Hipoxia (medicina)

A hipoxia é unha condición na cal o corpo ou unha rexión del queda privada dunha subministración suficiente de oxíxeno a nivel dos tecidos. A hipoxia pode clasificarse como xeneralizada, se afecta a todo o corpo, ou local, se afecta só a unha rexión do corpo. Aínda que a hipoxia adoita ser unha condición patolóxica, as variacións nas concentracións de oxíxeno nas arterias poden ser parte da fisioloxía normal; por exemplo, durante o adestramento de hipoventilación[1] ou un exercicio físico extenuante.

Hypoxia
Clasificación e recursos externos
Cianose da man nunha persoa con baixa saturación de oxíxeno
ICD-10J96
ICD-9799.02
DiseasesDB6623
Aviso médico.
Aviso médico.
Advertencia: A Wikipedia non dá consellos médicos.
Se cre que pode requirir tratamento, por favor, consúltello ao médico.

A hipoxia é diferente da hipoxemia e anoxemia, xa que a hipoxia é o estado no cal a subministración de oxíxeno é insuficiente nun tecido (ou no corpo), mentres que a hipoxemia e a anoxemia refírense especificamente a estados nos que hai unha subministración de oxíxeno arterial baixa ou cero.[2] Por tanto, hipoxemia refírese a que hai un nivel baixo de oxíxeno no sangue arterial (de aí a terminación emia, de hema=sangue), mentres que hipoxia é un termo máis xeral que significa que hai un contido baixo en oxíxeno en calquera tecido ou órgano ou no corpo enteiro.[3] A hipoxemia pode causar hipoxia (hipoxia hipoxémica), pero a hipoxia pode orixinarse por outros mecanismos tamén, como a anemia.[4] A hipoxia na que hai unha completa deprivación de oxíxeno denomínase anoxia.

A hipoxia xeneralizada dáse en persoas sas cando ascenden a elevadas altitudes sobre o nivel do mar, o que lles causa mal de altura que pode orixinar complicacións letais: edema pulmonar de grande altitude e edema cerebral de grande altitude.[5] A hipoxia en individuos sans tamén se dá cando se respira unha mestura de gases cun baixo contido de oxíxeno, por exemplo cando os mergulladores nadan baixo a auga, especialmente se usan sistemas de circuíto pechado de reciclaxe respiratoria, que controlan a cantidade de oxíxeno no aire subministrado. Utilízase intencionadamente unha hipoxia intermitente suave e non nociva durante os adestramentos en altitude para desenvolver unha adaptación ás prestacións atléticas tanto a nivel celular coma sistémico.[6]

A hipoxia é tamén unha grave consecuencia dun parto prematuro nos neonatos. A principal causa disto é que os pulmóns do feto humano son uns dos últimos órganos que se desenvolven durante o embarazo. Para axudar os pulmóns a distribuír o sangue oxixenado polo corpo, os meniños con risco de hipoxia son a miúdo situados nunha incubadora, onde se lles proporciona oxíxeno por cánulas de alto fluxo cunha presión de aire positiva continua (tamén chamado berce húmido).[7]

Signos e síntomas editar

Hipoxia xeneralizada editar

Os síntomas da hipoxia xeneralizada dependen da súa gravidade e aceleración do seu inicio.

No caso do mal de altura, no que a hipoxia se desenvolve gradualmente, os síntomas son mareo/fatiga, adormecemento do corpo/formigo das extremidades, náusea e anoxia.[8][9] Na hipoxia grave, ou hipoxia de comezo moi rápido, prodúcese ataxia, confusión/desorientación/alucinacións/cambio de comportamento, dor de cabeza grave/nivel de consciencia reducido, papiloedema, dificultade respiratoria,[8] palidez,[10] taquicardia e hipertensión pulmonar que finalmene levan aos signos tardíos como a cianose, frecuencia cardíaca lenta/cor pulmonale e presión sanguínea baixa seguida de morte.[11][12]

