de maio de 2007 en Wayback Machine., by Marco Carynnyk, The Ukrainian Weekly, September 11, 1983, No. 37, Vol. LI, (accedido a Decembro 19, 2006)
  132. ↑ Yurii Shapoval, "The Significance...", p.11
  133. ↑ Foreigners May Not Visit the Provinces Without Permit - Famine is Denied Arquivado 02 de febreiro de 2007 en Wayback Machine., The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine, 1932-1933 (Holodomor), (accedido a Decembro 9, 2006)
  134. ↑ Cardinal Asks Aid in Russian Famine Arquivado 10 de abril de 2007 en Wayback Machine., The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine, 1932-1933 (Holodomor), (accedido a Decembro 9, 2006)
  135. ↑ Hubert Laszkiewicz, "La famine en Ukraine des années 1932-33 et l`historiographie polonaise." in G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., p.420
  136. ↑ Metropolitan Andrew Sheptytskiy and the Ukrainian Holodomor of 1932-1933 Arquivado 02 de febreiro de 2007 en Wayback Machine., Ihor Stoliarov interviews Sister Volodymyra Maksymiv, O.S.B.M (Order of St. Basil the Great), Lviv, Ukraine, Ukrainian Archives & News, UK, February 07, 2004, The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), (accedido a Xaneiro 14, 2007)
  137. ↑ Retour sur les travaux de la Commission Internationale d`Enquête - Prof. Jacob Sundberg, Ukraine 33, Xullo 1, 2004
  138. ↑ Simon Sebag Montefiore, Estaline - A Corte do Czar Vermelho, Lisboa, 2006, p. 99. ISBN 989-622-024-7
  139. ↑ Nicolas Werth "Comment Staline…", art. cit., pp. 78-79
  140. ↑ Ó visitar Ucraína, en 1933, o político francés Édouard Herriot comparouna a un "xardín en pleno rendemento." cf. Nicolas Werth, "Comment Staline...", art. cit., pp. 78-79
  141. ↑ Wolodymyr Kosyk, "La famine...", art. cit., p. 46
  142. ↑ Excerpts from Angel’s in Stalin’s Paradise by James William Crowl Arquivado 21 de setembro de 2007 en Wayback Machine., The Gareth Jones Archives, (accedido a Febreiro 23, 2007). James W. Crowl, Angels in Stalin's Paradise: Western Reporters in Soviet Russia, 1917-1937; A Case Study of Louis Fischer and Walter Duranty, Washington D.C., 1982. ISBN 0-8191-2185-1
  143. ↑ Sally J. Taylor, Stalin's Apologist: Walter Duranty: The New York Times's Man in Moscow, Nova York, 1990. ISBN 0-19-505700-7
  144. ↑ Lubomyr Luciuk, Not Worthy: Walter Duranty's Pulitzer Prize and the New York Times, Kingston, Ontario, 2004. ISBN 1-896354-34-3
  145. ↑ Sophie Coeuré, La Grande Lueur à L`Est - Les Français et L`Union Soviétique 1917-1939, Paris, 1999, p. 225. ISBN 2-02-029629-2
  146. ↑ Etienne Thevenin, James Mace Memorial Panel, IAUS Congress, Donetsk, Xuño 29, 2005
  147. ↑ François Furet, O Pasado dunha Ilusión - Ensaio Sobre a Idea Comunista no Século XX, Lisboa, 1996, pp. 176-177. ISBN 972-23-2066-1
  148. ↑ Sophie Coeuré, La Grande Lueur à L`Est..., op. cit., pp. 222-226
  149. ↑ François Hourmant, Au Pays de L`Avenir Radieux - Voyages des Intellectuels Français en URSS, à Cuba et en Chine Populaire, Paris, 2000, pp. 214-234. ISBN 2-7007-2314-7
  150. ↑ Nikolai Ivnitsky, "Il ruolo di Stalin nella carestia degli anni 1932-33 in Ucraina (dai documenti dell’archivio del Cremlino del Comitato centrale del Partito comunista dell’Unione Sovietica e dell’OGPU)"., in G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., p. 92
  151. ↑ Famine-Genocide (Holodomor) Deniers, The Artificial Famine/Genocide (Holodomor) in Ukraine 1932-33, (accedido a Xaneiro 7, 2007)
  152. ↑ "The Famine That Never Was". The so-called "Ukrainian famine" of 1933-34 Arquivado 02 de febreiro de 2007 en Wayback Machine., "Modern Communism," Editor: Ken Kalturnyk. Bulletin of the Manitoba Regional Committee, Communist Party of Canada (Marxist-Leninist) (MRCCPCML) Winnipeg, Manitoba, Canada, Vol. 4, No. 38, December 8, 2003, The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), (accedido a Xaneiro 8, 2007)
  153. ↑ Analysis: Denial of Great Famine continues a decade after collapse of USSR Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., by Taras Kuzio, RFE/RL Poland, Belarus and Ukraine Report, The Ukrainian Weekly, July 7, 2002, No. 27, Vol. LXX, (accedido a Xaneiro 23, 2007)
  154. ↑ Mussolini and Ukraine, 1933-1941 Arquivado 29 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Federigo Argentieri, Ph. D., John Cabot University, Rome - James Mace Memorial Panel, IAUS Congress, Donetsk, Xuño 29, 2005
