Wikipedia

O reino medieval de Galicia na historiografía: Diferenzas entre revisións

Explorar o historial de forma interactiva
← Edición máis vellaEdición máis nova →
Contido eliminado Contido engadido
VisualTexto wiki
Cossue (conversa | contribucións)
4.712 edicións
Cossue (conversa | contribucións)
4.712 edicións
Liña 1:
[[Ficheiro:Reino_de_Galicia_-_kingdom_of_Galicia_-_Jalilkiah.jpg|miniatura|300px|Mapa incluído na ''Historia General de España'' de [[Modesto Lafuente]], ano 1850. O autor traduce o termo árabe ''Jalikiah'' (Galicia) por ''Reino de León''.]]
A primeira referencia historiográfica explícita sobre a existencia do [[Reino de Galicia|'''reino de Galicia''']] data do [[século VVI]], cando o papabispo [[LeónGregorio I, papa|Leónde ITours]], nunha epístola sobre a herexía [[Priscilianismo|priscilianista]], denomina ''GalliciaeGalliciensim Regnoregnum''<ref name=":898">{{Cita libro|título=De haeresi et historia Priscillianistarum|apelidos=[[León I, papa|León I]]|ano=447|url=http://www.mlat.uzh.ch/MLS/advsuchergebnis.php?suchbegriff=Galliciae%20Regno&table=Leo_I_cps2&level2_name=&from_year=&to_year=&mode=SPH_MATCH_EXTENDED2&lang=0&corpus=2&verses=&lemmatised=&suchenin=in_tabelle|cita=(..) et Bracarensibus synodis in '''Galliciae regnis''' apostolicae sedis decreto habitis" "(..)ad alia concilia in '''Galliciae regno'''|lingua=Latín}}</ref> o [[estado]] creado polo pobo [[Pobos xermánicos|xermánico]] dos [[suevos]] na [[provincia romana]] da [[Gallaecia]]. Este reino [[Galicia altomedieval|galego altomedieval]] perdurou, con dimensións e significados cambiantes, desde a época sueva até o [[século XIX]], momento no que nunha [[División territorial de España en 1833|reforma administrativa]], a tradicional organización en reinos da [[monarquía hispana]] foi substituída por unha estrutura provincial centralizada.
 
Malia este dilatado lapso temporal, e a existencia de abondosas alusións documentais, os historiadores españois da [[Idade Contemporánea|idade contemporánea]] substituíron as referencias ao reino galego da alta e plena [[idade media]] polas denominacións de [[reino de Asturias]] e [[reino de León]], sendo o territorio da Galicia actual presentado como un espazo subsidiario de escasa importancia<ref>{{Cita libro|título=Outra idea de Galicia|apelidos=Murado|nome=Miguel-Anxo|editorial=Debate|ano=2013|url=https://books.google.es/books?id=CUTCAAAAQBAJ&lpg=PP1&hl=es&pg=PT40#v=onepage&q&f=false|capítulo=Cap.3: Terra sen historia|páxina=50}}</ref>. A contradición entre esta visión historiográfica e a realidade presentada polos documentos históricos foi denunciada por unha parte dos estudosos galegos e non deixou de ser recoñecida, dun ou outro xeito, polos propios historiadores que a propagaron.
