|
| mapa = [[Ficheiro:Idioma vasco.png|300px]]
}}
O '''éuscaro'''<ref>{{DRAG|éuscaro}}</ref> ou '''vasco'''<ref>{{DRAG|vasco}}</ref> (''euskara'' en éuscaro) é a [[lingua]] tradicional dosdo [[Pobopobo vasco|vascos]],. faladaNa hoxeactualidade fálase no territorio coñecido como [[País Vasco (rexión histórica)|Euskal Herria]]. Comprende [[País Vasco|Euskadi]] e o norte de [[Navarra]] en(que conforman [[EspañaHegoalde]],) e noas rexións de [[DepartamentosBaixa francesesNavarra|departamentoBaixa Navarra/Nafarroa Beherea]], [[Lapurdi]] e [[Zuberoa]], no departamento francés de [[Pireneos Atlánticos]] en(o que é coñecido como [[FranciaIparralde]]. Constitúe unha [[Linguas illadas|lingua illada]], arrodeada por linguas de orixe [[lingua protoindoeuropea|indoeuropea]].
O éuscaro é unha [[lingua aglutinante]]. AlgúnsAlgunhas lingüistasteorías considérano unha lingua illada e moi antiga, probablemente oriúnda da lingua dos primeiros pobos que migraron paracara a [[Europa]]. OutrosOutras, a través de comparacións, venoemparéntanno emparentado acon linguas ata hoxe faladas no [[Cáucaso]]. De calquera forma, é unha lingua falada ou comprendida por polo menos 800.000 persoas, e quefalada xa era faladadende moito antes de que osse romanosintroducise introducisen oa [[lingua latina|latín]] na [[Península Ibérica]].
Por non ter linguas parentes coñecidas, o vasco é claramente diferente das outras linguas europeas, particularmente daquelas (que son a gran maioría) que teñen relacións de parentesco entre si no interior da familia [[linguas indoeuropeas|indoeuropea]]. Por mor diso, creáronse sobre o éuscaro un gran número de ideas sen base lingüística sólida, tales como oque vascose étrata ada lingua máis complexa do mundo; tódolosou verbosque sonos pasivos;verbos esó moitasteñen outrasvoz falsidades. En realidade, o éuscaro é unha lingua coma outra calquerapasiva. A súa estrutura sentencial é practicamente idéntica á do [[turco]] ou do [[xaponés]]. A súa [[Morfoloxía (lingüística)|morfoloxía]] éporén, esa si, bastanteé pouco común en [[Europa]], mais fóra de Europa poden atoparse sistemas morfolóxicos semellantes ao do vasco en centenaslinguas doutrasdoutros linguascontinentes.
Hoxe, o vasco está presente en nomes de empresas, institucións, actores políticos e sociais, así como etiquetas e sinais, na zona delimitada polopor [[País Vasco|Euskadi]], [[Navarra]] e [[Iparralde]].
== Distribución xeográfica ==
Dentro dedo Estado [[España|español]], o éuscaro fálase noen [[País Vasco]] ([[Áraba]], [[Biscaia|Euskadi]] e [[Guipúscoa]]) e na [[Navarra|Comunidade Foral de Navarra]]. DentroNo deEstado [[Francia|francés]] fálase nunha zona integrada dentro do departamento dos [[Pireneos Atlánticos]], nosnas territoriosrexións de [[Lapurdi]], [[Baixa Navarra]] e [[Zuberoa]];, adentro estesdo tresdepartamento últimosdos comunmente[[Pireneos seAtlánticos]], llescoñecido denominacomo [[Iparralde]] (Norte) ou País Vasco francés.
Antes da industrialización, o éuscaro usábaseera porfalado parte dapola maioría dosda habitantespoboación das zonas vascofalantesvascófonas históricas. Segundo os datos de [[1867]] manexados por [[Ladislao de Velasco]], falábase porfalábano 170.000 dos 176.000 habitantes de Guipúscoa, 149.000 dos 183.000 biscaíñosen Biscaia (dos que 6.000 eran estranxeiros e 28.000 vivíanhabitantes nodo distrito de [[Balmaseda]]-[[Enkarterri]], onde non se falabafalara dendeen tempos afastadostempo), 12.000 dos 120.000 arabesesen Araba, 60.000 dos 300.000 navarrosen Navarra e 80.000 dos 124.000 habitantes dono País Vasco francés.