  155. ↑ La famine-génocide de 1932-1933 dans un rapport du Consul d’Italie de Kharkiv (31 mai 1933) Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine. par Sergio Gradenigo, Consul royal d'Italie, Ukraine Europe, (accedido a Xaneiro 13, 2007)
  156. ↑ A. Graziosi, " Lettres de Char`kov. La famine en Ukraine et dans le Caucase du Nord à travers les rapports des diplomates italiens, 1932-1934 ", Cahiers du monde russe et soviétique, 1-2, 1989
  157. ↑ M. Carynnyk; L.Y Luciuk e B. S Kordan, The Foreign Office and the Famine: British documents on Ukraine and the Great Famine of 1932-1933., Kingston, Ontário, 1988, ISBN 0-919642-31-4
  158. ↑ Orest Subtelny, "Observing the Famine of 1933: The Reports of German Diplomats.", in G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., pp. 217-230
  159. ↑ The Polish Diplomacy and the Great Famine, 1932-1933, Jan Jacek Bruski, James Mace Memorial Panel, IAUS Congress, Donetsk, Xuño 19, 2005
  160. ↑ 'Unsung hero' reporter remembered, BBC News, 2 May 2006, (accedido a Xaneiro 4, 2007)
  161. ↑ Gareth Jones Arquivado 08 de abril de 2007 en Wayback Machine., Famine Exposure Newspaper Articles relating to Gareth Jones' trips to The Soviet Union(1930-35), (axcedido a Outubro 9, 2006)
  162. ↑ Vilified, slandered and abused for telling the truth about Communism - by Tony Leliw, Brama News and Community Press, Outubro 1, 2003
  163. ↑ Wolodymyr Kosyk, "La famine...", art. cit., p. 49
  164. ↑ Boris Souvarine Papers, International Institute of Social History, (accedido a Xaneiro 6, 2007)
  165. ↑ Boris Souvarine - Cauchemar en URSS suivi de L’Ouvrier & le paysan soviétiques Arquivado 23 de novembro de 2006 en Wayback Machine., Agone - Memoires Sociales, (accedido a Xaneiro 6, 2007)
  166. ↑ Marxist Writers: Victor Serge 1890-1947, Marxists’ Internet Archive, (accedido a Xaneiro 6, 2007)
  167. ↑ Memoirs of a Revolutionary By Victor Serge Arquivado 19 de febreiro de 2007 en Wayback Machine., University of Iowa Press, (accedido a Xaneiro 6, 2007)
  168. ↑ Andrea Graziosi, "Les Famines Soviétiques...",art. cit., p. 453
  169. ↑ Turning the pages back... October 16, 1907 Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., The Ukrainian Weekly, October 19, 1997, No. 42, Vol. LXV, (accedido a Xaneiro 6, 2007)
  170. ↑ G. Sokoloff, ed., 1933, l'année noire: Témoignages sur la famine en Ukraine, Paris, 2000
  171. ↑ Témoignage de personnes vivant aujourd’hui en Belgique sur la Grande Famine de 1932-33 en Ukraine Arquivado 28 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Embaixada de Ucraína en Bélxica, (accedido a Febreiro 2, 2007)
  172. ↑ The Ninth Circle by Olexa Woropay, Sabre Foundation, Inc., (accedido a Xaneiro 25, 2007)
  173. ↑ Day of Memory: Citizens of Ukraine share recollections of famines Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., The Ukrainian Weekly, December 11, 2005, No. 50, Vol. LXXIII, (accedido a Decembro 19, 2006)
  174. ↑ The Day's Readers Remember (Holodomor 33). Personal Stories About the Genocidal Famine of 1932-1933 Arquivado 12 de abril de 2007 en Wayback Machine., The Day Weekly Digest Kyiv, Ukraine, November 25, 2003, (accedido a Xaneiro 8, 2007)
  175. ↑ "Famine, The Memoirs Of One Family" Arquivado 07 de abril de 2007 en Wayback Machine., by Ivan Kolomayets. Cover design based upon a sketch of a painting by Anatoliy Kolomayets, Kyiv, Ukraine, Fall, 2003. Second Edition in Ukrainian. Softback, 68 pages, ISBN 966-95993-5-0, The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), (accedido a Xaneiro 8, 2007)
  176. ↑ The Ukrainian Holocaust of 1932-1933: The Eyewitness Accounts of Those Who Survived. A New Book from Ukraine Arquivado 08 de abril de 2007 en Wayback Machine., Book Review by Dr. James Mace, Professor of Political Science. Kyiv-Mohyla Academy National University, Kyiv, Ukraine. Written for UKRAINE REPORT 2003. www.ArtUkraine.com Information Service (ARTUIS). Kyiv, Ukraine and Washington, D.C., Monday, July 28, 2003. The Ukrainian Holocaust of 1932-1933: The Eyewitness Accounts of Those who Survived, Compiled by Yury Mytsyk, Kyiv, Kyiv-Mohyla Academy Publishing House, in Ukrainian 2003, 296 pp. Mytsyk, Rev. Iurii, ed. Ukrains'kyi holokost 1932-1993: Svidchennia tykh, khto vyzhyv. Kyiv: Vydavnychyi dim "KM Akademiia," 2003. 296 pp., The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), (accedido a Xaneiro 8, 2007)