Liña 9:
=== Período xermánico. Referencias documentais (séc. V-VII) ===
[[Ficheiro:Galician-suevic-kingdom.png|miniatura|230x230px|'''Bispados do Reino de Galicia.'''<br/>[[Século VI]]: <small>Braga, Porto, Lamego, Coímbra, Dumio, Lugo, Ourense, Astorga, Iria, Britonia, Tui, Idaña, Viseu</small>.<ref name=":211">{{Cita libro|título=Monumentos antiguos de la iglesia compostelana|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|ano=1882|url=https://docplayer.es/65432218-.html|páxina=49|cita='''in tota Galliciae regione''' (Braga, Lugo, Dumio, Britonia (Mondoñedo), Iria (Compostela), Coimbra, Lamego, Ourense, Porto, Astorga, Tui, Idaña, Viseu)}}</ref>]]
No ano [[411]], nos estertores do imperio, [[Imperio Romano de Occidente|Roma]] chegou a un acordo (''[[foedus]]'') coa tribo xermánica dos [[suevos]] polo que lles foi cedida para o seu asentamento a provincia da Gallaecia. ParaEste oreferente [[447]],territorial nunhafoi cartaaxiña doasumido papapolos Leónnovos I (†[[461]])gobernantes, denomínase xa como "reino de Galicia" o estado suevo-galaico<ref name=":8" />, sendo este referente territorial asumido polos [[monarcas suevos]]; así se pode apreciardeducir nada inscrición "MVNITA GALLICA"<ref>{{Cita web|título=MVNITA GALLICA PAX - Moedas galegas|url=https://www.galizahistorica.com/mvnita-gallica-pax-moedas-galegas/|páxina-web=Galiza Histórica|data=2020-02-22|data-acceso=2020-10-17|lingua=pt-PT}}</ref>, presente nalgunha das moedas da época<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=27}}</ref>. No século seguinte foi o bispoclérigo francés [[Gregorio de Tours]] (†[[594]]) quen, na súa obra ''Historia Francorum'', nomeounomeaba novamentexa como "''Galliciensim regnum''"<ref name=":98">{{Cita libro|título=Historia Francorum|apelidos=de Tours|nome=Gregorio|url=http://www.thelatinlibrary.com/gregorytours/gregorytours6.shtml|páxina=43|volume=VI|cita='''Galliciensim regnum'''}}</ref> oaos territoriodominios suevosuevos.{{Efn|Existe unha referencia anterior ao ''Galliciae Regno'' nunha epístola do papa [[León I, papa|León I]] datada no ano [[447]], <ref>{{Cita libro|título=De haeresi et historia Priscillianistarum|apelidos=[[León I, papa|León I]]|ano=447|url=http://www.mlat.uzh.ch/MLS/advsuchergebnis.php?suchbegriff=Galliciae%20Regno&table=Leo_I_cps2&level2_name=&from_year=&to_year=&mode=SPH_MATCH_EXTENDED2&lang=0&corpus=2&verses=&lemmatised=&suchenin=in_tabelle|cita=(..) et Bracarensibus synodis in '''Galliciae regnis''' apostolicae sedis decreto habitis" "(..)ad alia concilia in '''Galliciae regno'''|lingua=Latín}}</ref>.
Se ben a súa autenticidade é dubidosa pois proceden dunha recesión do autor Pascasio Quesnello no século XVII. Unha edición literal da mesma carta de J.P. Migne en ningún momento fala de "reino".}}
 
UnOs territorioseus queterritorios incluíaincluían Asturias e a [[chaira]] leonesa. Así o transmitiron os cronistas [[Paulo Orosio]] (†[[420]]), quen sitúa en Galicia a cántabros e ástures<ref name=":80">{{Cita libro|título=Galicia nos textos clásicos|apelidos=Romero Masiá|nome=Ana María|editorial=Museu arqueolóxico da Coruña|ano=1988|cita=Cantabri et Astures Gallaecie provinciae portio sunt|nome2=Xose Manuel|apelidos2=Pose Mesura|páxina=145|url=https://issuu.com/jmbello7/docs/galicianostextosclasicos/141}}</ref>; [[Idacio]] (†[[469]]), quen, ademais de sinalar a galeguidade de "''Asturica"'' ([[Astorga]])<ref>{{Cita libro|título=España Sagrada|url=https://books.google.es/books?id=OkmUspoE1UUC&hl=pt-PT&pg=PP7#v=onepage&q=in%20asturicense%20urbe%20gallaeciae&f=false|cita=in Asturicense urbe Gallaeciae|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|edición=1787|volume=16}}</ref>, denomina ''"Campos Gallaeciae"'' a planicie leonesa coñecida hoxe como [[Terra de Campos]]<ref name=":02">{{Cita libro|título=La Galicia romana|apelidos=Torres Rodríguez|nome=Casimiro|editorial=Fundación Barrié de la Maza|ano=1982|páxinas=108-110|url=https://pt.scribd.com/document/289464400/La-Galicia-Romana-Casimiro-Torres-Rodriguez-PDF}}</ref>; e [[Isidoro de Sevilla]] (†[[636]]), que xa no [[século VII]] volve a indicar que Asturias e Cantabria están dentro de Galicia<ref name=":94" /><ref>{{Cita libro |título=España Sagrada |apelidos-editor=Florez |nome-editor=Henrique |cita=regiones partes sunt provinciarum […] sicut in Gallicia Cantabria, Asturia |url=https://books.google.es/books?id=YTw-AAAAcAAJ&pg=PA6&q=regiones+partes+sunt+provinciarum |páxina=6 |volume=24 |ano=1759}}</ref>. As dimensións aproximadas do reino galaico poden ser deducidas da enumeración de prelados asistentes aos [[Primeiro Concilio de Braga|concilios de Braga]] e [[Concilio de Lugo|Lugo]]<ref>{{Cita web|título=Concilium Bracarense I|url=http://corpus.cirp.gal/codolga/fontes/2016_concilios_de_braga|páxina-web=corpus.cirp.gal (CODOLGA)|data-acceso=2019-10-14|cita=Cum Galliciae provinciae episcopi}}</ref> e da relación de sés relixiosas incluída no ''[[Parrochiale Suevum|parrochiale suevum]]'' ([[Circa|ca.]] [[569]]), onde todos os bispados fican englobados na ''"regione''" galega<ref>{{Cita libro|título=España Sagrada|url=https://books.google.de/books?id=YzxxSwAGqIYC&pg=PA131#v=onepage&q=in%20tota%20Regione&f=false|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|volume=4|edición=1850|cita=in tota Gallaeciae regione}}</ref>.
 
No ano [[585]] a monarquía [[Visigodos|visigoda]] incorporou o reino de Galicia aos seus dominios. As [[Crónica de Afonso III|crónicas de Afonso III]] afirmarán tres séculos despois que "os visigodos eran mais fortes e dominaron o reino de Galicia"<ref>{{Cita libro|título=Crónica Albeldense|url=http://humanidades.cchs.csic.es/ih/paginas/fmh/albeldensia.htm|cita=Sueuos superabit et '''Gallicie regnum''' Gotis admiscit". "Uittizza […] Iste in uita patris in Tudense hurbe '''Gallicie''' resedit|Cita=}}</ref>. Este feito non supuxo a desaparición como entidade diferenciada do reino ''galisuevo'' (así o denomina o poeta [[Venancio Fortunato]] [† ca. [[600]]])<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria|apelidos=Andrade Cernadas|editorial=Xerais|ano=2020|páxina=45|apelidos2=López Carreira}}</ref>, pois o propio ''[[Liber Iudiciorum]]'' visigodo, divide o territorio godo en tres espazos: España, Galia e Galicia.<ref>{{Cita libro|título=Forum judicum|editorial=Boston Book Company|url=http://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/0506-0506,_AA_VV,_Leges_Romanae_Visigotorum_[Scott_JP_Curatore],_EN.pdf#page=179&zoom=auto,-275,489|cita=Where any scandal arises within the limits of Spain, Gaul, '''Galicia''', or in any other province of our kingdom […]|apelidos-editor=Scott|nome-editor=S. P.|edición=1910|lingua=Inglés}}</ref> Esta división tamén figura nos [[Concilios de Toledo|concilios visigodos]]: no concilio terceiro ([[589]]) establécense rezos para os homes das igrexas de España, Galia e Galicia<ref>{{Cita libro|título=Colección de cánones y de todos los concilios de la iglesia de la iglesia de España y de America|apelidos=Tejada y Ramiro|nome=Juan|ano=1861|url=https://books.google.es/books?id=P5wsAAAAYAAJ&hl=es&pg=PA230#v=onepage&q&f=false|páxina=230|volume=2|cita=Per omnes ecclesia Spaniae, Galliae vel '''Galliciae'''}}</ref>, e no décimo terceiro ([[683]]) un decreto fiscal diferenza entre estes tres mesmos espazos territoriais para a súa aplicación.