Desastre de Aznalcóllar

O desastre de Aznalcóllar foi un desastre ecolóxico, producido por unha vertedura de lodos tóxicos no parque nacional e Natural de Doñana, en Andalucía (España), o 25 de abril de 1998, causado pola rotura da Balsa Mineira de Aznalcóllar, propiedade da empresa sueca Boliden.

Río Agrio á altura do casco municipal que está á esquerda fóra da imaxe. Á dereita están os vertedoiros das antigas minas de pirita. A cor turquesa é debido á contaminación residual que provén das escorrentías dos vertedoiros.

Imaxe que mostra o nivel acadado dos lodos na vertedura da mina de Aznalcóllar na ribeira do Guadiamar.

Os contaminantes

Para avaliar a vertedura tomáronse mostras de augas, lodos, solos contaminados e solos non afectados, dez días despois de producirse o accidente. Para iso elixíronse puntos de mostra do transecto da conca, analizando os seguintes elementos Au, As, Ba, Be, Bi, Cd, Co, Cr, Cu, Hg, In, Mn, Mo, Ni, Pb, Sb, Sc, Se, Sn, Th, Tl, U, V, Y, Zn por ICP de masas. Os máis destacados foron o arsénico, cobalto, cromo, cobre, mercurio, manganeso, níquel, chumbo, estaño, uranio e zinc. Doutra banda a granulometría e pH do chan analizáronse segundo as normas internacionais de ISSS-ISRIC-FAO (1994)i

Características das augas

Aparece o cinc como principal elemento contaminante (73 mg/L). En cantidades moito menores, atópase o Pb, Co, Ni e Cd. Se se comparan estas concentracións cos valores máximos permitidos para utilizar a auga como rega, obsérvase que superan os niveis para o Co (129 veces) e para o Cd (en 69 veces).

Características dos lodos

Os elementos predominantes son Pb, Zn, As, Cu, Mn, Sb e Ba. Aparecen en cantidades non tan importantes Tl, Cr, Co, Cd e Ni; mentres que en proporcións menores están Mo, Hg e Sn.

Comparando estas concentracións cos niveis máximos permitidos para poder usar lodos en agricultura (segundo a lexislación española, BOE 1/10/90) só superan os limiares o Pb, Zn e Cu.

Contaminación dos solos

Diferéncianse tres tipos de contaminación:

Dentro do grupo I, as contaminacións máis intensas foron debidas ao Sb, Pb, As, Bi e Cu, pero pola súa toxicidade destacan: Cu, Cd, Pb, As e Zn. Aínda que os elementos considerados como contaminantes superan os valores de referencia dos chans sen contaminar, non todos chegan a niveis perigosos ou de intervención.

Con todo, estes metais poderán aumentar o valor nun futuro próximo, xa que pódese producir a oxidación de lodos, pasando parte dos metais contidos neles a estado soluble e ser arrastrados ao interior do chan.

As características dos chans e o impacto da contaminación

O comportamento dos chans ante a contaminación resultou ser moi variable dependendo das súas características físicas, que regularon a entrada das augas e os lodos; ademais das propiedades químicas que influíron na fixación e evolución dos elementos contaminantes dos chans.

O poder de autodepuración dos chans depende das propiedades dos chans. Os chans existentes na rexión contaminada constitúen unha peza importante para a recuperación da zona sendo por iso fundamental o seu estudo para calquera proxecto de planificación de descontaminación.

As propiedades que fan que a vulnerabilidade dos chans presenten unha maior capacidade de retención de metais pesados son: textura arxilosa, solos impermeables, porosidade alta, circulación lenta de auga, pH básico, alta capacidade de cambio iónico, redox (valores baixos de Eh), presenza de carbonatos e sales, arxilas esmectitas e vermiculitas, materia orgánica, microorganismos con nutrientes para a degradación dos contaminantes e para a humificación da materia orgánica.

Fases de contaminación

A contaminación soportada polos chans pódese considerar desenvolvida en dúas fases.

Contaminación inicial

Prodúcese tras a chegada das augas e os lodos tóxicos. Os solos estaban secos e gretados, infiltrándose as augas de forma masiva, mentres que os lodos quedan fundamentalmente sobre a superficie dos chans, recubríndoos, e só unha pequena parte deles introdúcese no chan a través da macroporosidade.

A contaminación debida á auga trátase de contaminantes solubles que impregnaron masivamente os chans (contaminación uniforme, contaminantes moi móbiles, potencialmente tóxicos, bioasimilables). Doutra banda, nos lodos, os metais atópanse en fase insoluble e introducíronse con carácter puntual, localizados nos macroporos do chan (desigualmente repartidos, inmóbiles, non actualmente tóxicos e non bioasimilables).

Chegouse á conclusión que os chans actuaron como autodepuradores evitando que parte dos metais alcanzasen o subsolo e os niveis freáticos da rexión.

Contaminación secundaria

É o resultado da evolución dos lodos tras o paso do tempo. Os lodos cando se depositaron, atopábanse saturados en auga polo que reinaban condicións reductoras e as partículas de sulfuros eran estables.

O chan limoso con alta porosidade, faille ter unha gran capacidade de retención de auga. Ao principio dáse un proceso de desecamento, o que conduce á oxidación de parte dos sulfuros que pasan a fase soluble baixo a forma de sulfatos, liberándose os metais pesados asociados. Isto viuse nos intensos incrementos de sulfatos na fracción soluble dos lodos entre o 4 de maio e o 20 de maio e por iso descendeu o pH bruscamente, aumentando a inestabilidade mineral.