=== EuskaltzaindiaRegulamento e estatus oficial ===
{{Artigo principal|Euskaltzaindia}}
A [[Euskaltzaindia]], a (Real Academia da Lingua Vasca), foi creada en [[1919]]. Dende a década de 1960 coordinou un importante esforzo de normalización, baseándosebaseado na tradición escrita desta lingua e nos elementos comúns dos diferentes dialectos,. Isto dandodeu como resultado o [[éuscaro batua]] (vasco unificado). O seu lema é ''Ekin eta jarrai'' ("Comezar e seguir").
O éuscaro é lingua oficial dende [[1982]] naen [[País Vasco|Comunidade Autónoma VascaEuskadi]]. En [[Navarra]], a súa situación está regulada pola [[Lei foral do éuscaro|Lei do Vascuence]], que divide áa Comunidade Foral en tres rexións: vascófona, non vascófona e mixta. EnEste [[Francia]]feito, oen éuscaroconsecuencia, comocreou outrasdistintas modalidades no [[linguasÉuscaro minoritarias]],no nonsistema teneducativo|sistema recoñecemento oficialeducativo]].
En [[Francia]], o éuscaro, como outras [[linguas minoritarias]], non ten recoñecemento oficial.
== Status oficial ==
O recoñecemento que outorgan as institucións cara ao éuscaro varía dunha comunidade a outra, na comunidade autónoma do [[País Vasco]] é oficial en todo o territorio mentres que en [[Navarra]] só na zona vascófona; este feito creou distintas formas no [[Éuscaro no sistema educativo|sistema educativo]].
== Dialectos ==
[[Ficheiro:DialectosBasco.png|miniatura|esquerda|300px|Dialectos do vasco]]
Hai actualmente oito dialectos, os cales non se confunden coas divisións políticas. Un dos primeiros estudos científicos do vasco foi feito por Louis-Lucien Bonaparte (un descendente de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]]).
== LinguasVariedade derivadasestándar ==
Hai actualmente unha versión unificada do éuscaro, chamadao ''[[éuscaro batua|batua]]'' ("unificado" en vasco), o calque é oa ensinadovariedade nasempregada escolasno ensino. O batua baséase principalmente no [[dialecto guipuscoano]], (onde máis se fala o vasco), aínda queidioma. inclúeInclúe tamén característicastrazos dosdas dialectosfalas navarrosnavarras e do [[dialecto labortano]].
== Gramática ==
[[Ficheiro:Linguistic map Southwestern Europe-en.gif|miniatura|350px|dereita|Mapa cronolóxico que amosa a evolución territorial das linguas do Suroeste de [[Europa]], entre as que aparece a [[lingua éuscara.]] ]]
[[Ficheiro:Percentage of basque speakers by municipalities.JPG|miniatura|400px|dereita|Porcentaxe de falantes por municipios]]
O vasco ten algunhas formas [[gramática|gramaticais]] pouco comúns na Europa, como o chamado ''[[ergativo]],'' que se emprega engadindo un ''-k'' ao suxeito cando hai un verbo transitivo. O verbo auxiliar tamén reflicte o número do obxecto directo, de tal forma que o verbo auxiliar pode conter moita información (sobre o suxeito, o número do obxecto directo, se é singular ou plural, e o obxecto indirecto). De entre as linguas europeas, este sistema (inflexión do verbo auxiliar) soamentesó se atopadá no vascoéuscaro e en linguas do [[Cáucaso]].
Por exemplo, na frase:
O vasco fai distinción entre as [[consoante]]s sibilantes ('''z''', '''tz'''), nas cales a fricción ocorre na superficie da lingua (como no ''"s"'' nas linguas francesa e inglesa), e sibilantes ''apicais'' ('''s''', '''ts''') onde a fricción acontece na punta da lingua (como no ''"s"'' castelán). Tamén posúe sibilantes palatais ('''x''' e '''tx''', que soan como en galego ''x'' e ''ch'' respectivamente).