  177. ↑ Famine 33. People's Memorial Book Arquivado 08 de abril de 2007 en Wayback Machine., Prepared by Lidiya Koval and Volodymyr Maniak. "Radyansky Pysmennyk" Publishing House, Kyiv, 1991, Pages 584. ISBN 5-333-00875-2, The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor) (accedido a Xaneiro 8, 2007)
  178. ↑ For the record: eyewitness testimony before Commission on Famine Arquivado 13 de novembro de 2006 en Wayback Machine., The Ukrainian Weekly, February 1, 1987, No. 5, Vol. LV, (accedido a Xaneiro 9, 2007)
  179. ↑ We'll Meet Again in Heaven: Germans in the Soviet Union Write Their American Relatives: 1925 - 1937 Arquivado 02 de maio de 2007 en Wayback Machine., By Ronald Julius Vossler, North Dakota State University, 268 pages, 2001, ISBN 1-891193-23-6, (accedido a Febreiro 25, 2007)
  180. ↑ The Last Stand of the Ukrainian Famine-Genocide Deniers, by Roman Serbyn, InfoUkes Inc., (accedido a Decembro 19, 2006)
  181. ↑ Frank Sysin, "The Ukrainian Famine of 1932-3: the Role of the Ukrainian Diaspora in Research and Public Discussion" in Levon Chorbajian e George Shirinian, eds., Studies in Comparative Genocide, Nova York, 1999, pp. 193, 212-213. ISBN 0-312-21933-4
  182. ↑ Site de Annie Lacroix-Riz Arquivado 25 de marzo de 2007 en Wayback Machine., (accedido a Outubro 9, 2006)
  183. ↑ Jacques Chevtchenko, "La famine en Ukraine: un révisionnisme ou un autre «négationnisme»?", Aventures et Dossiers Secrets de l`Histoire, n.º 35, pp. 34-43
  184. ↑ Stanislav Kulchytsky, "Il tema della carestia nella vita politica e sociale dell` Ucraina alla fine degli anni Ottanta", in G. De Rosa, F. Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., pp. 436-440
  185. ↑ U.S. Congressional Commission on the Ukrainian Famine Arquivado 05 de xullo de 2007 en Wayback Machine., Genocidecurriculum. Org - Education Resources relating to Communism Genocide, (accedido a Novembro 11, 2006)
  186. ↑ Findings of the Commission on the Ukraine Famine Arquivado 04 de xuño de 2011 en Wayback Machine., Famine-Genocide in Ukraine 1932-1933, (accedido a Outubro 9, 2006)
  187. ↑ Counsel to international inquiry hails its precedent-setting work on the Famine-Genocide Arquivado 30 de agosto de 2006 en Wayback Machine., by Marta Baziuk, The Ukrainian Weekly, January 7, 2001, No. 1, Vol. LXIX, (accedido a Xaneiro 28, 2007)
  188. ↑ Jacob Sundberg Arquivado 25 de febreiro de 2007 en Wayback Machine., The Stockholm Institute of Public and International Law, (accedido a Outubro 12, 2006)
  189. ↑ International Commission of Inquiry into the 1923-33 Famine in Ukraine Arquivado 02 de febreiro de 2012 en Wayback Machine., Harvard Ukrainian Research Institute (HURI), (accedido a Outubro 9, 2006)
  190. ↑ International Commission of Inquiry Into the 1932–33 Famine in Ukraine. The Final Report (1990) Arquivado 04 de decembro de 2004 en Wayback Machine., Institutet för Offentlig och Internationell Rätt (IOIR), (accedido a Outubro 9, 2006)
  191. ↑ "Ukraine 1933: The Terror Famine" - Robert Conquest Arquivado 27 de novembro de 2006 en Wayback Machine., Genocide and Mass Murder in the Twentieth Century: A Historical Perspective, November 7, 1995, United States Holocaust Memorial Museum Web site, (acceso o 15 de xaneiro de 2007)
  192. ↑ The Publication of Sources on the History of 1932-1933 Famine-Genocide: History, Current State and Prospects Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Hennadii Boriak, Harvard Ukrainian Studies XXV (3/4) 2001, pp. 167-186, Arquivo Estatal de Ucraína, (acceso o 17 de febreiro de 2007)
  193. ↑ Terry Martin, "The 1932-33 Ukrainian Terror: New Documentation on Surveillance and the Thought Process of Stalin.", intervención no Harvard Ukrainian Research Institute, Harvard, 5 de Febreiro de 2001
  194. ↑ Analysis: Debating the undebatable? Ukraine Famine of 1932-1933 Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., by Dr. David Marples, The Ukrainian Weekly, July 14, 2002, No. 28, Vol. LXX, (acceso o 11 de xaneiro de 2007)
  195. ↑ Paul Hollander, "Which god has failed" Arquivado 11 de marzo de 2007 en Wayback Machine., The New Criterion Vol. 20, No. 6, February 2002, (accedido a Decembro 19, 2006)
  196. ↑ François Furet, O Passado de uma Ilusão..., op. cit., pp. 560-562
