Galicia: Diferenzas entre revisións

''Este artigo trata de '''GalizaGalicia''' no noroeste da Península Ibérica. Para outras páxinas con títulos homónimos, vexa: [[Galicia (homónimos)|Galiza (homónimos)]].''

'''Galiza''' é unha Comunidade Autónoma e Nacionalidade Histórica dentro do Reino de [[España]] e situada ao noroeste da [[Península Ibérica]]. AoÓ leste linda cocon resto do estado español ([[Asturias]] na zona norte e [[Castela-León]] máis ao sur), aoó oeste co [[Océano Atlántico]], aoó nortenorde co [[Mar Cantábrico]]) e aoó sur, coa República de [[Portugal]], no inicioescomezo un condado galego que se independizou do reinoReino dade GalizaGalicia entre [[1128]] e [[1140]] (na [[Idade Media]]).

===DivisiónDivisón administrativa ([[provincia|provincias]])===

* [[Concellos de Galicia|Todos os concellos de GalizaGalicia]].

|+'''Divisións administrativas de GalizaGalicia'''

| 3.778

[[Image:Concellos menos poboados de Galiza.PNG|center|thumb|280px|Concellos menos poboados de GalizaGalicia.]]

*Ver [[Comarcas de Galicia|Comarcas de Galiza]]

===Partidos xudiciais de Galiza===

*Ver [[Partidos xudiciais de Galicia|Partidos xudiciais de Galiza]]

GalizaGalicia é unha terra de contrastes económicos. Mentres a costa oeste, sé dos maiores centros de poboación, e tamén das industrias manufactureiras e de derivados da pesca, é próspera e incrementa a súa poboación, a zona rural das provincias de Ourense e Lugo baseabasa a maioría da súa economía na agricultura tradicional, asentada no [[minifundio]], ou pequenas explotacións agrícolas e/ou gandeiras. O crecemento do turismo, aproveitamento forestal sostible e agricultura orgánica e natural, así como explotacións gandeiras de certo tamaño están aumentando as posibilidades da economía galega.

Aséntanse en GalizaGalicia poucas grandes industrias. Cabe contar entre elas coa planta de [[Alúmina]]-[[Aluminio]] que a multinacional Alcoa ten en [[San Cibrao]], a industria manufactureira de automóbiles da tamén multinacional Citroën en Vigo, a refinería dade A Coruña ou os asteleiros de Ferrol e Vigo, con desigual sorte e en proceso de reconversión case continuacontínua na súa maioría desdedende os anos 80. Nos anos 90 unha industria galega estase a desenvolver de xeito internacional, a manufactureira téxtil Zara, con sé en [[Arteixo]].

As industrias manufactureiras de produtosproductos agrícolas están en pleno retroceso, caendo en mans foráneas as industrias de derivados lácteos e outras sufrindo unha reestructuración, como lle pasou á antiga industria estatal 'FRIGSA' ('Frigoríficos Industriales de Galicia') que acabou sendo desmantelada e tratando de ocupar o seu lugar unha serie de empresas moito máis pequenas.

A pesca, na que tradicionalmente GalizaGalicia é unha potencia, ven mermando o número de capturas desdedende hai anos tanto polo esgotamento das pesquerías tradicionais como polas condicións políticas de acceso ás mesmas. Estánse comezando a desenvolver os cultivos mariñosmarinos, algúns deles seguindo a liña tradicional das mexilloeirasmexiloneiras (que aínda hoxe representan a maioría do valor de especies cultivadas) ou as cetáreas.

A agricultura e gandeiría pasaron nunha xeración de ser practicamenteprácticamente de subsistencia a ser de comercialización, e seguen a sufrir cambios debido aoó impacto da incorporación na [[UE]] e ásas condicións de entrada. O número de explotacións agrarias está caendo rapidamenterápidamente, así como se está a concentrar a cotacuota leiteira, por citar dous indicadores.

O turismo, de desenvolvemento máis tardío que noutras zonas da península, representa hoxe en día unha importante fonte de ingresos, coase peculiaridade de queben se concentran na costa (principalmenteen particular nas [[Ríasrías Baixas]]baixas) e Santiago.

A balanza exterior galega ten signo positivo, obtendo pertopreto de 600 millóns de euros de superávit no ano [[2002]]. Os principais socios comerciais de GalizaGalicia atópanse na [[Unión Europea]].

