Wikipedia

El Motín

El Motín foi unha publicación española de finais do século XIX e comezos do XX, que tivo unha longa vida para a súa época: desde a súa fundación o 10 de abril de 1881 ata o 6 de novembro de 1926 . Tratábase dun semanario satírico, republicano e anticlerical, que nun principio só publicaba catro páxinas, incluído un comentario da actualidade, un poema e algunhas novas, ademais dun gravado nas páxinas centrais.

El Motín
Periódico satírico semanal

Cabeceira de El Motín
Formato de páxina3 columnas
Nº de páxinas4
Fundación10 de abril de 1881
Remata6 de novembro de 1926
DirectorJosé Nakens, Juan Vallejo
FundadorJosé Nakens, Juan Vallejo
IlustradoresEduardo Sojo (Demócrito), Miguel Sawa
Tendenciarepublicana,
Linguacastelán
LocalidadeMadrid
Ámbito(España)
Periodicidadesemanal
Prezo10 pesetas/ano
(exemplar: 15 céntimos)
ISSN1889-8904
Na rede
HemBNE: 0001126359 HemBNE: 1116682
[ editar datos en Wikidata ]

Entre os seus obxectivos atopábase a crítica aos conservadores, a defensa da unidade do partido republicano e a loita contra o poder do clero. O fundador e alma do xornal foi José Nakens, até o punto de que a historia da publicación está intimamente ligada á súa vida. Doutra banda, foronmoi destacados no semanario os debuxos e caricaturas de Demócrito (o pseudónimo de Eduardo Sojo).

Traxectoria editar

Os inicios editar

 
O legado dos conservadores, de "Demócrito", no primeiro número do semanario, o 10 de abril de 1881.[1]

O domingo 10 de abril de 1881 saíu á venda o primeiro número de El Motín, fundado por José Nakens e Juan Vallejo.[2] No texto de presentación dicíase:[3]

Oh queridos conservadores, así que exclamas ao ler o título deste xornal! Oh, firmes columnas da orde, propiedade e familia! Oh, políticos pensativos, de virtudes cívicas e de abnegación patriótica, defensores da relixión e da moral! Oh, en fin, os bos, os leais, os previsores! ...

Si; hai un motín, e un motín semanal, dirixido principalmente contra vós, para contrarrestar os efectos do motín de cada día, de cada hora, de cada segundo, que armades contra a liberdade. Á arma, pois, e disparade contra nós, conservadores de tódolos matices as palabras baleiras de sentido que conservades no arsenal do medo; fládenos do terror da guillotina, de bases sociais minadas, de santos principios manchados, da Comuna, do nihilismo, sen se olvidar do facho incendiario, os apetitos das masas e as sanguentas hecatombes; que nós, os promotores de El Motín, ímonos rir coa boca aberta de vós coa mesma perseverancia coa que vós vos burlades dos país que explotades e escarnecedes.

Guerra aos conservadores! Parécenos que este berro equivale a un programa.
«Dos palabras», El Motín, 10 de abril de 1881 [4]
 
Abrazo sinalagmático conmutativo (Pi e Margall abrazándose cun membro do clero), por Demócrito, 12 de xuño de 1881.

El Motín comezou a se publicar aproveitando a maior liberdade de prensa que liderara o novo goberno liberal encabezado por Práxedes Mateo Sagasta, despois de seis anos de goberno dos conservadores de Antonio Cánovas del Castillo. O Motín "era unha modesta publicación de catro páxinas, dividida entre un comentario actual, un poema e algunhas novas breves, ademais dun gravado - en principio, unha caricatura de personaxes e sucesos políticos - nas páxinas centrais".

Os obxectivos do mesmo eran defender a unidade dos republicanos nun único partido e a loita contra o conservadorismo e o clericalismo, coa sección "Manojo de flores místicas" que se xustificaba do seguinte xeito: "Xesucristo azoutou os comerciantes do templo; nós, humildes pecadores, ímolo procurar, fustigando semanalmente a aqueles que esquecen a súa lei". Foi esta sección, a noticia da que se fixo nas edicións de libros: o primeiro titulado Espejo moral de clérigos. Para que los malos se espanten y los buenos perseveren- o que fixo famoso ao semanario.[5]

 
Último retrato de Manuel Ruiz Zorrilla, aparecido no semanario republicano e anticlerical El Motín en 1895