SonsOs sons palatais (explosivos: '''tt''' /c/, '''dd''' /X/; sibilantes: '''x''' /S/, '''tx''' /tS/; nasais: '''ñ''' /ñ/; laterais: '''ll''' /L/) son típicos de diminutivos, que son frecuentes enna linguaxe infantil e maternana (máis para mostrar afecto)afectiva. Ex.:, ''tanta'' ("gota") e ''ttantta'' (gotiña). Unhas poucas palabras comúns, tales como ''txakur'' ("can"), usan sons palatais mesmomalia tendo perdido,perderen no uso común, a súa característica de diminutivo;. asAs formas correspondentes non- palatais actualmente teñen un sentido aumentativo ou pexorativo: ''zakur'' ("can grande", "chivato"). Moitos dialectos do vasco exhiben un efecto de palatalización derivado en que as consoantes que se inician no óso frontal cambian na súa correspondente palatal despois da vogal frontal alta [i]. Por exemplo, o son [n] na palabra ''egin'' (=feito) tórnase no son palatal [ñ] cando o sufixo "a" se engade, pronunciándose[eguiña] (o feito).
Moitos dialectos do vasco exhiben un efecto de palatalización derivado en que as consoantes que se inician no óso frontal cambian na súa correspondente palatal despois da vogal frontal alta [i]. Por exemplo, o son [n] na palabra ''egin'' (=feito) tórnase no son palatal [ñ] cando o sufixo "a" se engade, pronunciándose [eguiña] (o feito).
A letra '''x''' pronúnciase como [x], [X\], [Z], [S] ou mesmo [X] dependendo da rexión (a pronunciación [X], como o "j" [[lingua española|castelán]] , é típico do País Vasco español). O sistema de vogais é o mesmo có da [[lingua española|español]] para a maioría dos falantes, con 5 vogais /a, e, i, o, u/. Así a todo, os falantes do dialecto Souletino tamén teñen unha sexta vogal, frontal e arredondada, representada na [[escrita]] como '''ü''' mais soando como o [[lingua francesa|francés]] ''eu'' (ou o alemán ''ö'') e non como no francés ''u'' (e alemán ''ü''). ▼
▲A letra '''x''' pronúnciase como [x], [X\], [Z], [S] ou mesmo [X] dependendo da rexión (a pronunciación [X], como o "j" [[lingua española|castelán]] , é típicotípica dode País Vasco españolEuskadi). O sistema de vogais é o mesmo có da [[lingua española|español]] para a maioría dosde falantes, con 5 vogais /a, e, i, o, u/. Así ae todo, os falantes doo dialecto Souletino tamén teñenten unha sexta vogal, frontal e arredondada, representada na [[escrita]] como '''ü''' , maissemellante soandoao como oson [[lingua francesa|francés]] ''eu'' (ou oao alemán ''ö '') e non como no francés ''u'' (e alemán ''ü'').
O éuscaro mostra unha gran variación dialectal no acento tónico, dende unha tonicidade fraca nos dialectos centrais ata unha forte tonicidade noutros dialectos, con patróns variados na colocación da tonicidade. En xeral, a tonicidade non se usa para distinguir (xéneros, ou plurais etc). Porén, hai situacións onde a tonicidade é fonoloxicamente pertinente, servindo para diferenciar entre uns poucos pares de palabras acentuadas e entre algunhas formas gramaticais (en xeral plurais doutras formas). Ex.:, ''basóà'' ("a bosque", caso absolutivo) vs. ''básoà'' ("o vaso", caso absolutivo; un préstamo do español ''vaso''); ''basóàk'' ("a bosque", caso ergativo) vs. ''básoàk'' ("o vaso", caso ergativo) vs. ''básoak'' ("as bosques" ou "os vasos", caso absolutivo). ▼
▲O éuscaro mostra unha gran variación dialectal no acento tónico ,. Abrangue dende unha tonicidade fraca nos dialectos centrais ata unha forte tonicidade noutros dialectos, con patróns variados na colocación da tonicidade. En xeral, a tonicidade non se usa para distinguir (xéneros,xénero ou plurais etc)número. Porén, hai situacións onde a tonicidade é fonoloxicamente pertinente, servindoxa paraque permite diferenciar entre uns poucos pares de palabras acentuadas e entre algunhas formas gramaticais (en xeral plurais doutras formas). Ex.:, ''basóà'' ("a bosque", caso absolutivo) vs. ''básoà'' ("o vaso", caso absolutivo; un préstamo do español ''vaso''); ''basóàk'' ("a bosque", caso ergativo) vs. ''básoàk'' ("o vaso", caso ergativo) vs. ''básoak'' ("as bosques" ou "os vasos", caso absolutivo).