Case a metade dos empregos en GalizaGalicia están dedicadosadicados aoó sector servizosservizo (582.000 persoas dun total de 1.072.000 traballadores, (2002)), seguido pola industria (máis de douscentos mil), e agricultura e construciónconstrucción con aproximadamente a mesma cantidade de traballadores. Curiosamente, é no sector agrario onde é menor a taxa de paro: 2,9%, estando no sector terciario no 9%.

*[[Agricultura de Galicia|Agricultura da Galiza]]

*[[Denominacións de orixe de Galicia|D. O. de Galiza]]

O territorio de GalizaGalicia está comprendido entre 43º47'N (Estaca de Bares) e 41º49'N (Fronteira con Portugal no parque do Xerés) en latitude. En lonxitude, entre 6º42'O (límite entre Ourense e Zamora) e 9º18'O (Acadado practicamenteprácticamente en dous lugares: cabo da Nave en Fisterra e cabo Touriñán).

A costa galega ten multitude de entrantes e saíntes e illas pequenas, e en xeral é escarpada ou con descensos pouco suaves. Alternan lugares con características diferentes, como [[Corrubedo]] nas Rías Baixas ou a [[Rasa Cantábrica]] na [[Mariña de Lugo]], a primeira un lugar de características dunares nunha costa de perfil baixo, e a segunda unha zona de deposición xeolóxica elevada sobre o seu nivel orixinal. Os dous puntos citados son exemplos de lugares que reciben moitas visitas debido ás súas características físicas e fermosura: alí se atopan respectivamente o [[Parque Dunar de Corrubedo]] e a [[Praia das Catedrais]].

A maioría da poboación vive na zona das rías atlánticas, nos maiores núcleos urbanosurbáns e as súas zonas de influencia. As rías teñen importancia pesqueira, contribuíndo a que a costa galega sexa unha das zonas pesqueiras máis importantes do mundo. Asemade atraen multitude de turistas polas magníficas vistas e praias (a maioría de area branca e suave) e mar tranquilo.

====As Ríasrías====

Xeograficamente, un dos puntos característicos de GalizaGalicia é a presenzapresencia das [[ría]]s, indentacións na costa nas que o mar anega vales fluviais por descenso do nivel terrestre (ascenso relativo do nivel mariño). As rías están tradicionalmente divididas en [[Rías Altas]] e [[Rías Baixas]], segundo a súa posición respecto a [[Fisterra]] como punto máis occidental de Galiza.

As Rías Altas son asa de [[Ría de Ribadeo|Ribadeo]], [[Ría de Foz|Foz]], [[Ría de Viveiro|Viveiro]], [[Ría do Vicedo|O Vicedo]], no [[Mar Cantábrico]] (é dicir, aoó leste de [[Estaca de Bares]] como punto máis aoó norte de Galiza), e [[Ría de Ortigueira|Ortigueira]], [[Ría de Cedeira|Cedeira]], [[Ría de Ferrol|Ferrol]], [[Ría de Betanzos|Betanzos]] [[Ría da Coruña|A Coruña]], [[Ría de Corme e Laxe|Corme e Laxe]] e [[Ría de Camariñas|Camariñas]].

* [[Estaca de Bares]], que marca o punto máis aoó norte de GalizaGalicia e a separación entre [[Océano Atlántico]] e [[Mar Cantábrico]], entre as rías dode O Vicedo e Ortigueira.

* [[Cabo Prior]], aoó norte de Ferrol.

* [[Cabo Touriñán]], aoó sur da ría de Camariñas.

* [[Cabo Fisterra]], tendo nunha das súas beiras o punto máis occidental de GalizaGalicia.

*[[Os FarallónsFarallons]]

DemograficamenteDemográficamente, o interior galego está pouco densamente poboado, sufrindo emigración ás cidades costeiras (antes a Madrid, Barcelona e Europa, e antes aínda a América, onde os peninsulares aínda hoxe son chamados 'gallegos'), de xeito que se mantén a estruturaestructura poboacional en pequenos núcleos, pequenas vilas e a poboación diseminada en [[aldea|aldeas]], o que se reproduce na costa pero con características diferentes debido á moito maior densidade poboacional.

