Kirmen Uribe

Kirmen Uribe Urbieta, nado en Ondarroa (Biscaia) o 5 de outubro de 1970, é un escritor vasco en lingua éuscara. Premio Nacional de Literatura, as súas obras están traducidas a catorce linguas, incluídos o inglés, o francés, ruso e o xaponés.

Kirmen Uribe

(2015)
Biografía
Nacemento	5 de outubro de 1970 (53 anos) Ondarroa, España
Datos persoais
País de nacionalidade	España
Formación profesional	Ciencias Económicas
Educación	Universidade do País Vasco
Actividade
Ocupación	poeta , ensaísta , escritor
Xénero artístico	Poesía, ensaio e novela
Lingua	Lingua éuscara e lingua castelá
Obra
Obras destacables (1998) Q76507476
Premios (2016)  111 akademia award (en) , premiado polo traballo Elkarrekin esnatzeko ordua (en) (2016)  Kritika Saria euskarazko narratibari (en) , premiado polo traballo Elkarrekin esnatzeko ordua (en) (2011)  pregoeiro da Semana Grande de Bilbao (2009)  Premio Nacional de Narrativa, premiado polo traballo Bilbao-New York-Bilbao (en) (2008)  Kritika Saria euskarazko narratibari (en) , premiado polo traballo Bilbao-New York-Bilbao (en) (2001)  Premio da Critica de poesía basca, premiado polo traballo Meanwhile Take My Hand (en)
Voz: Kirmen Uribe (lingua éuscara)

En 2022 participou en "Un verán en Galeusca", proxecto impulsado entre VilaWeb, Berria e Nós Diario co relato Demain Morguen.

Traxectoria

Naceu nunha familia vinculada á pesca en Ondarroa. O seu pai era pescador, como o seu avó e bisavó, e induciu a Kirmen a estudar para ter outro tipo de vida. A nai desenvolveu unha evolución ideolóxica ao longo da súa vida, desde a participación en asociacións cristiás de base converteuse en agnóstica, cada vez máis progresista, e viviu eses cambios en poucos anos, entre os 60 e os 70. A súa nai e as súas tías, traballadoras nas fábricas de conservas, pertenceron á segunda onda do feminismo, e nese ambiente feminista na casa educouse Uribe.​ Na adolescencia leu moita poesía, por exemplo, a de Leonard Cohen, Dylan Thomas, Lorca etc. Tamén gozou da novela, primeiro a clásica e logo o realismo sucio.

Uribe licenciouse en Filoloxía Vasca en Vitoria e cursou estudos de posgrao de Literatura Comparada en Trento (Italia). O seu primeiro premio literario importante recolleuno en 1995 cando estaba a cumprir condena por ser insubmiso e negarse a ir ao servizo militar obrigatorio. Vive en Vitoria.

A súa literatura

Poesía e proxectos multimedia

Comezou a escribir letras para grupos musicais e guións de cómic. En 1996 publicou o estudo Lizardi eta erotismoa, un ensaio sobre a poética de Lizardi, realizado en colaboración con Jon Elordi. Posteriormente publicou a súa primeira colección de poemas en formato "plaquette", titulada Ekografia. Desde 2000 traballou como guionista do programa de televisión sobre literatura Sautrela.​ A publicación en 2001 do libro de poemas Bitartean heldu eskutik (Mentres tanto dáme a man) supuxo, en palabras do crítico literario Jon Kortazar, unha «revolución tranquila» no ámbito da literatura vasca. Obtivo o Premio da Crítica á Poesía en Éuscaro e a súa primeira edición esgotouse nun mes. Foi traducido ao castelán (Visor, 2003), ao francés (Castor Astral, 2006), ao inglés ( Graywolf, 2007), ao catalán (Proa, 2010) e ao ruso ( Gernika, 2010). A tradución a cargo da poetisa estadounidense Elizabeth Macklin foi finalista ao mellor libro de poesía traducido ao inglés nos Estados Unidos en 2007 no PEN Award for Poetry inTranslation.