Dada a gran variabilidade entre os seus dialectos, a tonicidade non se indica na ortografía estándar, e a Euskaltzaindia (Academia Real da Lingua Vasca) apenas fai recomendacións xerais para unha estandarización no posicionamento da tonicidade, basicamente para colocar un acento indicador de tonicidade fraca (máis fraca que aquela do español) na segunda sílaba dun [[sintagma]], e unha tonicidade normalmente menor na última sílaba, agás en formas plurais, cando a tonicidade se traslada para a primeira sílaba. Este sistema dá ao vasco unha "musicalidade" distinta, que diferenza a súa pronuncia dos patróns de prosodia do español. Os ''Euskaldunberris'' ("novos falantes do vasco", isto é, os que usan o vasco como segunda lingua e que teñen o español como primeira lingua) tenden a transportar os padróns da [[prosodia]] española para a súa pronuncia do vasco, dando orixe a unha pronuncia bastante desprezada, ''insulsa''; ex.:, pronuncian ''nire ama'' ("miña nai") como ''nire áma'' (- - ? -), no canto de ''niré amà'' (- ´ - `). ▼
▲Dada a gran variabilidade entre os seus dialectosdialectal, a tonicidade non se indica na ortografía estándar ,. e aA Euskaltzaindia (Academia Real da Lingua Vasca) apenas fai recomendacións xerais para unha estandarización noun posicionamento estándar da tonicidade ,. As indicacións son basicamente para colocar un acento indicador de tonicidade fraca (máis fraca que aquela do español) na segunda sílaba dun [[sintagma]], e unha tonicidade normalmente menor na última sílaba, agás en formas plurais, cando a tonicidade se traslada para a primeira sílaba. Este sistema dá ao vascoidioma unha "musicalidade" distinta, que diferenzadiferencia a súa pronuncia dos patróns deda prosodia do español. Os ''Euskaldunberris'' (" novos falantesneofalantes do vascoéuscaro", isto é, os que usan o vascousan como segunda lingua e que teñen oco español como primeira lingua) tenden a transportar os padróns da [[prosodia]] española para a súa pronuncia do vascoéuscaro, dandoo orixeque aorixina unha pronuncia bastante desprezada, ''insulsa'' ; ex. : Por exemplo, pronuncian ''nire ama'' ("miña nai") como ''nire áma'' (- - ? -), no canto de ''niré amà'' (- ´ - `).
== Breve vocabulario ==
* Ola: '''"Kaixo"'''
* BosBo días: '''"Egun on"'''
* BoasBoa tardestarde: '''"Arratsalde on"'''
* BoasBoa noitesnoite: '''"Gabon"'''
* Adeus: '''"Agur"'''
* Deica logo: '''"Gero arte"'''
* Por favor: '''"Mesedez"'''
* Perdón: '''"Barkatu"'''
* Grazas: '''"Eskerrik asko"'''
* De nada: '''"Ez horregatik"'''
* Si: '''"Bai"'''
* Non: '''"Ez"'''
* Non entendo: '''"Ez dut ulertzen"'''
* Non fumar: '''"Ez erre"'''
* Buraco: '''"Zulo"'''
* Casarío: '''"Baserri"'''
* Ratiño: '''"Sagutxo"'''
* Gato: '''"Katu"'''
* Can: '''"Txakur"'''
* Vascofalante: '''"[[Euscaldún|Euskaldun]]"'''
* Rúa: '''"Kale"''', '''karrika'''
* Festa: '''"Jai"''', '''"festa"''', '''"besta"'''
* Boina: '''"Txapela"'''
* Parabéns: '''"Zorionak"'''
* Nai: '''"Ama"'''
* Pai: '''"Aita"'''
== Notas ==
| 