  197. ↑ "Société et pouvoir en URSS de la fin des années 1920 au milieu des années 1950" - Nicolas Werth Arquivado 16 de xullo de 2007 en Wayback Machine., Cours pour l’agrégation de Sciences sociales, Le Centre National de la Recherche Scientifique, (accedido a Novembro 14, 2006)
  198. ↑ Le stalinisme au pouvoir. Mise en perspective historiographique, Nicolas Werth, Vingtième Siècle. Revue d'histoire n.º 69 –2001/1 Cairn, (accedido a Novembro 14, 2006)
  199. ↑ Site de Stephen Wheatcroft Arquivado 31 de outubro de 2006 en Wayback Machine., The Department of History, University of Melbourne, (accedido a Outubro 9, 2006)
  200. ↑ Site de Mark Tauger Arquivado 08 de marzo de 2007 en Wayback Machine., Department of History West Virginia University), (accedido a Outubro 9, 2006)
  201. ↑ The Ukrainian Famine of 1932-1933 as Genocide in the Light of the UN Convention of 1948 Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Roman Serbyn, The Ukrainian Quarterly, Vol. LXII, N.º 2, Summer 2006, Archives of Ukraine, (accedido a Xaneiro 16, 2007)
  202. ↑ Dr. James E. Mace, 12 May, 2004, The Day, (accedido a Febreiro 3, 2007)
  203. ↑ Destined to be a Ukrainian. James Mace in Ukraine’s sorrowing memory, Mykola Zhulynsky, The Day, 27 September 2005
  204. ↑ Site de Yuriy Shapoval, National Academy of Sciences of Ukraine. Kuras Institute of Political and Ethnic Studies, (accedido a Outubro 10, 2006)
  205. ↑ Análise do Prof. Viktor Kondrashin das causas da Gran Fame dos anos 30 Arquivado 05/09/2011, en Wayback Machine., Strana.ru, Novembro 15, 2006, (accedido a Xaneiro 16, 2007)
  206. ↑ Currículo de Viktor Kondrashin Arquivado 19 de outubro de 2007 en Wayback Machine., WIDU World Information Distributed University, (accedido Outubro 10, 2006)
  207. ↑ Site de Nicolas Werth Arquivado 10 de decembro de 2007 en Wayback Machine., Centre National de la Recherche Scientifique, Institut d'Histoire du Temps Présent
  208. ↑ No entanto, nunha entrevista recente ó Le Monde, este historiador francés manifestou unha mudanza de posición, recoñecendo a dimensión xenocida do Holodomor. Cf. Le tabou de l'"Holodomor" ukrainien - Benoît Hopquin Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Le Monde, Novembro 24, 2006, Ukemonde, (accedido a Xaneiro 22, 2007)
  209. ↑ "Russia sees no fundamental difference between the Holodomor in Ukraine and famines elsewhere in the former Soviet Union", Serhiy Makhun, The Day, 25 de novembro 2003, (acceso o 8 de decembro de 2006)
  210. ↑ Convegno internazionale di studi, Associazione Italiana di Studi Ucraini. "La grande carestia, la fame e la morte della terra nell'Ucraina del 1932-33" (Vicenza, 16-18 de outubro de 2003)
  211. ↑ G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33., pp. 491-494
  212. ↑ "Intellectual Europe on the Ukrainian Genocide". Books devoted to the tragedy of the manmade famine published in Italy and Ukraine,The Day, 13 de setembro de 2005
  213. ↑ Commémorations du 70e anniversaire de Holodomor à Paris: Colloque à la Sorbonne. Vendredi 21 novembre 2003 Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Ukraine Europe, (accedido a Xaneiro 13, 2007)
  214. ↑ Reconnaissance de la famine de 1932-1933 comme génocide Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine.. Des intellectuels lancent un appel à l'Assemblée nationale française et au Parlement européen, Novembre 21, 2003, Ukraine Europe, (acceso o 13 de xaneiro de 2007)
  215. ↑ "Time to Speak the Truth". Roundtable In Commemoration of the 70th Anniversary of Holodomor in Ukraine Arquivado 29 de outubro de 2006 en Wayback Machine., By Vlad Lavrov, www.ArtUkraine.com Information Service (ARTUIS), Kyiv, Ukraine, Friday, August 22, 2003, The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), (acceso o 20 de xaneiro de 2007)
  216. ↑ Statement: On Commemorating the Victims of Genocide and Political Repressions Committed in Ukraine in 1932 and 1933 Arquivado 30 de maio de 2020 en Wayback Machine., 26th Session of the Baltic Assembly, 13th Baltic Council, 22 – 24 November 2007, Riga, Latvia
  217. ↑ Baltic Assembly Adopts Statement "In Commemorating Victims of Genocide and Political Repression in Ukraine in 1932 to 1933" Arquivado 07 de agosto de 2011 en Wayback Machine., Ukrinform, December 4, 2007
  218. ↑ Ukraine (2003-11-07). "Letter dated 7 November 2003 from the Permanent Rerpesentative of Ukraine to the United Nations addressed to the Secretary-General" (en castelán). Consultado o 20 de novembro de 2022. 
