Mitra (mitoloxía)

Mitra era un deus pagán da Antigüidade, deus da luz solar, de orixe persa que pasou a formar parte do imperio romano e tivo moito éxito por tódalas provincias do Imperio ata a súa prohibición; adoptada esta relixión polos romanos no ano 60 a. C., competiu co cristianismo ata o século IV. Consérvanse diversas esculturas, na súa maior parte do século III. Representase coma un home mozo, cun gorro frixio, matando un touro.

Estatua do deus solar Mitra matando o touro (actualmente no Museo Británico).

O deus Mitra romano

Durante o Imperio romano, o culto a Mitra desenvolveuse como unha relixión mistérica, organizada en sociedades secretas, exclusivamente masculinas, de carácter esotérico e iniciático. Gozou de especial popularidade en ambientes castrenses, obrigaba á honestidade, pureza e valor entre seus adeptos (ao igual que as vellas tradicións romanas).

As escavacións iniciadas en 1857 baixo a igrexa de San Clemente, en Roma, amosaron que estaba construída sobre unha igrexa paleocristiá do século IV, e esta á súa vez sobre un templo adicado a Mitra. Como sucedeu con moitos outros templos pagáns en todo o Imperio Romano cando os emperadores fixeron do cristianismo relixión oficial. Existen poucos textos escritos por autores mitraístas. Consérvanse algunhas pinturas,inscricións e estatuas, así como descricións desta relixión por parte dos seus opoñentes, entre os que hai neoplatónicos e cristiáns.

Boa parte do que se coñece do mitraísmo baséase nas teorías do erudito belga Franz Cumont. A súa obra Os misterios de Mitra, publicada en 1903 conduciu a aseveracións por parte da Escola da historia das relixións no sentido de que o mitraísmo influíra nalgunhas prácticas do cristianismo. Porén, Loisy afirma que nas súas primeiras épocas o cristianismo foi unha economía de salvación análoga ós cultos dos misterios pagáns (mitraísmo e cultos de Cibeles, Isis), fronte ós cales rivalizou durante moito tempo para finalmente lograr vencelos grazas a ser o cristianismo nomeado relixión oficial e única do Imperio Romano.

Os primeiros pensadores cristiáns foron xudeus helenizantes que vivían nun mundo pagán, por iso as súas teorías teñen unha base teórica xudía tinguida de rituais propios do paganismo. Alfred Loisy considera que o cristianismo é máis ou menos unha adaptación dos elementos esenciais dos misterios pagáns ó monoteísmo xudeu destes séculos. O traballo interior da consciencia relixiosa é preparado e condicionado por unha tradición relixiosa anterior, non o produto de experiencias relixiosas absolutamente independentes que terían en si mesmas toda a súa explicación.

Mitra na Gallaecia

O culto de Mitra tivo tamén lugar na Hispania romana e na Gallaecia, en particular no territorio da actual Galiza, vese especialmente reflectido no templo conservado na Casa do Saber en Lugo; é unha mostra significativa da presenza e influencia deste culto no extremo occidental do Imperio. Este templo, de arredor dos anos 212 a 218, encóntrase nun excepcional estado de conservación. Considerado o mellor conservado da Península Ibérica, segundo Dolores Dopico, directora da Domus do Mitreo, o templo revela a súa estrutura íntima e o seu carácter iniciático, secreto e exclusivamente masculino, evidenciado a través dos seus elementos arquitectónicos. A pesar de que a expansión do cristianismo eventualmente levou ao abandono de moitos templos mitreos en Europa, o de Lugo logrou sobrevivir sen ser destruído, mantendo incluso pequenos restos da estatua de bronce de Mitra.