Aínda que El Motín foi considerado o periódico anticlerical por excelencia, especialmente do anticlericalismo popular máis groso, en realidade foi máis un semanario político dedicado a criticar a conservadores e liberais que se "alternaban" no goberno de Restauración e defendía a unidade dos republicanos apostando pola vía insurreccional, entón defendida por Manuel Ruiz Zorrilla no exilio parisiense, o que o levou a criticar duramente a outros líderes republicanos:[6] Emilio Castelar (de quen se chegou a cuestionar a súa virilidade e a quen se lle chamou prostituto despois dun pronunciar un sermón nunha igrexa[7]), Francesc Pi i Margall (quen era cuestionado polo seu republicanismo federalista fronte á visión máis centralista de Zorrilla ou Salmerón;[8] finalmente, as críticas contra o político catalán reducíronse depsois de que Nakens visitase a Zorrila en París e este lle pedise que limitase os seus ataques contra outros políticos republicanos[9]) e Nicolás Salmerón.[10]

A mediados da década dos noventa, o periódico tiña graves problemas económicos porque, ademais das cuantiosas multas impostas por delitos de impresión, as vendas diminuíron, entre outras razóns porque algúns sectores republicanos pensaban que un anticlericalismo virulento, -como o de Los Dominicales del Libre Pensamiento- prexudicaba a causa da República e criticaban as súas "bromas de mal gusto" e a súa insistencia nos relatos de amor ilícito entre "cregos luxurioxos e amantes voluptuosas"-. Aínda que Nakens reduciu o prezo do xornal, os problemas continuaron e a principios do século XX en canto foi lido. Segundo Nakens, a culpa foi da "incomprensión" dos republicanos que non entendían que o seu obxectivo era "quitar a autoridade ao clero para que non puidese usala para beneficio de D. Carlos". "Pouco me importa que os curas teñan amantes e estes rapaces non perden o comando que segue o quinto, cos fregueses prestándose", dixo a Luis Bonafoux.[11]

Despois da morte de Ruiz Zorrilla en 1895, Castelar en 1899 e Pi e Margall en 1902, El Motín pasou a apoiar a Nicolás Salmerón, o único líder histórico do republicanismo español que permaneceu vivo. Porén, en 1905 separouse de Salmerón, posto que este sempre se manifestaba en contra de calquera acción revolucionaria radical;[12] sobre todo, despois do intento de asasinato de Afonso XIII en 1906 no que a participación -tratada máis abaixo- de Nakens deixou a este "completamente desacreditado» politicamente.[9]

Multas e procesos editar

Ao longo da súa traxectoria El Motín sufriu numerosos procesos por presuntos delitos de imprenta que lle supuxeron múltiples multas, encarceración de diversos directores -entre outros, un dos fundadores, Juan Vallejo- e de distribuidores do xornal, especialmente cando gobernaban os conservadores. Por exemplo, entre xaneiro de 1884 e novembro de 1885, sufriu 84 procesos por delitos de imprenta e catorce multas de 500 pesetas. Ademais, varios bispos emitiron non menos de 47 excomuñóns contra os seus redactores -que, á súa vez, excomunicaron aos bispos en nome de Frei Motín, bispo da relixión do Traballo na diocese de sentido común-. Doutra banda empregaron todo tipo de astucias para evitar o secuestro dos exemplares por parte da policía.[13] A mediados dos anos 1880, o semanario realizou críticas recorrentes contra o xornal carlista El Siglo Futuro.[9] O xornal logrou sobrevivir milagrosamente, a pesar das súas escasas subscricións e das dificultades de distribución, xa que dificilmente se podía vender na rúa.

En 1898, o goberno conservador aproveitou a suspensión das garantías constitucionais con motivo da guerra de Cuba para que a censura se cebara con El Motín, a pesar de que apoiara a guerra e amosara un patriotismo exacerbado. Así, eliminouse un artigo sobre o reinado de Fernando VII porque denominaba a Fernando como "miserable", "lixeira" á súa nai e "malo e inmoral" ao seu irmán Carlos María Isidro. A resposta de Nakens foi suspender a publicación ata que se recuperaran as garantías constitucionais en 1899.[14]

El Motín deixou de publicarse entre 1906 e 1908 porque Nakens foi condenado a dez anos de prisión por "encobrir" ao anarquista Mateu Morral, que lanzara unha bomba no rei Afonso XIII o 31 de maio de 1906 e a súa muller camiño da Calle Mayor de Madrid e que se suicidara ao día seguinte.[15] Saíu da prisión cedo debido ao prestixio e popularidade que gañou polos artigos publicados no xornal republicano El País, nos que denunciaba as condicións inhumanas nas que vivían os presos e apoiou as reformas introducidas polo novo director da Prisión Modelo de Madrid, o que obrigou ao goberno de Antonio Maura a indultalo.[16]

 
Retrato de José Nakens, fundador do semanario, publicado en 1906 en Nuevo Mundo como resultado do "encubrimento" de Mateu Morral.