O aspecto orográfico que presenta GalizaGalicia no seu interior é de montañas baixas e romas, con multitude de ríos, estruturadosestructurados como tributarios do [[Río Miño]] no interior, e nas cuncas atlántica e cantábrica, ríos máis curtos (en particular os que van aoó [[Mar Cantábrico]]). As pendentes suaves ás veces ceden o paso a ladeiras escabrosas, como ocorre nos [[Canóns do Sil]]. Noutras zonas aparecen ampliosampliso vales, aíndase queben son minoritarios.

GalizaGalicia é percorrida de norte a sureste por dúas fallas tectónicas, partindo as características do chan galego polospor ditos lugares. Así, encontramosatopámonos na zona de [[Porriño]] con canteiras de [[granito]], material moi abundanteabondante en boa parte de Galiza, pero ausente no extremo nordeste.

GalizaGalicia califícase moitas veces como a terra dos ríos pola cantidade de cursos fluviais que mantén. En xeral, ademaise debido á súa pequenez, salvo doo [[Río Miño|Miño]] na súa desembocadura ou nos moitos encoros, non son aproveitablesnavegables (excepción feita para pequenas barcas no tramo final sen pendente dalgúns, que propicia a navegacióncelebración transversalde efestas lonxitudinalsemi-acuáticas encomo tramosas curtoschamadas "[http://www.barcas.org[zalea|zaleas]]").

Son ríos moi curtos na vertentevertiente cantábrica e algo máis longos na atlántica, coas excepcións novamente de Miño e [[Río Sil|Sil]] que teñen unha lonxitude de varios centos de km.

Existen moitos encoros para a produciónproducción de enerxía eléctrica, debido aoó caudal, pendente e angostura, o que produce tamén o fenómeno dos 'canóns', como os célebres [[canóns do Sil]] (moitos deles aproveitados para encoros).

As montañas máis altas son Pena Trevinca, con altura superior aosós 2000 m (no límite administrativo da Comunidade Autónoma) e Cabeza de Manzaneda, ambas en Ourense.

PorénNembargantes, coas características antes citadas, existen diversas serras ou cadeas montañosas, entre elas:

* [[O Xistral]] entre [[A Mariña de Lugo]] e a [[Terra Chá]], cocon Cadramón (1019 m) e Monseiván (929 m) como puntos máis altos,

* [[Os Ancares]], facendo fronteira con [[León]] e [[Asturias]], co pico de Pena Rubia (1821 m) como altura raíñaraiña,

* [[O Courel]], aoó norte do [[río Sil]], tamén en fronteira con León, co monte Faro (1606 m),

* [[Serra do Faro]], co monte Cantelle (1222 m) -fronteira entre Lugo e Pontevedra-,

* [[Montemaior]], co pico de Meda (565 m) na provincia de Ada Coruña,

GalizaGalicia ten unha grande porcentaxe de bosque, onde se desenvolven especies en estado natural, aíndase queben nas últimas décadas as características boscosas están cambiando debido á importación do [[eucalipto]], quedando un número de [[fraga]]s reducido, en particular no centro-norte da provincia de Lugo.

Dentro do aproveitamento da terra fóronse introducindo diversosdiveros cultivos, pero polo aproveitamento económico do gadogando compiten cos pastos en cantidade de terra dedicadaadicada.

Os animais que se ven topicamentetópicamente como máis característicos de GalizaGalicia son domésticos, e corresponden ásas explotacións gandeiras. Nembargantes, os bosques e montes galegos albergan unha variedade de pequenos mamíferos (lebres, coellos) e outros non tan pequenos (como [[xabaril|xabarís]] ou [[corzo|corzos]]) que son aproveitados nas tempadas de caza.

Dentro das aves, cabe citar osós varios sitios de paso ou invernada, zonas ZEPA, etc, como a da [[Ría de Ribadeo]]

En xeral, Galiza ten un clima suave de influencia oceánica, moi chuvioso. Nembargantes,Eis aun irregularresume orografíados tendatos comodo consecuenciaObservatorio aRamón existenciaMaría Aller de múltiplesSantiago microclimas,respecto conó fortesano variacións2002 encomo áreasexemplo conilustrativo poucodesta máis de 200 km2.normalidade:

* ChuviaChoiva: 189 días de chuviachoiva (distribución normal de 50% de días chuviosos) con 2415,9 l/m2, distribuída na súa maioría nos tres derradeiros meses do ano.

O clima varía entre as costas, con oscilacións máis suaves, e o interior, no que se acadan noen inverno as temperaturas máis frías (Manzaneda) e noen verán as máis cálidas (Ourense).