Como a hemoglobina é vermella escura cando non está unida ao oxíxeno (desoxihemoglobina), e dunha cor vermella máis brillante se está unida ao oxíxeno (oxihemoglobina), cando se ve a través da pel a desoxihemoglobina tende a parecer azul, polo que a pel parece dese ton.[13] Nos casos nos que o oxíxeno é desprazado por outra molécula, como o monóxido de carbono, a pel pode aparecer con cor vermella cereixa en vez de cianótica.[14] A hipoxia pode causar partos prematuros e danos no fígado, entre outros efectos deletéreos

Hipoxia local editar

Se o tecido non está sendo perfundido debidamente, pode sentirse frío e aparecer pálido; se é grave, a hipoxia pode ter como resultado a cianose, unha coloración azul da pel. Se a hipoxia é moi grave, un tecido pode finalmente gangrenarse.

Pode sentirse tamén unha gran dor arredor do sitio afectado.

Causa editar

O oxíxeno difunde pasivamente nos alvéolos pulmonares segundo o gradiente de presión. O oxíxeno difunde desde o aire inspirado, mesturado con vapor de auga, ao sangue arterial, onde a súa presión parcial é duns 100 mmHg (13,3 kPa).[15] No sangue o oxíxeno únese á hemoglobina, unha proteína que está no interior dos glóbulos vermellos. Unha pequena cantidade de oxíxeno é transportada en solución no sangue.[16]

Nos tecidos periféricos, o oxíxeno difunde outra vez do sangue ás células a favor do gradiente de presión (baixo nas células), e chega ás mitocondrias onde intervén na respiración celular como aceptor de electróns para producir enerxía o oxidárense a glicosa e graxas principalmente.[17]

A hipoxia pode ser o resultado dun fallo en calquera das etapas da subministración de oxíxeno ás células. Entre as causas están unha diminución da presión parcial de oxíxeno, problemas coa difusión do oxíxeno nos pulmóns, insuficiente hemoglobina (anemia, por exemplo), problemas co fluxo sanguíneo que chega aos tecidos e problemas co ritmo respiratorio.

Experimentalmente, a difusión do oxíxeno convértese nun factor limitante (e letal) cando as presións parciais de oxíxeno arteriais caen ata os 60 mmHg (5,3 kPa) ou menos.[18]

Case todo o oxíxeno do sangue está unido á hemoglobina, polo que interferir con esta molécula transportadora limita a subministración de oxíxeno á periferia. A presenza de hemoglobina multiplica por 40 a capacidade de transporte de oxíxeno do sangue,[3] e a capacidade de transportar oxíxeno desta proteína depende da presión parcial de oxíxeno no ambiente, unha relación descrita pola curva de disociación oxíxeno-hemoglobina. Cando se interfire coa súa capacidade de transporte orixínase un estado hipóxico.[19]:997–999

Isquemia editar

Isquemia significa insuficiente fluxo sanguíneo a un tecido, e pode ter como resultado a hipoxia. Esta denomínase 'hipoxia isquémica'. Pode incluír un evento embólico, un infarto de miocardio que diminúe o fluxo sanguíneo global na zona ou un trauma no tecido que orixina un dano. Un exemplo de fluxo sanguíneo insuficiente que causa hipoxia local é a gangrena que se produce na diabete.[20]

Doenzas como a enfermidade vascular periférica poden tamén orixinar hipoxia local. Por esata razón os síntomas son peores cando se usa o membro afectado. Tamén se pode sentir dor como resultado do incremento de ións hidróxeno que causan unha diminución do pH sanguíneo (acidez) como resultado do funcionamento do metbolismo anaerobio.

Hipoxia hipoxémica editar

Refírese especificamente a estados hipóxicos nos que o contido arterial de oxíxeno é insuficiente.[21] Pode ser causada por alteracións no estímulo respiratorio, como na alcalose respiratoria, derivación fisiolóxica ou patolóxica do sangue, doenzas que interfiran coa función pulmonar que teñen como resultado unha descompensación na relación ventilación-perfusión, como unha embolia pulmonar ou alteracións na presión parcial de oxíxeno no ambiente ou nos alvéolos pulmonares, como pode ocorrer a elevadas altitudes ou cando unha persoa se mergulla na auga a certa profundidade.