  219. ↑ 30 U.N. member-states sign joint declaration on Great Famine Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., The Ukrainian Weekly, November 16, 2003, No. 46, Vol. LXXI
  220. ↑ Commemorating the victims of the Great Famine (Holodomor) in the former USSR. Resolution 1723 (2010 Arquivado 17 de outubro de 2014 en Wayback Machine., Asemblea Parlamentaria do Consello de Europa
  221. ↑ Joint Statement "On 75th Anniversary of 1932-1933 Holodomor in Ukraine", Ministry for Foreign Affairs of Ukraine
  222. ↑ 25 OSCE Participant-Countries Adopt Joint Statement "On 75th Anniversary of 1932-1933 Holodomor in Ukraine"[Ligazón morta], Ukrinform, December 4, 2007
  223. ↑ OSCE Parliamentary Assembly Passes Resolution on Holodomor, Kharkiv Human Rights Protection Group, July 3,2008
  224. ↑ Resolution on Holodomor of 1932-1933 in Ukraine[Ligazón morta], OSCE Parliamentary Assembly, OSCE, July 3,2008
  225. ↑ 20081022IPR40408-20-10-2008-2008-false/default_en.htm Parliament recognises Ukrainian famine of 1930s as crime against humanity Arquivado 06-11-2012 en Wayback Machine., Parlamento Europeo, October 23, 2008
  226. ↑ Remembrance of Victims of the Great Famine (Holodomor) in Ukraine, UNESCO
  227. ↑ UNESCO Calls On Its Member-Countries To Honor Memories Of Victims Of 1932-1933 Famine In Ukraine Arquivado 04 de novembro de 2007 en Wayback Machine., November 1, 2007, Ukrainian News Agency
  228. ↑ Not too late. Three messages in UNESCO resolution commemorating Holodomor victims Arquivado 09 de novembro de 2007 en Wayback Machine., By Mykola Siruk, The Day, November 6, 2007
  229. ↑ Proposta d’acord relativa al 75è aniversari de l’Holodomor de 1932-1933, Consell General Principat d'Andorra, Novembro 26, 2009
  230. ↑ Resolución del Senado de la República Argentina (n.º1278/03) Arquivado 30 de maio de 2020 en Wayback Machine., Cámara de Diputados de la Nación, Junio 26, 2003
  231. ↑ El proyecto de ley número 1278/03, Ukrainian World Congress
  232. ↑ Senador Nacional Carlos Alberto Rossi Arquivado 04 de xullo de 2004 en Wayback Machine., Honorable Senado de la Nación
  233. ↑ Argentinean Parliament approved resolution to commemorate 1932 to 1933 Holodomor victims in Ukraine[Ligazón morta], Ukrinform, December 28, 2007
  234. ↑ Resolution of the Senate of Australia (n.º 680), Journals of the Senate N.º 114, October 30, 2003
  235. ↑ Australian Senate condemns Famine-Genocide Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., The Ukrainian Weekly, November 16, 2003, No. 46, Vol. LXXI
  236. ↑ Proposição: REQ-124/2007 CDHM, Comissão de Direitos Humanos e Minorias (CDHM), Câmara dos Deputados do Brasil, Agosto 27, 2007
  237. ↑ Holocausto Ucraniano é lembrado no Congresso Nacional Arquivado 25 de agosto de 2011 en Wayback Machine., Portal Fator Brasil, Setembro 22, 2007
  238. ↑ Resolução do Senado do Canadá Arquivado 30 de setembro de 2009 en Wayback Machine., Journals of the Senate No 72, June 19, 2003
  239. ↑ Canadian Senate adopts motion on Famine-Genocide Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., by Peter Stieda, The Ukrainian Weekly, June 29, 2003, No. 26, Vol. LXXI
  240. ↑ Prime Minister Harper commemorates Ukrainian famine Arquivado 19 de xaneiro de 2012 en Wayback Machine., Ofice of the Prime Minister, November 28, 2007
  241. ↑ Cámara pide reconocer hambruna en Ucrania en 1933, Cámara de Diputados del Chile, 14 de novembro de 2007
  242. ↑ Colombia Recognizes Holodomor Famine In Ukraine In 1932-1933 As Genocide Arquivado 26 de decembro de 2007 en Wayback Machine., Ukrainian News Agency, December 24, 2007
  243. ↑ Columbia declares Holodomor an act of genocide, Ukrainian Helsinki Human Rights Union, December 25, 2007
  244. ↑ Aprueba resolución: Congreso se solidariza con pueblo ucraniano Arquivado 02 de novembro de 2007 en Wayback Machine., Congreso Nacional del Ecuador, Octubre 30, 2007
  245. ↑ Ecuador Recognized Holodomor in Ukraine! Arquivado 04 de marzo de 2008 en Wayback Machine., Media International Group, October 31, 2007
  246. ↑ NR SR: Prijali deklaráciu k hladomoru v bývalom Sovietskom zväze Arquivado 19 de febreiro de 2009 en Wayback Machine., EpochMedia, December 13, 2007
  247. ↑ Slovak Parliament Recognizes Holodomor of 1932-1933 in Former USSR, Including in Ukraine, as "Extermination Act" Arquivado 07 de agosto de 2011 en Wayback Machine., Ukrinform, December 13, 2007
  248. ↑ Propuesta de resolución del Congreso de los Diputados de España (n.º 161/002237), Boletín Oficial de las Cortes Generales, Serie D:General, Núm. 569, Junio 15, 2007
