Feísmo

O feísmo, tamén coñecido coma maltrato da paisaxe^[1], é un termo acuñado en Galiza para referirse a unha problemática específica galega, xa que os expertos sosteñen que o fenómeno remata nas fronteiras con Portugal, Asturias e Castela e León^[2]^[3]. O concepto serve para designar un estilo arquitectónico ou urbanístico de trazos esteticamente discutíbeis. Trátase de construcións humanas que degradan o contorno e que chocan de fronte cos canons estéticos propios do lugar, e foi definido coma "un desleixo xeneralizado que impera en boa parte das construcións do país e que se fai especialmente patente no medio rural e naquelas zonas que sofren os estragos da especulación urbanística".^[4]

En 2011, o colectivo Ergosfera comeza o proxecto Eu si quero feísmo na miña paisaxe!^[5], unha liña de investigación sobre as calidades detectadas en moitas das arquitecturas e procesos urbanos asociados ao feísmo.

En 2015, os arquitectos Pablo Ramil Regoe e Javier Ferreiro da Costa confeccionaron unha clasificación con 34 tipos de construcións dentro do feísmo^[6], após unha análise da paisaxe galega e os seus principais elementos.^[7]

En 2020, Xosé Manuel Santos Solla e María de los Ángeles Piñeiro Antelo cuestionaron a súa existencia.^[8]

Historia do feísmo

Unha das primeiras mostras da existencia da problemática do feísmo foi sinalada polos intelectuais galeguistas na Asemblea Nacionalista de Lugo de 1918.^[9] Non obstante, o termo feísmo é de aplicación recente no que se refire á problemática galega da paisaxe. No ano 1994 formouse unha oficina de rehabilitación na que ata 48 arquitectos tentaron explicar as bondades dos materiais tradicionais.^[3] No ano 2002 publicouse un libro que contiña explicitamente a palabra feísmo no título (Territorio maltratado: mais aló do feísmo de Pedro Llano Cabado). Outro libro de sona neste ámbito foi Feísmo? Destruír un país (varios autores).^[10]

No ano 2003 o feísmo xa era a maior causa de denuncias ante o Valedor do Pobo^[11] e un ano máis tarde tivo lugar o primeiro Foro contra o feísmo en Ourense, que tería a súa continuación no ano 2007 na mesma cidade.^[12]

Causas

As causas do feísmo, e nisto consiste a súa peculiaridade, non deben buscarse na pobreza, na necesidade, ou na crise económica, senón máis ben ao contrario. Algúns exemplos do feísmo son construcións de gran custo económico. De feito, o feísmo comezou a estenderse coa engalaxe industrial galega dos anos sesenta. Na realidade obedece, segundo os expertos, a unha confluencia peculiar de factores, que se sintetizan nos seguintes elementos:

Unha taxa de dispersión demográfica elevada, unida a un elevado número de poboacións (Galicia ten un 50 % dos entes de poboación de España, ocupando so o 5,8 % da súa superficie)^{[Cómpre referencia]} e a un destacado peso do asentamento rural. Todo isto dificulta o control urbanístico eficaz, ao que se suma a tradición galega da autopromoción construtiva, a construción sen plano e a edificación por tempada.^{[Cómpre referencia]}
Unha lexislación urbanística imprecisa e errática, que ademais non se cumpre, pois, como sinala o arquitecto Carlos Quintáns Eiras “as alcaldías renuncian a impoñer unha disciplina que podería comprometer o futuro electoral”.^[13]
A longa serie de ciclos migratorios galegos, que nos últimos cincuenta anos se dirixiron a Europa e a propia Península ibérica. Calcúlase sobre unha poboación residente de 2,8 millóns de galegos, que máis de dous millóns de galegos viven fóra de Galiza.^[14] O retorno dalgúns emigrantes supón a introdución de modelos arquitectónicos foráneos. Por outro lado, o asentamento definitivo doutros emigrantes no estranxeiro supón o abandono de edificacións xa existentes, e incluso de poboacións enteiras. Diversas circunstancias sociolóxicas explican a ostentosidade de certas construcións (nacidas da figura do indiano enriquecido) e o exótico das súas ornamentacións e acabados, que se sitúan xunto a edificacións antigas e abandonadas.^[15]
Unha forte especulación urbanística e do solo, propia non xa de Galicia senón de toda España. Se ben a construción en España rexistra taxas esaxeradamente altas (no ano 2006 superaron as 800.000 vivendas construídas, máis que Alemaña, Italia e Francia xuntas^[16] ; véxase Burbulla inmobiliaria na crise de 2008-2013), o ritmo construtivo galego é desmesurado, tendo en conta que a súa poboación diminúe tódolos anos. Aínda así, o arquitecto Carlos Quintáns Eiras^[13] estima que de 750.000 vivendas en 1970 pasouse, en Galicia, a 1 130 000 no ano 2000, unha cifra que contrasta co feito de que ese período foi de recesión demográfica.
Unha estendida falta de interese pola arquitectura tradicional galega, percibida como anticuada por algúns sectores da poboación, o que redunda na introdución de solucións arquitectónicas foráneas ou simplemente inadaptadas ao contorno, que contrasta coa política urbanística europea, segundo a cal “constrúese case exclusivamente un único tipo de vivenda illada no medio rural con lixeiras variacións de tamaño, cor ou acabados, de tal maneira que case pode falarse dun modelo nacional ou rexional que case todos respectan”.