Envelenamento por monóxido de carbono editar

O monóxido de carbono (CO) compite co oxíxeno por unirse ás moléculas de hemoglobina. Como o monóxido de carbono ten unha afinidade polo sitio de unión da hemoglobina centos de veces maior que a do oxíxeno, pode impedir o transporte de oxíxeno.[22] O envelenamento por monóxido de carbono pode ser agudo, como nas intoxicacións con fume ou durante un período de tempo, como cando se fuma un cigarro. Debido a procesos fisiolóxicos, o monóxido de carbono mantense a un nivel de 4 a 6 ppm. Este increméntase en áreas urbanas (de 7 a 13 ppm) e nos fumadores (de 20 a 40 ppm).[23] Un nivel de monóxido de carbono de 40 ppm equivale a unha redución nos niveis de hemoglobina de 10 g/L.[23][24]

O monóxido de carbono ten un segundo efecto tóxico, consistente en que elimina o cambio alostérico da curva de disociación do oxíxeno e move a base da curva á esquerda. Ao facelo, é menos probable que a hemoglobina libere o oxíxeno que leva nos tecidos periféricos.[25] Certas variantes anormais da hemoglobina teñen tamén unha afinidade máis alta polo oxíxeno, polo que liberan menos facilmente o oxíxeno nos tecidos periféricos.

Altitude editar

O mal de altura ou de montaña está causado por respirar o aire cunha presión parcial de oxíxeno baixa que hai a elevadas altitudes. Poden aparecer algúns síntomas aos 1 500 m de altura, pero o máis común é que empecen a aparecer a partir dos 2 400 m.[26][27] Presenta un conxunto de síntomas non específicos, parecidos ao dun "arrefriado, envelenamento por CO ou unha resaca".[28]. O mal de alturaou montaña agudo pode progresar ata orixinar un edema pulmonar de grande altitude ou edema cerebral de grande altitude, que poden ser ambos mortais, e só se poden curar descendendo inmediatamente a menores altitudes ou administrando oxíxeno.[27][29] Os síntomas máis graves orixínanse polo edema (acumulación de fluídos nos tecidos do corpo), que poden orixinar os mencionados edemas pulmonar e cerebral. A causa fisiolóxica deste tipo de edemas debidos á altitude non está clara. Porén, crese que o edema cerebral é causado pola vasodilatación local dos vasos sanguíneos cerebrais en resposta á hipoxia, o que ten como resultado un maior fluxo sanguíneo e, en consecuencia, maiores presións capilares. Por outra parte, o edema pulmonar pode deberse a unha vasoconstrición xeral na circulación pulmonar (normalmente unha resposta a descompensacións na proporción ventilación-perfusión rexional), o cal, cun gasto cardíaco constante ou incrementado, tamén orixina un aumento nas presións capilares.

Gases respiratorios hipóxicos editar

O gas respiratorio durante os mergullos con bombonas de oxíxeno pode conter unha presión parcial de oxíxeno insuficiente, especialmente se funcionan mal os sistemas de reciclaxe do aire (rebreathers). En tales situacións pode producirse inconsciencia sen síntomas, xa que os niveis de dióxido de carbono (que se perciben doadamente) son normais e o ser humano percibe mal a hipoxia como tal.

Un problema similar dáse cando se inhalan certos gases asfixiantes inodoros. Estes producen un gas respiratorio hipóxico, o cal pode orixinar inconsciencia e morte sen síntomas. Isto pode causar a chamada asfixia por gas inerte. Dita asfixia pode ser deliberada cando se usa unha bolsa de suicidio. A morte accidental por esta causa ocorre en casos nos que as concentracións de nitóxeno en atmosferas controladas ou de metano en minas non son son detectadas ou percibidas.