  249. ↑ Congreso honra víctimas de la gran hambruna ucraniana en su 75 aniversario, Terra Actualidad - EFE, Maio 30, 2007
  250. ↑ Resolution of the House of Representatives (H.R. 356) Arquivado 07 de novembro de 2012 en Wayback Machine., U.S. Government Printing Office, October 20, 2003
  251. ↑ Proclamation 5273 — Commemoration of the Great Famine in the Ukraine, The American Presidency Project, October 30, 1984
  252. ↑ Parlamento da Estónia, Ukrainian World Congress
  253. ↑ The Statement of the President of the Republic, March 7, 2005 Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Estonian Ministry of Foreign Affairs, March 7, 2005
  254. ↑ Resolución da Asemblea Nacional de Hungría (n.º 129/2003), Asemblea Nacional de Hungría, Novembro 24, 2003
  255. ↑ Hungarian National Assembly Adopts A Resolution Recognizing The 1932-33 Great Ukrainian Famine As A Genocide Arquivado 14 de maio de 2013 en Wayback Machine., Resolution of the National Assembly of Hungary, The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), November 28, 2003
  256. ↑ Risoluzione della Camera dei Deputati d'Italia (n.º 7/0038), Camera dei Deputati, 3 Gennaio, 2004
  257. ↑ Risoluzioni in Commissione, Atti Parlamentari - Camera dei Deputati, XIV Legislatura - Allegato B ai Resoconti - Seduta del 1.º Marzo 2004
  258. ↑ Resolución do Parlamento de Letonia, Ukrainian World Congress, March 13, 2008
  259. ↑ Latvian Sejm adopted Declaration on Soviet Repressions in Ukraine in 1932-1933 and recognized Holodomor as genocide of Ukrainian people Arquivado 27 de setembro de 2011 en Wayback Machine., The National Radio Company of Ukraine, March 13, 2008
  260. ↑ Resolución do Parlamento da Lituania, Seimas (Parlamento) da República Lituana, Novembro 24, 2005
  261. ↑ Lithuanian Seimas recognizes Ukraine’s Holodomor as genocide Arquivado 16 de maio de 2006 en Wayback Machine., 5tv, November 24, 2005
  262. ↑ Speech by President of the Republic of Lithuania Valdas Adamkus - 62nd Session of the United Nations General Assembly Arquivado 25 de outubro de 2012 en Wayback Machine., Office of the President of the Republic of Lithuania, September 26, 2007
  263. ↑ Notícias[Ligazón morta], Embaixada de Ucraína en Brasil, Febreiro 26, 2008
  264. ↑ Mexiko erkannte ukrainische Hungersnotkatastrophe Holodomor 1932-1933 als Völkermord Arquivado 08 de decembro de 2011 en Wayback Machine., NRCU, Febreiro 22, 2008
  265. ↑ News - October 25, 2007, Ministry for Foreign Affairs of Ukraine, October 25, 2007
  266. ↑ Solidaridad para con el pueblo ucraniano, Honorable Cámara de Senadores de Paraguay, Noviembre 22, 2007
  267. ↑ Movimiento del Congreso del Perú, Ukrainian World Congress
  268. ↑ Peru’s parliament passes Resolution acknowledging Holodomor as an act of genocide, Human Rights in Ukraine, July 5, 2007
  269. ↑ Resolución do Senado de Polonia (n.º 90 S) Arquivado 28 de outubro de 2008 en Wayback Machine., Senate of the Republic of Poland, March 17, 2006
  270. ↑ Polish Senate stands up for recognition of famine in Ukraine as genocide act, Web-Portal of Ukrainian Government, March 17, 2006
  271. ↑ Resolución do Sejm de Polonia (n.º 1161), The Sejm (Parliament) of the Republic of Poland, December 7, 2006
  272. ↑ Polish parliament blames Soviet regime for Ukraine Great Famine Arquivado 08 de decembro de 2011 en Wayback Machine., UNIAN News Agency, December 7, 2006
  273. ↑ Česká republika uznala ukrajinský hladomor z let 1932-1933 Arquivado 27 de marzo de 2008 en Wayback Machine., Vesti.cz, Novembro 30, 2007
  274. ↑ Notícias Arquivado 11 de abril de 2009 en Wayback Machine., Embaixada de Ucraína en Brasil, Decembro 3, 2007
  275. ↑ P. U. Declares the 1932-1933 Famine "An Act of Genocide" and a "Deliberate Terrorist Act of the Stalinist Political System" Arquivado 21 de xaneiro de 2013 en Wayback Machine., Parliament of Ukraine declares the 1932-1933 famine "an act of genocide" (Holodomor), 19 mai 2003.
  276. ↑ Verkhovna Rada passes Law declaring Holodomor genocide Arquivado 06 de xullo de 2010 en Wayback Machine., maidan.org.ua, Verkhovna Rada (Parliament of Ukraine) adopted the law declaring the Holodomor as genocide, November 28, 2003.
  277. ↑ Rada passes bill recognizing the Holodomor as genocide Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., The Ukrainian Weekly, by Zenon Zawada, December 3, 2006, No. 49, Vol. LXXIV.
  278. ↑ President proposes Holodomor bill, Official Website of President of Ukraine, Mars 23, 2007.