Clasificación

Segundo a clasificación de Ramil e Ferreiro en 2015, existen 34 tipos de exemplos "feístas":^[6]

Tipo	Descrición	Imaxe
Adiantado	Construción en lugares inhóspitos, afastados, e xeralmente de xeito ilegal co visto e prace das autoridades locais. O termo xorde en 1522 da man de Xoán Ponce de León.
Vallum	Valados, cercos, muros e peches empregados para lindar as propiedades privadas.
Pendello	Construción, xeralmente empregada coma segunda vivenda, feita de ladrillo, formigón, ou a mestura entre varios materiais.
Pendello	A diferenza do pendello, esta construción emprégase coma vivenda auxiliar, almacén ou garaxe.
Palafita	Emprégase metaforicamente para nomear aquelas construción que no seu andar máis baixo conservan a súa estrutura de columnas e alicerces de formigón, polo xeral en vivendas familiares inconclusas.
Torreón	Estruturas con forma de pazo ou torre en vivendas particulares, pero con modernas estruturas de pedra, cemento ou aluminio. Estas construcións tentarían imitar ás fortalezas medievais, sendo un xeito de maltrato á paisaxe.
Paries nudum	Consiste en deixar as fachadas das construcións inacabadas ou "espidas".
Aderezos	Estatuas estrambóticas, santos, virxes, aguias, leóns e demais esculturas, sobre todo en xardíns.
Transgresor	Sobre todo no feísmo urbano, trátase do emprego de materiais ou estruturas que discordan co resto dos materiais da construción, desentonando coa paisaxe urbana circundante.
Mors subita	Edificio onde só existen os alicerces ou columnas de formigón. Trátase de construcións abortadas, onde só se conserva o esqueleto do edificio, xeralmente por falta de medios económicos, ou paralizadas por cuestións legais.
Reciclaxe	Reutilización de materiais na construción de estruturas. O máis coñecido, o emprego de somieres coma portais ou galiñeiros.
Transformer	Transformación dunha estrutura, converténdoa noutra adicada a un uso diferente do orixinal. Especialmente vese nas marquesiñas, que se reutilizan coma alpendres, garaxes, e outras estruturas.
Chapuza	Obras feitas sen arte nin esmero, con resultados finais pobres.
Camuflaxe	Construción de estruturas que agochen ou camuflen outras, tentando fallidamente mellorar a súa estética.
Fagocito	Dáse sobre todo en construcións rurais, cando unha construción máis antiga é absorbida e "fagocitada" na estrutura dunha nova construción, integrada nesta última, xeralmente con resultados pobres.
Cóctel galaico	Combinación de dous ou máis estilos de feísmo.
Marabunta	Aplicado sobre todo a grandes extensións de terreo construído, en especial por urbanizacións, refírese a grandes edificacións que na súa construción arrasan todo o patrimonio natural que as arrodea.
Blasphemia	Construción de edificios de grande altura, mesmo rañaceos, en lugares insólitos ou inadecuados, e arrodeados de edificios de baixa altitude. Trátase dun contraste de alturas entre edificios acaroados.
Casamata	Construción de grosas placas de formigón que esconden distintos niveis subterráneos.
Megalómano	Megaestruturas, coma recheos, ampliacións portuarias etc.
Ruína montium	"Derruba dos montes", metáfora para explicar o estado ruinoso dos edificios, os cales non se rehabilitan ao estar os seus donos agardando unha potencial compra.
Iconoclasta	Construción de elementos coma estradas, pontes ou outras construcións sen ter en conta o patrimonio arquitectónico ou relixoso do lugar.
Rubidoiro	Hiperenxebrismo empregado para referise a construcións que irrompen entre a vexetación forestal.
Labyrinthus	Termo referido ao conxunto de carteis sinalécticos colocados de xeito desordenado, caótico e inconexo.
Repellentis	Unha variante da reciclaxe empregada como espantallo, onde se empregan materias tales coma latas, espellos, CDs, botellas de plástico etc.
Paseo	Construción de paseos, pasarelas e plataformas, en especial en praias, ríos e paisaxes naturais.
Canalis	Nesta categoría agrúpanse as canles, pozas e estanques artificiais.
Ars topiaria	Estruturas vexetais, que en xardíns públicos ou privados se moldean e poidan para formar estruturas estrambóticas e peculiares. Do latín, a "arte das toupeiras".
Insitione	Do latín, enxerto. Trátase do emprego dalgunha estrutura vexetal, xeralmente árbores, coma parte dunha construción.
Alieníxena	Referido sobre todo a paisaxes silvestres, cando hai plantación de especies invasoras nun determinado lugar.
Coala	Podería considerarse unha variante do feísmo alieníxena, pero especificamente referido á repoboación dos bosques galegos con eucaliptos.
Cemiterio de ferralla	Este termo creouse para designar ao impacto ambiental que crean os parques eólicos nos montes galegos.
Dióxenes	Vertedoiros e lugares non autorizados onde se deposita lixo, sobre todo electrodomésticos, ferralla, cascallos ou residuos de tamaño considerable.
Incivicus	Refírese ao comportamento incívico sobre a paisaxe, sobre todo o producido por vehículos a motor ou animais domésticos.