Outros editar

A función da hemoglobina pode tamén perderse se se oxidan os átomos de ferro que contén á súa forma férrica. Esta forma de hemoglobina inactiva denomínase metahemoglobina e pode orixinarse ao inxerirmos nitrito de sodio[30] ou certas drogas e outras substancias químicas.[31]

Anemia editar

A hemoglobina transporta o oxíxeno polo corpo,[3] e cando hai deficiencia dela orixínase anemia, causando 'hipoxia anémica' se diminúe a perfusión do tecido. A deficiencia de ferro é a causa máis frecuente de anemia, e produce unha menor síntese de hemoglobina.[19]:997–999

A anemia é normalmente un proceso crónico que é compensado co tempo polo incremento dos niveis de glóbulos vermellos ao regularse á alza a eritropoetina. Pode orixinarse un estado de hipoxia crónica por culpa dunha anemia mal compensada.[19]:997–999

Hipoxia histolóxica editar

Envelenamento por cianuro editar

A hipoxia histolóxica orixínase cando a cantidade de oxíxeno que chega ás células é normal, mais as células son incapaces de utilizalo eficazmente, debido a un mal funcionamento dos encimas da fosforialción oxidativa. Isto pode ocorrer por envelenamento por cianuro.[32]

Hipoxia en tumores editar

Os tumores ou porcións deles ao creceren a miúdo teñen un consumo de oxíxeno que supera o que lles chega por vía sanguínea, polo que quedan en situación hipóxica. Isto fai cambiar o metabolismo e expresión xénica das células tumorais así como o seu comportamento, remodela a súa matriz extracelular e aumenta a súa capacidade migratoria e metastática.[33][34] Tamén os protexe do sistema inmunitario[35] e de certos tipos de radioterapia.[36][37].

Compensación fisiolóxica editar

Aguda editar

Se a subministración de oxíxeno ás células é insuficiente para a súa demanda (estado de hipoxia), as células empezan a realizar a fermentación láctica. Esta medida temporal do organismo (pasar a un metabolismo anaerobio) permite obter pequenas cantidades de enerxía. O ácido láctico acumúlase nos tecidos e no sangue, o que é un signo de que hai unha inadecuada oxixenación mitocondrial, o que pode deberse á hipoxemia, escaso fluxo sanguíneo (por exemplo, shock) ou unha combinación de ambos.[38]

Nos humanos a hipoxia é detectada polos quimiorreceptores periféricos do corpo carotídeo e corpo aórtico, sendo os quimiorreceptores carotídeos os principais mediadores das respostas reflexas á hipoxia.[39] Esta resposta non controla a taxa de ventilación a pO
2
normal, pero por debaixo do normal a actividade das neuronas que innervan estes receptores increméntase drasticamente, polo que superan os sinais dos quimiorreceptores centrais do hipotálamo, incementando a pO
2
a pesar da baixada da pCO
2
.

En raros casos de persoas con hipoxia produciuse unha perda da fala debido ao seu estado de confusión e a danos ás células cerebrais.

Na maioría dos tecidos a resposta á hipoxia é a vasodilatación. Ao ensanchárense os vasos sanguíneos, o tecido recibe unha maior perfusión. En contraste co anterior, nos pulmóns, a resposta á hipoxia é a vasoconstrición, o que se coñece como "vasoconstrición pulmonar hipóxica".[40]

Crónica editar

Cando a presión capilar pulmonar permanece elevada de forma crónica (durante polo menos dúas semanas), os pulmóns empezan a facerse máis resistentes ao edema pulmonar porque os vasos linfáticos se expanden moito, incrementando a súa capacidade de drenar o fluído dos espazos intersticiais quizais ata 10 veces máis. Por tanto, en pacientes con estenose mitral crónica, medíronse presións capilares pulmonares de 40 a 45 mm Hg sen que se desenvolvese un edema pulmonar letal.[Fisioloxía de Guyton e Hall]