As etapas culturais máis importantes datadas naen GalizaGalicia son:

A primeira claramente identificada, caracterízase pola súa capacidade construtoraconstructora e arquitectónica, xunto co seu sentido relixioso, fundamentado no culto aosós mortos como mediadores entre o home e os deuses. Este sentido relixioso abrangue a súa importancia ata a actualidade.

É nestes tempos cando se chegaacada aoo desenvolvemento metalúrxico, impulsado pola riqueza mineira. Parece que debido aosós cambios climáticos, varios pobos da meseta trasladáronsese trasladaron á zona, incrementando a poboación e os conflitosconflictos entre pobos.

É a época de produciónproducción de diversos utensilios e xoias de ouro ou de bronce, que mesmo foron levadas máis aló dos Pirineos.

Floreceu na segunda metade da [[Idade de Ferro]], resultado da fusión da cultura da Idade de Bronce e outras achegasaportacións posteriores, coexistindo en parte coa época romana. Os celtas trouxeron novas variedades de gadogando, o cabalo domesticado e probablemente o centeo.

O primeiro pobo celta que invade GalizaGalicia é o dos Saefes, no XI a.C., quenSometerá someterá oó Oestrymnio;, pero este influirá no primeiro sobre todo nosno eidoseido da relixión, da organización política e das relacións marítimas con Bretaña e Inglaterra. O seu carácter eminentemente guerreiro fixo que Estrabón dixera deles que eran os máis difíciles de vencer de toda a Lusitania. Cómpre dicir que a provincia romana da Gallaecia propia dos galaicos aínda non estaba constituída políticamente e administrativamente.

Os castros son recintosdrecintos fortificados de forma circular, provistos dun ou varios muros concéntricos, precedidos xeralmente do seu correspondente foxo e situados, os máis deles, no cume de outeiros e montañas. Entre os castros de tipo costeiro destacan oso de Fazouro, Baroña e O Neixón. No interior poden mencionarse os de Castromao, Viladonga ou Santa Tegra. Común a todos eles é o feito de que o home se adapta aoó terreo e non aoó contrario.

CantoEn aoscanto ós templos, a única construciónconstrucción atopada é a de Elviña. O de Meirás conserva unha necrópolenecrópolis. Noutros castros existían pequenas construccións en forma de caixa onde se gardaban as cinzas. Existe tamén outras parcialmente soterradas, cun depósito para a auga, nas que os vestixios de lume indican que debían servir para incinerar osincinera-los cadáveres.

Dende finais do Megalítico aparecen inscriciónsinsculturas sobre as rochas graníticas a ceo aberto das que se descoñece aínda o verdadeiro orixe e significado (son moi coñecidas as de Campo Lameiro).

Os romanos someteron a GalizaGalicia para aproveitar osaproveita-los seus recursos mineiros. Co tempo converteríanaconvertiríana en provincia do Imperioimperio e recoñecerían a súa personalidade chamándollechamándoa Gallaecia. Con eles, os castros perderon o seu vello valor defensivo. Trouxeron novas técnicas, novas vías de comunicación, novas formas de organizar aorganiza-la propiedade e unha lingua propia, pero foron tolerantes coa cultura existente.

O cristianismo chegaría a GalizaGalicia cos romanos. Lograría o que non acadou o latín e impúxose aoó arrianismo dos suevos e aoó paganismo prerromano. Os suevos, que mantiveron GalizaGalicia como reino independente cento setenta anos, foron progresivamente mediatizados polos visigodos. Foi na súa época candona que se impuxeron definitivamente a lingua latina e o cristianismo, evolucionando o primeiro cara o galego e mesturándose a segunda cos costumes paganos.

O Islam chegaría aoó sur de GalizaGalicia e só o norte se mantería como bastión da Reconquista ata que, despoislogo de recuperar orecupera-lo sur, este se independizara co nome de Portugal.

A aparición do Sepulcro do Apóstolo 'Sant Iago' ene plena guerra da Reconquistareconquista conferiulle a Galizagaliza unha importancia clave dento do fortalecemento dos reinos cristiáns, erixíndose Santiago como centro relixioso e destino de peregrinospelegríns que fortaleceron as ligazóns con Europa. O 'Camiño de Santiago' converteuseconvertiuse nun eixe cultural polo que se espallaron, entre outros, a arte románica ou a lírica dos trobadores, facendo dela tamén un contrapeso cultural fronte aoó centralismo.

