Lingua protogrega

A prehistoria do grego refírese ao período transcorrido entre os inicios da diferenciación do protoindoeuropeo ata os primeiros testemuños escritos en grego antigo, a última fase da prehistoria do grego coincide, xa que logo, co proceso de helenización de Grecia.

Famoso comezo da Ilíada de Homero no que se canta a cólera de Aquiles, fillo de Peleo. A datación do texto e a existencia do autor son controvertidas, pero en todo caso son do s. IX ó VI a. de C.

Das estepas de Asia a Grecia editar

Dentro da cultura occidental a lingua grega ha ter un impacto cultural moi considerábel, chegando a ser a principal fonte de neoloxismos en léxico. Desde o punto de vista histórico e filoxenético o grego clásico e as outras formas de grego son linguas indoeuropeas resultado da evolución a partir do protoindoeuropeo ou, mellor dito, o complexo de linguas indoeuropeas que desde o V milenio a. n. e. foron traídas por pobos seminómades a Europa (probabelmente procedente das chairas que se estenden dos Urais aos montes Tianshan, que pechan o paso ao Xingiang e a Mongolia interior (hoxe dentro da China).

As datas son discutidas, pero en todo caso é claro que cara ao -3500 pobos de fala indoeuropea colonizaron os Balcáns. Polo que usualmente acéptase que a colonización de Grecia polos pobos helénicos debeu empezar cara ao -2000, desde o norte da península grega cara ao sur e a través do estreito do Bósforo. Conxectúrase que outros grupos que viraron ao sur, seguirían unha ruta bordeando o Cáucaso cara a Anatolia, seguindo algunhas logo cara ao Irán e a India. Outras aínda se dirixiron independente cara ao leste, alén do Tianshan, á depresión do Tarim, no actual Xinjiang, onde posteriormente naceu a lingua tocaria.

Os indoeuropeos deixaron como pegadas do seu paso os seus kurgáns ou túmulos sepulcrais que conteñen esqueletos humanos á beira de cabalos, sobre unha capa de ocre. Os seus lugares fortificados (o de Vucedol ao leste de Croacia, contra o ano -3000, por exemplo). Desde o cuarto milenio tiñan unha cultura do bronce e carros tirados por cabalos, que eran instrumentos de transporte e de guerra.

Hai que pensar que o dialecto indoeuropeo do que logo xurdiu o grego, entre outras linguas, é dicir, o que tamén é chamado indoeuropeo III, falouse ao norte do Mar Negro e ao sur dos Cárpatos en torno ao ano -3000

Non son os máis antigos indoeuropeos, pois tamén o eran o grupo de pobos que, por esas datas, arrastraba aos futuros pobos tracofrixio e armenio e que tamén penetrou cara ao sur, sen dúbida bordeando o Mar Caspio pola chaira de Gorgan, dando orixe ao indoiranio, testemuñado xa en Babilonia, en Anatolia (Mitanni) e en Palestina e Siria cara á metade do segundo milenio, nin máis nin menos que o grego en Grecia. A expansión cara a Europa desde os Balcáns foi máis recente.

Dentro de todo este conxunto de linguas, o grego e o indoiranio están moi emparentados, pero tamén coinciden en trazos comúns co tocario e as linguas de Europa. Ademais coñecemos en Anatolia varias linguas moito máis arcaicas, que se separaron sen dúbida en data algo anterior: as chamadas «taboíñas capadocias», de Kültepe e outros lugares, as máis antigas de cara ao -2000, testemuñan a existencia destoutras linguas, que logo se chamaron hitita, luvita etc., desde fins do III milenio a. C.. É o indoeuropeo II, previo ao III, do que descenden as linguas indoeuropeas de Europa, o Irán e a India, tamén o tocario.

Dentro deste grupo III, linguas europeas como o eslavo, o xermánico, o latín e o celta pertencen ao que chamamos ΙΕ ΙΙΙΒ: son máis recentes que o grego, traco-frixio, armenio e indoiranio, que veñen do IE IIΙΑ. As súas «linguas comúns» poden datarse, o máis cedo, cara ao ano -1000; o cal non impide que haxa antes indoeuropeos en Europa, procedentes das anteriores vagas. Concretamente, os que deixaron a súa pegada na hidronimia europea estudada por Hans Krahe e outros (tampouco tan antiga, manexa xa a oposición de masc. e fem.); e, quizais os «pelasgos», dos que se propuxo achar pegadas na toponimia prehelénica de Grecia e en préstamos no grego.