A hipoxia existe cando hai unha cantidade reducida de oxíxeno no corpo. A hipoxemia refírese á redución na pO
2
por debaixo do seu rango normal en sangue, independentemente de se o intercambio de gases está alterado nos pulmóns, o CaO2 (contido de oxíxeno no sangue arterial) é adecuado, ou existe hipoxia nos tecidos. Hai varios mecanismos fisiolóxicos que potencialmente producen hipoxemia, pero en pacientes con enfermidade pulmonar obstrutiva crónica (EPOC) o predominante é a descompensación na relación ventilación/perfusión, con ou sen hipoventilación aleveolar, como indica a PaCO2 (presión parcial arterial de CO2). A hipoxemia causada por descompensación da relación ventilación/perfusión como a que se observa na EPOC é relativamente doada de corrixir, así que comparativamente só son necesarias pequenas cantidades de oxíxeno suplementario (menos de 3 L/min na maioría dos pacientes) para o tratamento con oxíxeno a longo prazo. Aínda que a hipoxemia normalmente estimula a ventilación e produce dispnea, estes fenómenos e os outros síntomas e signos de hipoxia son suficientemente variables en pacientes con EPOC como para ter un valor limitado para a valoración do paciente. A hipoxia alveolar crónica é o principal factor que leva ao desenvolvemento da cor pulmonale (hipertrofia do ventrículo dereito con ou sen unha manifesta insuficiencia do ventrículo dereito) en pacientes con EPOC. A hipertensión pulmonar afecta negativamente a supervivencia na EPOC, ata o extremo que é comparable nese aspecto ao grao no cal está elevada a presión da arteria pulmonar media en repouso. Aínda que a gravidade da obstrución das vías aéreas medida no VEF1 (ou FEV1, en inglés, ou volume de expiración forzada)[41] é o mellor correlato do prognostico global do paciente con EPOC, a hipoxemia crónica incrementa a mortalidade e morbilidade en todos os estadios da doenza. Os estudos a grande escala do tratamento con oxíxeno a longo prazo en pacientes con EPOC demostraron unha relación dose-resposta entre as horas diarias de oxíxeno usadas e a supervivencia. Hai razóns para crer que un uso continuo de 24 horas ao día de oxíxeno en pacientes debidamente seleccionados produciría un beneficio na supervivencia aínda maior que o mostrado noutros estudos.[42]

Tratamento editar

Para contrarrestar os efectos das enfermidades das grandes alturas ou mal de montaña, o corpo debe devolver o pO
2
arterial aos seus valores normais. A aclimatación, por medio da cal o corpo se adapta ás elevadas altitudes, só restaura parcialmente a pO
2
. A hiperventilación é a resposta máis común do corpo ás condicións reinantes nas grandes altitudes, a cal incrementa a pO
2
alveolar ao aumentar a ferecuencia e a profundidade da respiración. Porén, mentres que a pO
2
mellora coa hiperventilación, esta non volve aos niveis normais. Os estudos feitos en mineiros e astrónomos que traballan en observatorios a 3 000 metros ou máis mostraron que había unha mellora da pO
2
alveolar cunha aclimatación completa, aínda que o nivel de pO
2
permanece igual ou mesmo é inferior ao limiar para unha terapia de oxíxeno continua para pacientes con enfermidade pulmonar obstrutiva crónica.[43] Ademais, a aclimatación ten tamén complicacións asociadas. A policitemia, na cal o corpo incrementa o número de glóbuos vermellos en circulación, espesa o sangue, elevando o risco de que o corazón non a poida bombear.

En condicións de grande altitude, só o enriquecemento en oxíxeno pode contrarrestar os efectos da hipoxia. Ao incrementarse a concentración de oxíxeno no aire, os efectos dunha presión barométrica máis baixa contrarréstanse e o nivel de pO
2
arterial restáurase cara á capacidade normal. Unha pequena cantidade de oxíxeno suplementario reduce a altitude equivalente en habitacións con clima controlado. A 4 000 m, elevar a concentración de oxíxeno nun 5 % por medio dun concentrador de oxíxeno e un sistema de ventilación existente proporcona unha altitude equivalente de 3 000 m, que é moito máis tolerable para o crecente número de persoas que viven a altitudes baixas e que traballan a elevadas.[44] Nun estudo feito a astrónomos que traballaban en Chile a 5 050 m, os concentradores de oxíxeno incrementaban a concentración de oxíxeno en case o 30 % (é dicir, desde o 21 % ao 27 %). Isto tivo como resultado un incremento da produtividade dos traballadores, menos fatiga e mellorou a calidadce do seu sono.[43]