Similitudes co cristianismo:

• O mitraísmo tiña trazos de profundo simbolismo moral.
• Era un culto totalmente pechado, confraría, que niso lembra ó cristianismo dos primeiros séculos, cos seus agrupamentos exclusivos e o seu culto enteiramente secreto.
• O segredismo do mitraísmo non era a fe senón os ritos. Ritos de sacrificio e mitos de sacrificio como no cristianismo (Cristo entregado á morte para borrar os pecados dos homes).
• As confrarías de Mitra admitían soamente a homes.
• Os reis honraban a Mitra, tomábano como testemuña nos seus xuramentos e invocábano nos combates.
• A trindade cristiá (a diferenza do deus único do xudaísmo e o islam) aseméllase á trindade dos cultos politeístas mitríacos (Pai Zeus-Ormazd, Mitra e o Touro).
• Zeus-Ormazd (o Zeus grego asimilado como Ormazd persa) era o deus Pai supremo "Magnopater", pero Mitra era o verdadeiro obxecto da relixión. O grao supremo do deus era o de Pai, cuxa dignidade correspondía á de Mitra no Ceo.
• O mozo deus era fermoso, valente, puro e ensinaba unha moral austera que practicaba el mesmo.
• A idea da salvación: o salvador cristiá aseméllase ós deuses salvadores dos Misterios, Mitra era un deus salvador e sufrinte.
• O mito do sacrificio do touro (sacrificio simbólico durante o ritual) a mans de Mitra tiña como finalidade a redención e inmortalidade dos adeptos. Sobre o sacrificio do touro (representando a Mitra) repuosaba o equilibrio do mundo e a salvación dos homes.
• O banquete ritual dos fieis de Mitra tiña similitudes coa eucaristía cristiá. Ás veces probablemente se sacrificaban touros reais pero non se comía carne de touro, a bebida sagrada (segundo algúns era auga e segundo outros era viño) que representaba o sangre do touro eran a substancia de touro místico e divino que era Mitra. Consumíase (simbolizada na bebida sagrada) xunto coa ofrenda do pan durante a cea ou eucaristía mítrica. A substancia do touro divino estaba no pan da cea dos iniciados tal como estará a substancia de Cristo no alimento dos benaventurados.
• Logo da celebración da obrigación do pan aparecía unha imaxe da resurrección de Mitra.
• A intención do rito era a mesma: o Soldado consagrábase a Mitra, como o cristián a Cristo.
• O culto de Mitra coñecía a semana con consagración dos sete días ás sete divindades planetarias pero a diferenza dos xudeus santificaban o día do Sol, o domingo, e non o sábado.
• O sacerdote era un iniciado do grado superior (7º grao), un Pai.
• Mitra tamén bautizaba ós seus crentes e prometía a expiación dos pecados polo efecto do baño (bautizo). Só neste culto se unía ó bautismo a imposición dun signo na fronte, como na Igrexa cristiá.

Outros autores tamén ven un paralelismo entre o cristianismo e o mitraísmo en que:

• O día sagrado do mitraísmo era o domingo, e non o sábado.
• O nacemento de Mitra celebrábase o 25 de decembro.
• Os atributos do pater —máximo nivel de iniciación no mitraísmo— eran o gorro frixio, a vara e o anel, moi similares á mitra, o báculo e o anel dos bispos cristiáns.

O deus Mitra védico

Mitra tamén é un deus védico da India. Segundo o Bhagavata Purana é o deus que controla o movemento. En idioma sánscrito o termo mitra significa ‘amigo’.

Mitra é un dos "Aditya", os fillos da deusa Aditi. Segundo algunhas fontes os seus irmáns poden ser sete ou oito. Aditya indica a súa clasificación de deuses solares ou do ceo. Segundo o Rig Veda, Aditi é unha deidade feminina, nai de todos os deuses, esposa de Kashyapa e filla de Daksha, un deus menor proxenitor do universo; considéraselle como «natureza» ou «deusa primixenia creadora».

NosVedas, Mitra é un deus secundario do sol, sendo moito máis coñecido Vívasvan, que si queda ben definido como o Deus Sol en todas as escrituras nas que se menciona.