O feito é que a maior parte dos investigadores coinciden en que o pobo grego ingresou en Grecia desde o norte en torno ao ano -2000; pénsase que un dos seus dialectos, o dorio, penetrou máis tarde, en torno ao ano -1200. En realidade é un feito seguro que a invasión foi de norte a sur no Irán, India, Anatolia, Grecia, Italia e Península Ibérica e todo indica que, doutra parte, Europa sufriu invasións de leste a oeste e Asia de oeste a leste (a dos tocarios).

En época histórica continuaron as invasións indoeuropeas desde Asia Central cara ao sur: casitas (en Babilonia, s. -XV), cimerios (Asia Menor, século -VII), kusáns (India, século -I), partos (Irán, s. II); e cara ao oeste (escitas). E que, en Europa, os movementos de pobos indoeuropeos (eslavos, xermanos e celtas) cara ao oeste e o sur chegan a plena época histórica.

Así pois, os indoeuropeos partiron dun lugar intermedio, as chairas da Asia central. Os testemuños lingüísticos, arqueolóxicos e históricos coinciden. É o mesmo que sucedeu noutras invasións de nómades asiáticos, dos hunos aos turcos e os mongois e os demais.

Entre a hipótese que postula as chairas do norte do Mar Negro e a que propón as do leste dos Urais téndese hoxe, pois, a aceptar a última. O norte do Mar Negro, onde hai tantas pegadas dos indoeuropeos antes dos Balcáns, foi simplemente unha etapa intermedia ou un lugar de paso. De alí procedería, concretamente, a horda que, separada xa da parte da mesma que levou cara ao leste e logo cara ao sur o indoiranio, trouxo a Europa a gregos, tracofrixios e armenios.

Diversas teorías editar

Obras de Marija Gimbutas como as de 1974 e 1989 describen a cultura da «vella Europa», coñecida por xacementos como os de Cucuteni, Starčevo e Vinča, entre outros: unha civilización neolítica, agraria e coñecedora da cerámica, tamén do cobre. Véxase tamén Francisco Villar (1996a, p. 73 ss.) sobre esta cultura e a ocupación indoeuropea.

Por suposto, a cultura da «vella Europa» dos Balcáns ten relación estreita con culturas neolíticas de Grecia (Dímini, Sesclo, Lerna), Chipre (Khirokitia), illas do E xeo, Creta (a base da civilización minoica) e Asia Menor (Çatal Hüyük). Toda esta cultura influíu grandemente, nos Balcáns e, en Grecia, na dos gregos: por exemplo, na súa arte decorativa e nas súas representacións das divindades, das fálicas ás animalescas (o touro sobre todo) e ao tipo da deusa espida da fecundidade. E tamén no léxico grego, que presenta moitos elementos non indoeuropeos (ou, en todo caso, dun indoeuropeo pregrego, o chamado «pelásxico», outros pensan que é luvita ou cario).

Para a historia anterior do problema da expansión indoeuropea (hipótese que parten de Xermania, Lituania, Escandinavia, a zona danubiana-centroeuropea, os Balcáns, Ucraína etc.) e para os seus argumentos F. Villar (1996a, p. 28 ss). Alí pode verse como as antigas argumentacións sobre unha orixe nórdica dos indoeuropeos, a partir dos nomes do «salmón», o «bidueiro» etc., están hoxe desbotadas.

Por outra banda, unha localización da patria indoeuropea no norte do Mar Negro é admitida (xunto á danubiana) por P. Bosch i Gimpera (1960) e —como lugar de paso— por Th. V. Gamkrelidze e V. V. Ivanov (1995). En realidade, os Balcáns representan un segundo lugar de paso.