Uribe é autor de proxectos multimedia nos que combina a poesía con diferentes disciplinas artísticas. En 2000 levou aos escenarios Bar Porto, proxecto que axuntaba poesía, música, vídeo e historia oral, xunto con Mikel Urdangarin e Josu Eizagirre. En 2003 publicou o libro-CD Zaharregia, txikiegia agian (Demasiado antiga, demasiado pequena quizais) xunto aos músicos Mikel Urdangarin, Bingen Mendizabal, Rafa Rueda e o ilustrador Mikel Valverde, froito dunha serie de recitais que o grupo levou a cabo en Nova York o mesmo ano. O título pregunta sobre o éuscaro, se esta lingua non é demasiado antiga e pequena para os tempos da globalización.​ Por mor da publicación da tradución francesa dos seus poemarios, Uribe colaborou co dramaturgo francés Francois Mouget e elaboraron conxuntamente un espectáculo titulado Entre- temps donne moi a main baseado na lectura dramatizada dos poemas acompañado de música en directo. Tamén colaborou co pianista belga Wim Mertens en varios recitais de poesía e música. En 2013 repetirá experiencia xunto a Mikel Urdangarin, Rafa Rueda, Bingen Mendizabal e Mikel Valverde, creando un proxecto que combina literatura, música e debuxo en Nova York, Jainko txiki eta jostalari hura (Elkar). Ademais de escritor, Kirmen Uribe foi profesor, guionista e tradutor de poemas de Raymond Carver, Sylvia Plath, Anne Sexton, Mahmud Darwish e Wislawa Szymborska.

Novela

En 2008 publicou a súa novela Bilbao-New York-Bilbao (Elkar) que obtivo o Premio Nacional da Crítica en éuscaro 2008 e o Premio Nacional de Literatura (Narrativa) 2009. En 2010 apareceron simultaneamente as traducións ao castelán (Seix-Barral), galego (Xerais) e catalán (Ediciones 62). Bilbao-New York-Bilbao narra o voo ficticio do propio autor entre o aeroporto de Bilbao e o JFK de Nova York. No devandito voo o autor fai un exercicio de memoria e lembra o proceso de escritura dunha novela que está a escribir sobre tres xeracións dunha mesma familia vinculada ao medio mariño. Bilbao-New York-Bilbao carece dunha trama convencional e susténtase nunha estrutura en rede que combina o devir das tres xeracións con numerosas digresións, analoxías e historias transversais. A súa segunda novela Mussche (Susa, traducido por Gerardo Markuleta ao castelán co título de El que mueve el mundo e publicado por Seix Barral) prosegue na procura de novas formas novelísticas ao utilizar e modificar biografías de persoas reais como material para facer ficción (ao fío da escritura de J.M. Coetzee, Emmanuel Carrere ou Dave Eggers). Uribe conta ao seu mellor amigo recentemente falecido (Aitzol Aramaio) a historia dun escritor belga chamado Robert Mussche, que en 1937 acolleu a unha nena vasca da Guerra Civil na súa casa de Gante. Coñecer á nena cambiou a vida do escritor. Uribe relátanos a relación que tiña co seu amigo meténdose na pel de Robert Mussche. A novela escribiuse en dous meses na primavera do 2012 en Sausalito, California, nun centro de creación chamado Headlands Center for the Arts. Esta obra foi traducida a varios idiomas, como o castelán, o catalán, o galego, o xaponés, entre outros.​ A súa última novela, Elkarrekin esnatzeko ordua Susa, 2016), traducida por J.M. Isasi e publicada en español po Seix Barral como La hora de despertarnos juntos, continúa na recuperación de vidas silenciadas para facer ficción. Conta a vida de Karmele Urresti, unha enfermeira vasca que se exilia a París en 1937, onde forma parte de Eresoinka, a embaixada cultural vasca no exilio. Alí coñece ao seu futuro esposo, o músico Txomin Letamendi. Xuntos viaxan por Europa, pero cando París cae en mans dos alemáns, fuxirán a Venezuela. En Caracas, a Historia volverá entrar nas súas vidas. Txomin decide unirse aos servizos secretos vascos (baixo o mando da intelixencia estadounidense, a OSS e o FBI) e a familia terá que volver a Europa, en plena segunda guerra mundial. Txomin espía aos fascistas ata que é arrestado en Barcelona, baixo unha ditadura que non sobrevivirá. Karmele terá que arriscalo todo e partirá, novamente e soa, a Venezuela, nun segundo exilio.​ JA Masoliver Ródenas escribiu en La Vanguardia sobre a novela: «A prosa directa e precisa de Kirmen Uribe non debe enganarnos: é froito da precisión, non da simplicidade. A súa formación é a dun escritor cosmopolita e sofisticado. (...) Un escritor de gran talento». A novela publicouse simultaneamente en éuscaro Susa), español (Seix Barral) e catalán (Edicions 62) e gañou o Premio da Crítica Española 2016 (Narrativa en éuscaro) e o da Academia de Lectores Vascos, 111 Akademia (Mellor libro de 2016).