O [[Rexurdimento]] supón unha tentativa culturalista de defensa da galeguidade posterior a esa tentativa política o afianzamento da conciencia de diferenciación cultural parella a un ideal político de autopertenza. Isto supón a recuperación da lingua galega como vehículo de expresión culto. Desta época son Rosalía de Castro, Murguía, Curros Enríquez, Leiras Pulpeiro ou Eduardo Pondal, entre outros.

TrasLogo odo provincialismo, federalismo e rexionalismo do século anterior, xorde a etapa deda [[Solidaridad Gallega]], de [[1907]] á [[Primeira Guerra Mundial]], co obxectivo de conseguir unha fronte electoral unida para eliminar o caciquismo e acadar unha representación galega (o que se saldou cun fracaso).

Unha primeira etapa, ata [[Primo de Rivera]], é a marcada polas [[Irmandades da Fala]], cunha preocupación fundamental pola defensa da lingua. AoÓ estendérenseextendérense, vai callando de novo a idea política do galeguismo. Así, Vicente Risco e Otero Pedrayo traballaron no aspecto cultural e tiveron contraparte no aspecto político en Porteira e Lois Peña Novo. O relevo constitúeo a chamada 'xeración Nós', en torno áa revista do mesmo nome, acompañada de [[1920]] á [[Segunda República]] por unha preocupación pola creación dun galeguismo controlado e instrumental desdedende o podermoder político central.

Na Segunda República hai dúas tendencias fundamentais: a correspondente á [[Organización Republicana Gallega Autónoma]] (ORGA) e a contraparte no Partido Galleguista (PG). O PG xorde da unión de varias tendencias representadas nas figuras de Vicente Risco, R. Otero Pedrayo, Ramón Cabanillas, Suárez Picallo, Castelao... En [[1936]] o PG, para lograrlogra o estatuto para Galiza, aliouse coa Frente Popular e a resultas desa alianza sufriusufríu unha escisión. PorénNembargantes, logrouse o Estatuto e Castelao presentouse a Cortes pouco antes da Guerra Civil española.

Durante o franquismo, cualificado por [[Celso Emilio Ferreiro]] de "longa noite de pedra", sucedéronse diferentes etapas represivas para coas ideas galeguistas, a partir da loita armada de moitos galeguistas en contra de [[Franco]].

Na posguerra créase en [[Bos Aires]] o [[Consello de Galicia]], comandado por [[Castelao]] e [[Suárez Picallo]]. No ano [[1944]] sae do prelo 'Sempre en Galiza', guía ideolóxica do galeguismo. Pouco a pouco vaiseváise optado polo mantemento dunha acción cultural, como manifesta a criación da [[editorial Galaxia]].

| Constitución da Xunta Democrática de GalizaGalicia

| Constitución da Táboa Democrática de GalizaGalicia

| Constitución da Asemblea de Parlamentarios de GalizaGalicia

| Presidente da Xunta de GalizaGalicia: [[Xerardo Fernández Albor]]

| Presidente da Xunta de GalizaGalicia: [[Fernando González Laxe]]

| Presidente da Xunta de GalizaGalicia: [[Manuel Fraga Iribarne]]

As linguas que se falan en GalizaGalicia son o [[galego]], (a lingua histórica local derivada do latín) e, o [[español|castelán]] (a lingua oficial en toda España).

DespoisDispois de varios séculos de imposición política da lingua, castelá o desdegalego osacadou nos últimos decenios do S. XX o galego acadou tamén o estatuto de lingua oficial na comunidade autónoma galega, e ambosámbolos dous son ensinadosaprendidos nos centros de ensino. Hai
Existe un forte movemento social que busca manter omante-lo galego como lingua naviva e propia de GalizaGalicia.

A literatura galega foi destacada na Idadeidade Mediamedia, voltando a rexurdir na actualidade, cunha moreaampla oferta de escritores galegos que son traducidos a diferentes linguas de todo o mundo.

===A Ciencia en GalizaGalicia===

(verVer [[A Ciencia en Galiza|A Ciencia en Galicia]])

=== Cronoloxía de Presidentes da Comunidade Autónoma de GalizaGalicia ===

*[[PP de G]] 'Partido Popular de GalizaGalicia'

*[[PSdeG]] 'Partido Socialista de GalizaGalicia-PSOE'