En Villar (1996a, p. 56 ss.) pode verse a crítica da hipótese do arqueólogo británico Colin Renfrew (1987, tradución ao español de 1990) segundo a cal a indoeuropeización de Europa é, simplemente, a súa neolitización (sen necesidade de invasión) a partir dun grupo descubridor da agricultura, en Anatolia, no sétimo milenio; véxase unha crítica paralela en Juan José Moralejo (1990, p. 274 ss.) e outra en Javier de Hoz (1992). Ignora, sen máis, todos os datos lingüísticos, e adhírese á moda que rexeita, contra toda a experiencia histórica, as migracións de pobos. O que haxa difusión cultural sen migración non exclúe que haxa tamén migracións, infinitas veces testemuñadas. Contra esta moda (sostida, tamén, entre outros, por Calvert Watkins en A. Giacalone - P. Ramat[1]).[2] Polo demais, a identificación de agricultura e influxo indoeuropeo é pura arbitrariedade apriorística.

Outra hipótese recente é a repetidamente sostida por Th. V. Gamkrelidze - V. V. Ivanov (ultimamente no seu libro de 1995), segundo a cal a área orixinaria dos indoeuropeos estaría na cultura de Halaf, na alta Mesopotamia, entre os milenios cuarto e quinto a. C.. Os argumentos de préstamos culturais (carro de guerra e cabalo, metalurxia) e léxicos (do semítico e kartvélico, si son certos) non esixen esa localización, poden haberlles chegado ao norte do Cáucaso; tampouco os posibles trazos comúns (léxicos, unha vez máis) de grego e iranio, grego e tocario. Os argumentos propiamente lingüísticos (morfolóxicos) apenas son tidos en conta.

En realidade, o feito de que o IE presente préstamos tanto do caucásico do norte como do uralio, fai practicamente segura a localización dos indoeuropeos, nun momento dado, na zona do río Volga (cf. H. Haarmann 1996 (propón o quinto milenio a. C.).

Polo demais, Th. V. Gamkrelidze e V. V. Ivanov admiten a separación temperá dunha rama anatolia do IE. O que non pode aceptarse das súas ideas é a migración dos gregos (menos os dorios, que haberían ir polo continente) de Anatolia a Grecia (p. 798 ss.), hipótese sostida xa antes por V. Pisani.[3] A realidade do grego común e a súa relación coas linguas indoiranias esixe a existencia dun continuo do Turquestán ao Norte do Mar Negro e máis ao oeste. Por outra banda, existen datos sobre incursións e asentamentos dos gregos micénicos en Asia no segundo milenio (a guerra de Troia entra neste contexto), non de movementos de Asia a Europa. Sobre a expansión micénica pode verse;[4] e sobre a guerra de Troia vista nesta perspectiva,[5] coincide coa tese da existencia dun indogrego, segundo el nado na rexión do Volga inferior e roto despois.

Como fai ver ben Villar[6], as tres patrias que hoxe se propoñen para os indoeuropeos non están moi distantes: están en torno ao Cáucaso, a un ou outro lado do mesmo. Tanto os argumentos lingüísticos como os arqueolóxicos están a favor da primeira hipótese. En todo caso, que a invasión que trouxo aos gregos a Grecia chegou desde o norte cara ao ano -2000, parece seguro.

[7]

A máis recente discrepancia parece ser a de R. Drews (1989), para quen as tumbas do círculo interior de Micenas, de cara ao -1600, corresponderían aos primeiros gregos.[8]

Para outras propostas anteriores dunha datación recente da chegada dos gregos, e a súa refutación, véxase M. Sakellaríou (1980, p. 32 ss.). Aínda que en realidade non hai argumentos lingüísticos absolutamente válidos para elixir entre o -2000 e o -1600 para fechar a chegada dos gregos, a arqueoloxía inclínase pola primeira data (cf. Adrados 1998b).

Aquí pode verse tamén a crítica dunha invasión doria separada, idea como se sabe de John Chadwick (1973, 1985), contra a que tamén se dan argumentos en Adrados (1998b).

Pola contra non parecen totalmente aceptábeis as teses (sen argumentación lingüística algunha) de A. Häusler, que actualiza a vella tese alemá da orixe dos indoeuropeos na chaira da Europa oriental: nega calquera relación desta coa cultura das estepas do norte do Mar Negro. Nunha longa serie de traballos[9] esfórzase por negar movementos de pobos e culturas en Alemaña e Grecia e calquera relación cos indoeuropeos das culturas da cerámica de cordas e das machadas de combate, no leste de Europa, das tumbas e ronseis de Micenas, do carro de guerra e o cabalo en diversos lugares etc.