Literatura infanto xuvenil

Paralelamente, escribiu varios libros de literatura infantil e xuvenil. En 2003 publicou a primeira entrega da serie de novelas curtas Garmendia, serie de aventuras e humor que narra as peripecias dun pastor que emigra a finais do XIX ao salvaxe oeste e métese a pistoleiro sen pegar nin un só tiro. Unha votación entre os alumnos dos centros de ensino secundario en Gipúscoa valeulle o Premio Liburu berria. Para os máis pequenos escribiu o conto Guti, a historia dun can ao que lle despezan o barco en que vivía, e Ez naiz ilehoria, eta ze? (Eu non son loura, e que?) que narra a historia de Amira, unha moza marroquí á que lle custa facer amigos en Vitoria.

Proxección internacional

Kirmen Uribe participou en numerosos encontros internacionais de literatura. Entre outros, o World Voices de Nova York (organizado polo PEN Club estadounidense), o Festival Internacional de Poesía de Berlín, o festival Internacional de Poesía de Taipei (Taiwán), o Festival de Literatura de Mánchester, o Festival Mira! de Bordeos, o Festival de Literatura de Vilenica (Eslovenia); e recitou nas universidades de Stanford (California), a Universidade de Nova York, a CUNY, o California Institute of The Arts en Los Ángeles, a Universidade de California en San Diego, a Universidade Católica Fu- Jen de Tai- pei ou na Universidade de Varsovia.​ Así mesmo, os seus poemas apareceron en revistas literarias e en antoloxías. En maio do 2003 The New Yorker publicou o poema Maiatza (Maio). En 2006 Lyrikline, o sitio web de Berlín que recolle poetas de mundo enteiro, publicou dez poemas de Uribe traducidos ao alemán. En 2008 a antoloxía New European Poetry, dirixida polos críticos estadounidenses Kevin Prufer e Wayne Milleiro, recolleu tres poemas do autor. En 2017 foi convidado pola Universidade de Iowa á súa residencia internacional de escritores (IWP).​ En 2017 invitado na Feira do Libro de Guadalaxara (FIL), (México), da man do Instituto Etxepare para dar a coñecer a literatura en éuscaro. En 2018 obtén a bolsa de creación do Cullman Center (da Biblioteca Pública de Nova York), para a súa residencia en Nova York durante 2018-2019, e o estudio de Edith Wynner e a súa novela The Book She Writes.

Obra

Poesía

• Bitartean heldu eskutik (2001). Susa.
• Zaharregia, txikiegia agian (2003). Gaztelupeko hotsak. CD libro.
• Bar Puerto. Bazterreko ahotsak (2010). Gaztelupeko hotsak.
• 17 segundo (2019). Susa.
  • 17 segundos (2021). Vigo: Galaxia. Trad. de Isaac Xubín. 216 páxs. ISBN 978-84-9151-630-9.

Novela

• Bilbao-New York-Bilbao (2008). Elkar-Seix Barral. Traducida ó galego por Isaac Xubín.
• Mussche (2012). Seix Barral en castelán.
• Elkarrekin esnatzeko ordua (2016). Susa.

Infanto xuvenil

• Garmendia eta zaldun beltza (2003). Elkar.
• Ekidazu, lehoiek ez dakite biolina jotzen (2003). Elkar.
• Ez naiz ilehoria, eta zer? (2003). Elkar.
• Garmendia errege (2004). Elkar.
• Guti, elkar (2005).
• Garmendia eta Fannyren sekretua (2006). Elkar.

Ensaio

• Lizardi eta erotismoa (1996). Alberdania.

Miscelánea

• Portukoplak (2007). Elkar.

Antoloxía

• Portukoplak (2006). Elkar.
• Contribuíu en Ghost Fishing: An Eco-Justice Poetry Anthology (2018). University of Georgia Press.

Traducido ao galego

• Bilbao-New York-Bilbao (2010). Xerais. Traducida ó galego por Isaac Xubín. 208 páxs.
• A hora de espertarmos xuntos (Elkarrekin esnatzeko ordua) (2016). Xerais. Traducida ó galego por Isaac Xubín. 350 páxs. ePub: ISBN 978-84-9121-225-6.

Premios

• 2002: Premio da Crítica, poesía en éuscaro, por Bitartean heldu eskutik.
• 2009: Premio Nacional de Literatura, narrativa, por Bilbao-New York-Bilbao.
• 2009: Premio da Crítica, narrativa en éuscaro, por Bilbao-New York-Bilbao.
• 2010: Premio de Xornalismo El Correo-Vocento, por El derecho a la individualidad.
• 2014: Premio Rosalía de Castro, PEN Club Galicia.
• 2016: Premio da Crítica, narrativa en éuscaro, por A hora de espertarmos xuntos (Elkarrekin esnatzeko ordua).
• 2016: Premio da Academia 111 de lectores vascos, por A hora de espertarmos xuntos (Elkarrekin esnatzeko ordua).