Ao proseguir o desecamento, os sales disoltos concéntranse e precipitan formando eflorescencias brancas na superficie da capa de lodos e nas fendas dos solos, estando constituídas por sulfatos complexos de Mg, Zn, Fe, Pb, Cu e Al (bianchita, beaverita, hexahidrita, principalmente).

Coa chegada das primeiras choivas estes sales disólvense e xunto aos sales solubles retidos nos microporos dos lodos mobilízanse e infíltranse nos chans aumentando as concentracións de metais pesados. Por iso esta contaminación foi máis intensa do 4 de maio ao 4 de xuño, xa que déronse importantes choivas. Dita oxidación fixo pasar os niveis de intervención de moitos dos chans.

Recuperación da zona

Os chans teñen unha contaminación de moderada a alta, por iso haberá que realizar un seguimento periódico, para analizar o seu contido en metais pesados e así avaliar o seu perigo e o comportamento do chan.

Tras a retirada de lodos debe realizarse unha análise para avaliar o estado do chan, utilizando para iso mostraxe con malla aleatoria, collendo mostras de distintas profundidades de 0-10, 10-30 e 30-50 cm.

Tras realizar o estudo recoméndase realizar as seguintes medidas:

1. Para os chans pouco contaminados realizar un arado profundo, para que se mesturen a capa superficial contaminada cos niveis inferiores menos contaminados, diluíndo a contaminación superficial.
2. Limpar os lodos que quedaron no horizonte superficial tras a primeira limpeza.
3. Engadir calcaria para neutralizar a acidez, xa que estes chans non contiñan carbonatos.
4. Engadir compostos como compostos de ferro, arxilas ou abonos orgánicos que teñan gran capacidade de fixación de metais pesados.
5. Plantar vexetación que absorba os metais, ademais de colleitala e almacenala, eliminado a contaminación e evitando a súa utilización agrícola.

Con todo, en 2015 a piques de reabrir a mina, aínda había contaminación nos solos.

Posicionamento de xornalistas ante a catástrofe

Rogelio Fernández Reyes —Doutor en Xornalismo coa tese Periodismo Ambiental y Ecologismo: Tratamiento informativo del vertido de Aznalcóllar no diario El País (1998-1999), edición Andalucía— recolle no seu libro Aproximación al movimiento ecologista andaluz. Hacia la reconciliación con la naturaleza en Andalucía que «investigadores do Instituto de Recursos Naturais e Agrobioloxía (IRNAS), dependente do CSIC, sinalaran en numerosos traballos, publicados nos anos 80 e 90, a existencia de significativos niveis de metais pesados na canle do Guadiamar (procedentes das explotacións mineiras), e advertiran do risco que supuña para o Parque Nacional de Doñana a existencia dunha balsa de residuos, de tales dimensións, na cabeceira da canle que regaba as marismas do Guadalquivir».

Neste mesmo punto coincide tamén o xornalista Joaquín Fernández quen en El ecologismo español chega a afirmar que «o sorprendente, con todo, é que ante a permisividade das administracións e a irresponsabilidade das empresas, non ocorran [este tipo de desastres] con maior frecuencia. De feito, poucos días despois desta catástrofe, rompeu outra balsa en Cádiz sen maiores consecuencias afortunadamente. As denuncias sobre o impacto da minería ao descuberto foron frecuentes así como os riscos derivados de balsas ou de vertedoiros de estériles».

Proceso xudicial

En 2002 pechouse a vía penal —21 técnicos imputados foron absoltos—, polo que a Xunta de Andalucía demandou a Boliden para recuperar os 89 millóns investidos na limpeza de residuos, pero o Xulgado de Primeira Instancia n.º 11 de Sevilla declarouse incompetente, decisión que foi ratificada en 2003 pola Audiencia de Sevilla e en 2007 polo Tribunal Superior de Xustiza de Andalucía. Entón a Xunta presentou un recurso ante o Tribunal Supremo, que en 2012 ordenou que o caso, despois da «indesexable peregrinación sufrida», regresase ao mesmo xulgado sevillano de primeira instancia que se inhibiu unha década atrás. En 2013 ese xulgado iniciou as dilixencias para determinar a quen lle corresponde pagar a limpeza do seis millóns de metros cúbicos de lodos tóxicos que afectaron a 4.634 hectáreas na contorna do parque de Doñana. Con todo, na súa última memoria anual, a compañía sueca indicaba que os seus avogados en España non prevén «sufrir ningún dano económico como resultado do proceso legal, polo que non fixo provisións monetarias».

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Corredor Verde del Guadiamar Páxina pertencente á Consejería del Medio Ambiente da Xunta de Andalucía.
• Análisis de la Cuenca Hidrográfica del Guadalquivir Arquivado 26 de setembro de 2011 en Wayback Machine. Greenpeace España Arquivado 28 de xuño de 2011 en Wayback Machine.
• Localización en Google Maps Arriba á esquerda está a balsa, no centro unión do río Agrio co Guadiamar
• [1] Páxina da exposición do décimo aniversario do accidente mineiro do Guadiamar
• Corredor Verde del Guadiamar
• http://edafologia.ugr.es/donana/aznal.htm Arquivado 17 de marzo de 2011 en Wayback Machine.