Os concentradores de oxíxeno son axeitados para este propósito. Requiren pouco mantemento e electricidade, proporcionan unha fonte constante de oxíxeno e eliminan a cara e ás veces perigosa tarefa de transportar bombonas de oxíxeno a áreas remotas. As oficinas e casas teñen xa habitacións de clima controlado, nas cales a temperatura e a humidade se manteñen a un nivel constante. O oxíxeno pode engadirse a este sistema doadamente e resulta relativamente barato.[45]

A renovación da prescrición para seguir tomando oxíxeno despois da hospitalización require unha valoración do paciente para unha hipoxemia en curso.[46]

Notas editar

  1. Woorons, Xavier, Hypoventilation training, push your limits! Arpeh, 2014, 164p. (ISBN 978-2-9546040-1-5)
  2. West, John B. (1977). Pulmonary Pathophysiology: The Essentials. Williams & Wilkins. p. 22. ISBN 0-683-08936-6. 
  3. 3,0 3,1 3,2 Martin, Lawrence (1999). All you really need to know to interpret arterial blood gases (2nd ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. p. xxvi. ISBN 978-0683306040.
  4. Robert J. Mason, V. Courtney Broaddus, Thomas R. Martin, Talmadge E. King, Dean E. Schraufnagel, John F. Murray and Jay A. Nadel (eds.) (2010) Murray & Nadel's Textbook of Respiratory Medicine, 5th ed. Philadelphia: Saunders Elsevier. ISBN 1-4160-4710-7.
  5. Cymerman, A; Rock, PB. "Medical Problems in High Mountain Environments. A Handbook for Medical Officers". USARIEM-TN94-2. US Army Research Inst. of Environmental Medicine Thermal and Mountain Medicine Division Technical Report. Arquivado dende o orixinal o 23 de abril de 2009. Consultado o 2009-03-05. 
  6. Gore CJ, Clark SA, Saunders PU (September 2007). "Nonhematological mechanisms of improved sea-level performance after hypoxic exposure". Med Sci Sports Exerc 39 (9): 1600–9. PMID 17805094. doi:10.1249/mss.0b013e3180de49d3. Arquivado dende o orixinal o 17 de maio de 2013. Consultado o 09 de abril de 2017. 
  7. Shoemaker, M. T.; Pierce, M. R.; Yoder, B. A.; Digeronimo, R. J. (2007). "High flow nasal cannula versus nasal CPAP for neonatal respiratory disease: A retrospective study". Journal of Perinatology 27 (2): 85–91. PMID 17262040. doi:10.1038/sj.jp.7211647. 
  8. 8,0 8,1 Robinson, Grace; Strading, John; West, Sophie (2009). Oxford Handbook of Respiratory Medicine. Oxford University Press. p. 880. ISBN 0199545162. 
  9. Bergqvist, Pia (15 April 2015). "Preventing Hypoxia: What To Do Now". Flying (magazine). Consultado o 22 April 2015. 
  10. Illingworth, Robin; Graham, Colin; Hogg, Kerstin (2012). Oxford Handbook of Emergency Medicine. Oxford University Press. p. 768. ISBN 0199589569. 
  11. Hillman, Ken; Bishop, Gillian (2004). Clinical Intensive Care and Acute Medicine. Cambridge University Press. pp. 685. ISBN 1139449362. 
  12. Longmore, J.; Longmore, Murray; Wilkinson, Ian; Rajagopalan, Supraj (2006). Mini Oxford Handbook of Clinical Medicine. Oxford University Press. p. 874. ISBN 0198570716. 
  13. Ahrens, Thomas; Rutherford Basham, Kimberley (1993). Essentials of Oxygenation: Implication for Clinical Practice. Jones & Bartlett Learning. p. 194. ISBN 0867203323. 