  279. ↑ Resolution of the Parliament of Georgia Arquivado 30 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Parliament of Georgia, December 20, 2005
  280. ↑ Georgia recognizes Holodomor as genocide Arquivado 03 de febreiro de 2006 en Wayback Machine., 5tv, January 3, 2006
  281. ↑ Georgian leader praises ties with Ukraine, upbeat on NATO - BBC Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Ministry of Foreign Affairs of Georgia, 1 March, 2007
  282. ↑ Encontro do Santo Pai cos Representantes da, Cultura, Ciencia e Industria, Sitio web da Santa Sé, Xuño 23, 2001
  283. ↑ Mensaxe do Papa Xoán Paulo II, Sitio web da Santa Sé, Novembro 23, 2003
  284. ↑ Oxana Pachlovska, "La Madre...", art. cit., pp.345-373
  285. ↑ "Images and Evocations of the Famine-Genocide in Ukrainian Art" By Daria Darewych, York University, Toronto Arquivado 02 de febreiro de 2007 en Wayback Machine.,The Great Famine-Genocide in Soviet Ukraine (Holodomor), "Holodomor: The Ukrainian Genocide, 1932-1933". Holodomor 70th Anniversary Commemorative Edition Canadian-American Slavic Studies Journal. Mr. Charles Schlacks, Jr, Publisher. Idyllwild, CA, Vol. 37, N.º 3, Fall 2003, Pages 63-88
  286. ↑ Famine Genocide in Soviet Ukraine 1933. Select Bibliography Arquivado 20 de outubro de 2006 en Wayback Machine., Famine - Genocide in Ukraine 1932 - 1933, (accedido a Xaneiro 7, 2007)

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • Robert Conquest, The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine, 1986, ISBN 0-19-505180-7
  • Douglas Tottle, Fraud, Famine, and Fascism: The Ukrainian Genocide Myth from Hitler to Harvard, 1987, ISBN 0-919396-51-8
  • K. Aldazhumanov et al., Nasil’stvennaia kollektivizatsiia i golod v Kazakhstane v 1931-33 gg (Colectivização Forçada e Fome no Cazaquistão, 1931-1933), Almati, 1998
  • M.A. Beznin, T.M. Dimoni, “Povinnosti rossiiskikh kolkhoznikov v 1930-1960-e gody” (As Obrigacións dos Kolkhozianos Rusos, anos 1930-1960),Otechestvennaia istoriia, 2 (2002).
  • M. Carynnyk; L.Y Luciuk e B. S Kordan, The Foreign Office and the Famine: British documents on Ukraine and the Great Famine of 1932-1933., Kingston, Ontário, 1988, ISBN 0-919642-31-4
  • Commission on the Ukrainian Famine, Investigation of the Ukrainian Famine, 1932-33. Report to Congress, Appendix, Washington, D.C., 1988, ISBN 9999725759
  • V.P. Danilov et al., eds, Tragediia sovetskoi derevni (A Traxedia dos Campos Soviéticos), tomo 3, 1930-1933, Moscova, 2001
  • V.P. Danilov, A. Berelowitch, eds, Sovetskaia derevnia glazami VChK-OGPU-NKVD (Os Campos Soviéticos nos ollos da Policía Política), tomo 3, 1930-1934, vol. 1, 1930-31, Moscova, 2003
  • R.W. Davies, M. Harrison , S. Wheatcroft, eds., The Economic Transformation of the Soviet Union,1913-1945, Cambridge University Press, 1993, ISBN 0-521-45770-X
  • R.W. Davies, O. Khlevniuk et al., eds, The Stalin-Kaganovich Correspondence, 1931-1936, New Haven, CT, 2003, ISBN 0-300-09367-5
  • M. Dolot, Execution by Hunger, Nova York, 1985, ISBN 0-393-01886-5
  • S. Fitzpatrick, Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village after Collectivization, Nova York, 1996, ISBN 0-19-510459-5
  • A. Graziosi, « Lettres de Char`kov. La famine en Ukraine et dans le Caucase du Nord à travers les rapports des diplomates italiens, 1932-1934 », Cahiers du monde russe et soviétique, 1-2 (1989)
  • A. Graziosi, « Collectivisation, révoltes paysannes et politiques gouvernementales à travers les rapports du GPU d’Ukraine de février-mars 1930 », Cahiers du monde russe, 35 (3) (1994)
  • A. Graziosi,«Les Famines Soviétiques de 1931-1933 et le Holodomor Ukrainien», Cahiers du monde russe et soviétique, 46/3 (2005)
  • W. W. Isajiw, ed.,Famine-Genocide in Ukraine, 1932-1933: Western Archives, Testimonies and New Research, Ukrainian Canadian Research and Documentation Centre, Toronto, 2003, ISBN 0-921537-56-5
  • N.A. Ivnitsky, Golod 1932-33 godov: kto vinovat [A Fame de 1932-33: Quem é o Culpable?], in Golod 1932-33 godov, Moscova,1995
  • N.A. Ivnitsky, Kollektivizatsiia i raskulachivanie (Colectivización e Deskulakización), Moscova, 1996