O Mitra védico nunca vai só, senón en compañía do seu irmán xemelgo Varuna e os dous están incluídos entre os deuses irmáns Adityas. Mitra está relacionado cos xuramentos, as promesas, os contratos, a honestidade, a amizade e os encontros, así como considerado como o suave sol do amencer. No acostuma ter tanto protagonismo como o seu "conflitivo" irmán Varuna, e por iso adoita pasar máis desapercibido. En contraposición, ao seu irmán Varuna asígnanselle a creación de raios, tormentas, chuvias, das augas, os océanos, os ríos e os baixos mundos das profundidades.

O tándem Mitra-Váruna tamén ven mencionado nos antigos Puranas, e non se describe moi ben a súa procedencia. Todo iso apunta a que pertenceron ó rango de deuses anteriores do período pre-sánscrito, antes da aparición do hinduísmo primitivo. Neste hinduísmo primitivo e medio, o deus que ocupaba o rango de deus-sol era Vívaswa, en oposición ó deus luar Chandra.

Nos Vedas non hai moita claridade na identificación de varios deuses. A razón é porque co paso do tempo foron cambiando os cultos. O certo é que Mitra pode ser reminiscencias de tempos anteriores ó establecemento do vedismo (relixión anterior ó hinduísmo). Aínda hai algúns lugares onde Mitra é invocado, principalmente en xuízos e contratos, para asegurar o seu cumprimento, así como a honestidade dos implicados.

Os misterios de Mitra

Mitra naceu dunha rocha (de petra natus) como Cibeles, o hermafrodita primordial. A cova é un elemento principal no seu mito: Mitra péchase nela e só sae unha vez ó ano. O esencial do rito trae consigo o sacrificio do touro por Mitra por orde do Sol. Cubríndose a cabeza co gorro frixio, aguanta ao touro polo nariz e, xirando a cabeza, afúndelle a súa espada na cruz.

Do corpo do touro xorden herbas, plantas e cereais (pan, vide), este desenvólvese en presenza de dous personaxes: Cautes e Cautópates; que sosteñen cada un un facho, un dirixíndoo cara ó alto (Cautes), e outro cara a abaixo (Cautópates), ambos representan o amencer e o luscofusco. Mitra e Sol comparten a carne do touro, acompañado de pan e auga (quizais viño), nun banquete no seo da cova primordial. A continuación, Sol e despois Mitra, elévanse cara ao ceo para o Xuízo e a Redención. Así fai a alma do crente que pasa, na súa ascensión, por sete portas asociadas a sete metais e ós sete planetas, ordenadas segundo a secuencia dos sete días da semana.

Mitra e Xesús comparten o mesmo día de nacemento (25 de decembro, o cristianismo o faría a partir do século II) e as mesmas crenzas sobre a fin do mundo. Mitra non morre, elévase cara ao ceo para executar o Xuízo e resurrección dos corpos. O sacrificio do touro é interpretado como un sacrifico de redención do mundo. O asasinato do touro é primitivamente a obra de Ahrimán, príncipe do Mal iraniano, que quere así, co seu escorpión que colle coas súas pinzas os xenitais do Touro, viciar a vida na súa fonte. Derramando o sangue do touro, Mitra fertiliza o mundo e permite a prepetuación da Creación. Ó contrario que nos ritos de Cibeles, o culto de Mitra non implica un sacrificio tauróbolo, este foi cumprido dunha vez por todas por Mitra na orixe. O rito consiste esencialmente na “oblación do pan”, para conmemorar o banquete primordial de Sol e Mitra, que precedeu á súa ascensión.

Véxase tamén

• Xesús mítico

Bibliografía

• I. Campos Méndez, El dios Mitra: orígenes de su culto anterior al mitraísmo romano. Ed. ULPGC, Las Palmas de Gran Canaria, 2006. ISBN 84-96502-71-6
• I. Campos Méndez, 'Fuentes para el estudio del Mitraísmo', Ay. Cabra, 2010. ISBN 84-936789-7-5.

Ligazóns externas

• Los Amigos de Mitra Páxina en castelán e en francés dos amigos de Mitra, neopagáns.
• Israel Campos Mendez "Elementos de continuidad entre el culto del dios Mithra en Oriente y Occidente", Transoxiana 8, xullo de 2004 (en castelán).