  14. Ramrakha, Punit; Moore, Kevin (2004). Oxford Handbook of Acute Medicine. Oxford University Press. p. 990. ISBN 0198520727. 
  15. Kenneth Baillie; Alistair Simpson. "Altitude oxygen calculator". Apex (Altitude Physiology Expeditions). Arquivado dende o orixinal o 11 de xuño de 2017. Consultado o 2006-08-10.  – Online interactive oxygen delivery calculator.
  16. A. C. Guyton. Tratado de fisiología médica. 6ª edición. 1985. Interamericana. Capítulos 40 e 41. ISBN 847-605-029-I.
  17. Jae-Hwan, Lee; Eun-Kyeong, Shin; Dongoh, Lee; Eui-Bae, Jeung (April 2015). "SAT-532: Expression of Beta-Oxidation Related Genes Under Hypoxic Condition Induced Preeclamptic Model in Vitro and in Vivo". Endocrine Reviews 36 (2). doi:10.1210/endo-meetings.2015.CE.4.SAT-532 (inactivo 2017-02-16). Consultado o 11 November 2016. [Ligazón morta]
  18. Lorenzo Del Sorbo, Erica L. Martin, V. Marco Ranieri (2010) "Hypoxemic Respiratory Failure" In: Murray & Nadel's Textbook of Respiratory Medicine, Robert J. Mason, V. Courtney Broaddus, Thomas R. Martin, Talmadge E. King, Dean E. Schraufnagel, John F. Murray and Jay A. Nadel (eds.) 5th ed. Philadelphia: Saunders Elsevier. ISBN 1-4160-4710-7.
  19. 19,0 19,1 19,2 Nicki R. Colledge; Brian R. Walker; Stuart H. Ralston, eds. (2010). Davidson's principles and practice of medicine. illustrated by Robert Britton (21st ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. ISBN 978-0-7020-3085-7. 
  20. WebMD Gangrene
  21. West, John B. (2008). Respiratory Physiology: The Essentials (8th ed.). La Jolla: Wolters Kluwer Lippincott Williams & Wilkins. pp. 88–89. 
  22. Douglas CG, Haldane JS, Haldane JB (Jun 12, 1912). "The laws of combination of hemoglobin with carbon monoxide and oxygen". The Journal of Physiology 44 (4): 275–304. PMC 1512793. PMID 16993128. doi:10.1113/jphysiol.1912.sp001517. 
  23. 23,0 23,1 Wald, NJ; Idle, M; Boreham, J; Bailey, A (May 1981). "Carbon monoxide in breath in relation to smoking and carboxyhaemoglobin levels.". Thorax 36 (5): 366–9. PMC 471511. PMID 7314006. doi:10.1136/thx.36.5.366. 
  24. A fórmula   pode utilizarse para calcular a cantidade de monóxido de carbono unido á hemoglobina. Por exemplo, a un nivel de CO de 5 ppm,   ou a baixada da porcentaxe da hemoglobina en sangue. (Wald et al., 1981)
  25. Martin, Lawrence. (1992) All you really need to know to interpret arterial blood gases. 2nd edition ISBN 0-683-30604-9
  26. Baillie, Kenneth; Simpson, Alistair. "Altitude Tutorials - Altitude Sickness". Apex (Altitude Physiology Expeditions). Arquivado dende o orixinal o 09 de xaneiro de 2010. Consultado o 26 January 2010. 
  27. 27,0 27,1 Roach, Robert; Stepanek, Jan; Hackett, Peter (2002). "24". Acute Mountain Sickness and High-Altitude Cerebral Edema. In: Medical Aspects of Harsh Environments 2. Washington, DC: Borden Institute. Arquivado dende o orixinal o 11 de xaneiro de 2009. Consultado o 5 January 2009. 
  28. The Mountaineers. Mountaineering: The Freedom of the Hills, 7th Edition. Seattle, WA: Mountaineers Books, 2003
  29. A. A. R. Thompson. "Altitude Sickness". Apex. Arquivado dende o orixinal o 09 de xaneiro de 2010. Consultado o 8 May 2007. 