  • N.A. Ivnitsky , Repressivnaia politika sovetskoi vlasti v derevne, 1928-33 (As Políticas Represivas Soviéticas no Mundo Rural, 1928-33), Moscova, 2000
  • V. Kondrashin, D. Penner, Golod: 1932-33 v sovetskoi derevne (na materiale Povolzhia, Dona i Kubani) [Fame: 1932-33 nos Campos Soviéticos (Material referente ao Volga, Don e Kuban)], Samara-Penza, 2002
  • W. Kosyk, "La famine génocide de 1932-1933 en Ukraine", Aventures et Dossiers de l`Histoire, n.º 35, Março 2006
  • B. Kravchenko, Social Change and National Consciousness in Twentieth-Century Ukraine, Edmonton, 1985, ISBN 0-333-36199-7
  • S.V. Kulchytsky, ed., Holod 1932-33 rokiv na Ukraïni: ochyma istorykiv, movoiu dokumentiv (A fame de 1932-33 na Ucraína a través dos Ollos dos Historiadores e das Palabras dos Documentos), Kiev, 1990
  • S.V. Kulchytsky ed., Holodomor 1932-1933 rr v Ukraïni: prychyny i naslidky (O Holodomor na Ucraínaa: Causas e Consecuencias), Kiev, 1993
  • S.V. Kulchytsky, Kolektyvizatsiia i holod na Ukraïni, 1929-1933 (Colectivización e Fame na Ucraína, 1929-1933), Kiev, 1993
  • S.V. Kulchytsky, Ukrana mizh dvoma viynamy (1921-1939 rr.) (A Ucraína Entre-Guerras, 1921-1939), Kiev, 1999
  • L. Leshuk, ed., Days of Famine, Nights of Terror: Firsthand Accounts of Soviet Collectivization, 1928-1934, Washington, D.C. , 2001. ISBN 0-9706464-0-2
  • V.M. Litvin, ed., Holod 1932-33 rokiv v Ukraïni: prychyny ta naslidky (A fame de 1932-33 na Ucraína: causas e consecuencias), Kiev, 2003
  • J. Mace, Communism and the Dilemmas of National Liberation: National Communism in Ukraine, 1918-33, Cambridge, MA, 1983, ISBN 0-916458-09-1
  • S. Maksudov (Babyonishev), Poteri naseleniia SSSR (Perdas Poboacionais Soviéticas), Benson, 1989
  • T. Martin, The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923-1939, Ithaca. N.I., 2001, ISBN 0-8014-3813-6
  • F. Meslé, J. Vallin, Mortalité et causes de décès en Ukraine au XXe siècle, París, 2003,ISBN 2-7332-0152-2
  • N. Pianciola, “Famine in the Steppe. The Collectivization of agriculture and the Kazak herdsmen, 1928-34,” Cahiers du monde russe, 1-2 (2004),
  • G. De Rosa, F.Lomastro, eds., La morte della terra. La grande "carestia" in Ucraina nel 1932-33, Vicenza, 2003, ISBN 978-88-8334-135-9
  • Yu. Shapoval, V. Vasil’ev, Komandiry velykoho holodu: poïzdky V. Molotova i L. Kahanovycha v Ukraïnu ta na Pivnichnyi Kavkaz, 1932-33 rr. (Os Responsables da Gran Fame: As misións de Molotov e Kaganovich na Ucrína e no Norte do Cáucaso, 1932-33), Kiev, 2001
  • Yu. Shapoval, The famine-genocide of 1932-1933 in Ukraine, Ontario, 2005, ISBN 1-896354-38-6
  • G. Sokoloff, ed., 1933, l'année noire : Témoignages sur la famine en Ukraine , París, 2000, ISBN 2-226-11690-7
  • O. Subtelny, Ukraine: A History, Toronto, 2000, ISBN 0-8020-8390-0
  • L. Viola, Peasant Rebels under Stalin: Collectivization and the Culture of Peasant Resistance, Nova York, 1996, ISBN 0-19-510197-9
  • D. Zlepko, Der ukrainische Hunger-Holocaust, Sonnenbühl, 1988, ISBN 3-925848-03-7
  • N. Werth, " Comment Staline a affamé l`Ukraine", L`Histoire,n.º 188, París, maio de 1995.
  • N. Werth, " Le Pouvoir Soviétique et le Paysannerie dans les Rapports de la Police Politique (1930-1934) ", Bulletin de l`Institut d'Histoire du Temps Présent, n.° 81-82, París, decembro de 2003
  • N. Werth, "Archives du Communisme: Les paysans contre Staline ", L`Histoire,n.º 296, París, Março, 2005
  • S. G. Wheatcroft, R. W. Davies, The Industrialisation of Soviet Russia: Years of Hunger - Soviet Agriculture 1931-1933, Nova York, 2004, ISBN 0-333-31107-8

Outros artigos editar

Ligazóns externas editar

  Países que recoñecen o Holodomor como xenocidio   Ucraína

  Andorra -   Arxentina -   Australia -   Bélxica -   Brasil -   Canadá -   Chile -   Cidade do Vaticano -   Colombia -   Ecuador -   Eslovaquia -   España -   Estados Unidos -   Estonia -   Xeorxia -   Hungría -   Italia -   Letonia -   Lituania -   México -   Moldavia -   Paraguai -   Perú -   Polonia -   República Checa -   Ucraína

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Holodomor&oldid=6674805»