Todo sería indíxena (evolución in situ) ou procedente de Asia Menor. Pero aínda que o carro de guerra e o cabalo veñan de alí na orixe, isto non empece á hipótese da súa extensión entre os indoeuropeos; e a relación dos kurgáns indoeuropeos con túmulos funerarios como os dos escitas en Ucraína, os de Tracia (Kasanlak etc.), Macedonia (Verxina) e Frixia (Gordión), por non falar do tesouro de Atreo e demais, non é negábel.

O léxico cultural herdado editar

O grego é considerado unha lingua razoabelmente conservadora en certos aspectos, como o sistema vocálico, idéntico ao reconstruído para o protoindoeuropeo. Por iso o grego é importante para reconstruír as laringais do indoeuropeo ou o sistema de apofonía. En gramática obsérvanse características comúns ao indoiranio e ao armenio, que probabelmente son innovacións e non se remontan ao protoindoeuropeo.

Supostamente as linguas gregas herdaron a maior parte do seu vocabulario cultural de formas léxicas que reflicten adecuadamente o tipo de cultura indoeuropea reconstruída a partir das evidencias lingüísticas. Entre o vocabulario grego que reflicte aspectos culturais supostamente herdados dos protoindoeuropeos están:

o nome da cidade fortificada (πόλις),
os da organización social e familiar:
γένος ‘familia’,
πότις ‘señor, marido’,
πότνια ‘a do marido, esposa’,
πατήρ ‘pai’ e varios outros nomes familiares máis:
os nomes da casa (δόμος),
o fogar (ἑστία)
as artes do traballo do barro, a madeira, o vestido, o tecido etc (τεῖχος, τέκτων, ἐσθής etc.):
verbos como
cocer (πέσσω),
arar (ἀρόω, cf. ἄροτρον ‘arado’),
tecer (νέω),
muxir (ἀμέλγω).

Tamén os nomes do deus do ceo (Ζεύς), os animais domésticos (ταῦρος, βοῦς, σῦς, ὄις, κύων etc.), a cebada (ζειαί) e o 'mel' (μέλι) e os dos medios de transporte e guerra (ἵππος ‘cabalo’, κύκλος ‘roda’, ὄχος ‘carro’).

Algunhas palabras indoeuropeas que entraron en grego, por exemplo a do ‘touro’, a do ‘león’ (λέων), a do ‘viño’ (οἶνος), quizais mesmo a do ‘cabalo’ son, probabelmente, «palabras viaxeiras» que ben o IE, ben o grego, tomaron de complexos culturais do Medio Oriente. Atópanse paralelos en linguas non indoeuropeas (sumerio, kartvélico, semítico etc.).[10] Desde o punto de vista do grego son, xa, palabras indoeuropeas.

Notas editar

  1. eds., 1995, p. 64 ss.
  2. cf. Adrados 1979a, p. 34 ss., Moralejo 1990, p. 272 ss., 284 ss., De Hoz 1992 e Adrados 1998b
  3. 1938 (cf. Adrados 1974, p. 48)
  4. cf. M. Fernández-Galiano 1984, p. 231 ss.
  5. Adrados 1992c. M. Sakellaríou 1980, p. 67 ss.
  6. Villar: Los indoeuropeos y los orígenes de Europa. Lenguaje y historia (segunda edición), Madrid, 1996a.
  7. Sobre a chegada dos gregos e a expansión micénica poden verse, trala bibliografía anterior, obras como as de N. G. L. Hammond 1986, p. 19 ss.; F. Schachermeyr 1980; M. Sakellaríou 1980; F. Villar 1995, p. 289 ss.; J.-P. Olivier 1996. Son útiles tamén para a gran catástrofe en torno ao 1200, a invasión dos «pobos do mar», que acabou cos reinos micénicos, e para a chegada dos dorios. Sobre os Ahhiyawa, cf. L. R. Palmer 1980, p. 67.
  8. cf. en contra J. J. Moralejo 1990, p. 281 ss.
  9. Entre outros, A. Häusler 1985, 1992a, 1992b
  10. cf. Th. V. Gamkrelidze e V. V. Ivanov