Esplendor e decadencia editar

Aínda que tiña setenta e sete anos cando saíu da prisión, Nakens volveu publicar El Motín. Grazas ao prestixio gañado durante o seu encarceramento -aqueles que antes o chamaran o "inquisidor inverso" e "vello decrépito" conseiderábano, daquela, "gran home", como o chamaba Ramiro de Maeztu-, o semanario, neste segundo período, gañou moitos lectores, acadando tiradas de máis de 20.000 exemplares e aumentando o seu tamaño: en 1910 alcanzou as dezaseis páxinas. Tamén melloraron o aspecto do xornal e o número de publicacións promovidas por Nakens aumentou en número e difusión: os panfletos da Biblioteca del Apostolado de la Verdad e unha denominadas Hojitas piadosas, cuxas tiradas chegaron ó incrible número de cen mil exemplares. Tamén publicou unha ducia de libros recompilando os miles de artigos que escribira.[17]

Sen abandonar, en absoluto. o seu republicanismo, durante este segundo período El Motín acentuou o seu anticlericalismo nun momento no que os asuntos relixiosos estaban á fronte da vida política española debido aos acontecementos da Semana Tráxica e pola Lei do cadeado proposta polo goberno liberal de José Canalejas.[18]

De novo, volveu ter problemas coa xustiza, especialmente debido ás súas caricaturas. Na primeira, representaba unha imaxe de Cristo na cruz, a carón dun un bispo, un xesuíta e un frade que se enchían fartándose de galiñas compradas cos estipendos de misas e levaba como lenda: «Quen trouxo as galiñas e quen as come». Na segunda, que leva o lema "Sagrada Familia!", un sacerdote sostiña o biberón que unha señora estaba a piques de dar a un bebé. Foi denunciado por un xesuíta e condenado por delitos contra a moral católica; o que foi unha verdadeira sorpresa porque nos trinta e un anos de El Motín ninguén denunciara as súas caricaturas. En 1914, foi denunciado de novo e condenado por insultar a un crego. Respondeu coa publicación dun Almanaque de la Inquisición, que recollía autos de fe e láminas coas torturas que aplicaba o Santo Oficio, "este monstruoso tribunal creado, apoiado e defendido pola Igrexa católica, para acumular riquezas, satisface-las vinganzas e imporse aos pobos mediante o terror", como se dicía no Almanaque. Tamén publicou un Almanaque cómico del carlismo para los años 1914 a 1999, que foi respondido, polos carlistas, coa colocación dun petardo no corredor da administración do semanario.[19]

Con todo, El Motín comezou a perder lectores (uns seis mil entre 1911 e 1914). En 1915, tivo que reduci-las súas páxinas a oito e a catro en 1918. Este ano Nakens, que tiña entón setenta e sete nos, enfermou da visión, o que lle impediu escribir, nun momento no que era o único editor da publicación. Aínda que Nakens atribuíu o seu declive á súa guerra continuada contra "os fetiches que lles gustan a xente", a razón da caída das vendas debeuse en gran parte, segundo o historiador Manuel Pérez Ledesma, á "monotonía do semanario" -dedicado, en gran medida, a reproducir artigos antigos e copiar textos doutros xornais e [pola] súa falta de atención da actualidade". Así, en 1920, a circulación reduciuse a uns seis mil exemplares. Entón, por iniciativa dun lector fiel, organizouse unha subscrición para publicar un número extraordinario de homenaxe a Nakens, que foi publicado en xaneiro de 1923 e que contou con eminentes republicanos como Emilio Menéndez Pallarés, Roberto Castrovido Sanz ou Hermenegildo Giner de los Ríos e os máis novos Marcelino Domingo, Álvaro de Albornoz ou Gabriel Alomar. Neste número publicouse unha Sonata en on de Luis de Tapia, que dicía:[20]

Eu admiro a Nakens / polo seu tesón...