  30. Berton Roueché|Roueché, Berton (1953) Eleven blue men, and other narratives of medical detection. Boston: Little, Brown.
  31. Seneff, Stephanie|Seneff, Stephanie; Swanson, Nancy; Li, Chen (2015) Aluminum and Glyphosate Can Synergistically Induce Pineal Gland Pathology: Connection to Gut Dysbiosis and Neurological Disease. Agricultural Sciences, 2015, 6, 42-70. http://dx.doi.org/10.4236/as.2015.61005
  32. Pittman, RN (2011). "Regulation of Tissue Oxygenation". Morgan & Claypool Life Sciences. p. Chapter 7. 
  33. Gilkes, Daniele M., Gregg L. Semenza, and Denis Wirtz. "Hypoxia and the extracellular matrix: drivers of tumour metastasis." Nature Reviews Cancer 14.6 (2014): 430-439.
  34. Spill, F.; Reynolds, D.S.; Kamm, R.D.; Zaman, M.H. "Impact of the physical microenvironment on tumor progression and metastasis". Current Opinion in Biotechnology. pp. 41–48. doi:10.1016/j.copbio.2016.02.007. 
  35. Fischer, Karin, et al. "Inhibitory effect of tumor cell–derived lactic acid on human T cells." Blood 109.9 (2007): 3812-3819.
  36. Sattler, Ulrike GA, and Wolfgang Mueller-Klieser. "The anti-oxidant capacity of tumour glycolysis." International journal of radiation biology 85.11 (2009): 963-971.
  37. Gray LH, Conger AD, Ebert M, Hornsey S, Scott OC. Concentration of oxygen dissolved in tissues at the time of irradiation as a factor in radiotherapy. Br J Radiol. 1953;26:638–648
  38. Hobler, K.E.; L.C. Carey (1973). "Effect of acute progressive hypoxemia on cardiac output and plasma excess lactate". Ann Surg 177 (2): 199–202. PMC 1355564. PMID 4572785. doi:10.1097/00000658-197302000-00013. 
  39. Arieff, Allen I. (2013). Hypoxia, Metabolic Acidosis, and the Circulation. Springer. pp. 4–5. ISBN 978-1461475422. 
  40. Michiels, Carine (2004). "Physiological and Pathological Responses to Hypoxia". The American Journal of Pathology 164 (6): 1875–1882. PMC 1615763. doi:10.1016/S0002-9440(10)63747-9. 
  41. FEV1 = Volume que foi exhalado ao final do perimeiro segundo de expiración forzada.
  42. Pierson, D. J. (2000). "Pathophysiology and clinical effects of chronic hypoxia". Respir Care 45 (1): 39–51; discussion 51–3. PMID 10771781. 
  43. 43,0 43,1 West, John B.; American College Of Physicians; American Physiological Society (2004). "The Physiologic Basis of High-Altitude Diseases". Annals of Internal Medicine 141 (10): 789–800. PMID 15545679. doi:10.7326/0003-4819-141-10-200411160-00010. 
  44. West, John B. (1995). "Oxygen Enrichment of Room Air to Relieve the Hypoxia of High Altitude". Respiration Physiology 99 (2): 225–32. PMID 7777705. doi:10.1016/0034-5687(94)00094-G. 
  45. Angus Clark. Google books. Harper's Practical Genetic Counselling, Eighth Edition. Páxina 403.
  46. American College of Chest Physicians; American Thoracic Society (September 2013). "Five Things Physicians and Patients Should Question". Choosing Wisely: an initiative of the ABIM Foundation. American College of Chest Physicians and American Thoracic Society. Arquivado dende o orixinal o 03 de novembro de 2013. Consultado o 6 January 2013. 

Véxase tamén editar

Outros artigos editar