Porque é unha bigornia / o seu corazón...
[...] Porque cumpida / a súa obriga,

irá aosepulcro / sen confesión...

A finais de 1924, varios xornalistas e intelectuais -como Gregorio Marañón, Rafael Altamira, Ramón Pérez de Ayala ou Luis Araquistáin- mobilizáronse para recadar axudas para Nakens que estaba consumido polas débedas e a mediados de 1925 a Asociación da Prensa de Madrid, presidida por José Francos Rodríguez, concedeulle unha pensión vitalicia de 150 pesetas ao mes, "á vista dos méritos contraídos na súa longa e limpa carreira de xornalista", e meses despois concedéuselle o Premio á Vellez dotado con 5 000 pesetas. O 12 de setembro de 1926, o xornalista republicano octoxenario morreu por un derramo cerebral.[21] O derradeiro número de El Motín foi publicado poucos días despois, o 6 de novembro de 1926.

Tres meses despois da súa morte, a filla de Nakens, Isabel, que fora a súa maior colaboradora nos últimos anos, reeditou El Motín co título Reflejos de «El Motín», que se subtitulou "semanario literario" para burla-la censura da Ditadura de Primo de Rivera, aínda que o seu propósito era claro: "hoxe, coma onte, este xornal é e será a prol da unión republicana e anticlerical de tódalas relixións". De feito, o xornal promoveu unha caixa benéfica prolaicista para recompensar aos que substitúan os ritos católicos de bautismo, voda ou enterro por outros civís. O xornal tivo que pechar en xuño de 1929 por problemas económicos e a despedida consistiu en enviar, aos seus suscriptores, un número antigo de El Motín. Dous anos despois proclamouse a República en España.[22]

Colaboradores editar

En El Motín escribiron textos tanto José Nakens como Juan Vallejo Larriaga. Contou, tamén, durante os primeiros anos, con ilustracións, a miúdo a cores, de Eduardo Sojo máis coñecido polo alcume de "Demócrito",[23] un artista que tamén foi responsable da primeira cabeceira da publicación.[24] Os debuxos da revista, segundo Nakens nun número de El Motín, foron realizados despois por Antonio Macipe entre 1884 e polo menos, xuño de 1915.[25] Outros participantes foron: Segismundo Pey Ordeix[26] e Miguel Sawa.[22]

Notas editar

  1. ↑ Llera Ruiz (2003), p. 212
  2. ↑ Llera Ruiz (2003), p. 211
  3. ↑ "Dos palabras". El Motín (Madrid) 1 (1). 10 de abril de 1881. ISSN 1889-8904. 
  4. ↑ (citado parcialmente en Llera Ruiz (2003), p. 212)
  5. ↑ Pérez Ledesma (2000), p. 309. «O roubo dun reloxo de ouro dun veciño en Valladolid durante unha función relixiosa e o intento de seducir a unha moza polo seu confesor na parroquia de Santo André en Madrid foron as primeiras flores do "ramo"».
  6. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 310-311
  7. ↑ Sanabria (2006), pp. 50-51
  8. ↑ Sanabria (2006), p. 51
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Sanabria (2006), p. 48
  10. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 310-311. «Ruiz Zorrilla (foi para El Motín), o home que, lonxe da súa terra, abatido e calumniado, protesta coa súa actitude digna e levanta tanta benevolencia, tanta debilidade e tanta infamia como acontecen aquí, sen que a súa fe decaia, a súa valentía vacile ou a súa esperanza desvaneza».
  11. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 315-316
  12. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 312-313
  13. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 313-314
  14. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 314-315
  15. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 316-317
  16. ↑ Pérez Ledesma (2000), p. 319
  17. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 320-321
  18. ↑ Pérez Ledesma (2000), p. 321
  19. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 321-323
  20. ↑ Pérez Ledesma (2000), pp. 324-325
  21. ↑ Pérez Ledesma (2000), p. 325
  22. ↑ 22,0 22,1 "El Motín". Hemeroteca Digital (en castelán). Consultado o 10-4-2020. 
  23. ↑ Sanabria (2006), pp. 46-47
  24. ↑ Sanabria (2006), p. 47
  25. ↑ "¡Por fin!". El Motín 35 (22): 2. 3 de xuño de 1915. ISSN 1889-8904. 
  26. ↑ Sanabria (2006), p. 95-96

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=El_Motín&oldid=6641958»