<ref>{{Cita libro|título=Coleccion de canones y de todos los concilios de la iglesia española|apelidos=Tejada y Ramiro|nome=Juan|ano=1850|url=https://books.google.es/books?id=H38zAQAAMAAJ&hl=es&pg=PA516#v=onepage&q&f=false|páxina=516|cita=In provinciam Galliae vel '''Galliciae''' atque in omnes provincias Hispaniae}}</ref> A mesma distribución territorial aparece na crónica de [[Xoán Biclarense]] (†[[621]]), autor que distingue a "''provincia Gallaecia''" da "''provincia gothorum''"<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Alexander Pierre |apelidos=Bronisch |ano=2006 |título=El concepto de España en la historiografía visigoda y asturiana |revista=Norba: Revista de historia |número=19 |páxinas=9-42, en 11 |lingua=es |issn=0213-375X |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2566373.pdf}}</ref> e, cando dá noticia dun Concilio en Toledo, coincide en sinalar que a el acudiron bispos de "España, Galia e Galicia".<ref>{{Cita libro|título=Chronicon|apelidos=Biclarensis|nome=Iohannes|ano=590|cita=Sancta synodus episcoporum totius Hispaniae, Galliae et '''Gallaetiae''' in urbe Toletana|url=https://la.wikisource.org/wiki/Chronicon_(Iohannes_Biclarensis)#ANNO_VIII_MAVRICII_IMPERATORIS,_QVI_EST_RECCAREDI_REGIS_IIII_ANNVS_(590)}}</ref>
Liña 113 ⟶ 114:
Durante o reinado de Afonso, a Galicia nuclear, que fora asignada a García II, foi confiada ao nobre franco [[Raimundo de Borgoña]] (†[[1107]]), casado coa súa filla e herdeira na altura [[Urraca de León|Urraca I]] (†[[1126]])<ref name=":40">{{Cita libro|título=Histoire de Normandie|apelidos=Vital|nome=Orderico|url=http://remacle.org/bloodwolf/historiens/vital/normands32.htm|lingua=francés|cita='''Uraca […] filia Hildefonsi senioris Galliciae regis'''}}</ref>. Raimundo aparece na documentación histórica con atribucións e definicións case rexias<ref name=":41">{{cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|ano=2011|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=533&zoom=auto,-331,680|revista=[[Estudios Mindonienses]]|volume=27|páxinas=533–536|cita='''In urbe Gallecia regnante Comite Raimundus''' con coniuge sua filia Adefonsus rex}}</ref>, chegando a ser cualificado en ocasións como "''regnante"'' en Galicia e mesmo como "emperador de toda Galicia"<ref>{{Cita web|título=Taboa tenentes Galicia no Reinado de Alfonso VI (1065-1109)|url=http://www.xenealoxiasdoortegal.net/ortegal/tenenciagalicia.htm|páxina-web=www.xenealoxiasdoortegal.net|data-acceso=2020-07-22|cita='''Raimundo regnate Gallecia''' et Sanctarem”, “'''Raimundo regnante in Gallecia'''”, “'''totius Gallecie imperator'''}}</ref>. A Galicia de Raimundo incluía naturalmente a zona leonesa, chegando a autoridade do conde a Zamora ou Salamanca<ref name=":432">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxinas=350-352. 361}}</ref>. A pegada histórica do nobre borgoñón ficou testemuñada no [[O Cantar de Roldán|Cantar de Rolán]] onde aparece baixo o nome Hamon de Galicia<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Gicquel|nome=Bernard|data=2003|título=Généalogie de la Chanson de Roland, suivi des Sources et Modèles|url=https://books.google.es/books?id=9W9JClF6l3IC&lpg=PA1&hl=pt-PT&pg=PA246#v=onepage&q&f=false|revista=Cahiers de civilisation médiévale, 49e année|lingua=Francés|número=194}}</ref>. No ano 1107 faleceu o conde Raimundo, sendo agora Urraca sinalada nas fontes históricas en termos similares aos do seu home: "emperatriz de toda Galicia"<ref name=":44">{{Cita libro|título=La reina Urraca|apelidos=Pallares|nome=María del Carmen|editorial=Nerea|ano=2006|url=https://books.google.es/books?id=uqp7mHCeen0C&lpg=PP1&pg=PA39#v=onepage&q&f=false|páxina=39|cita='''totius Gallecia domina'''”, “'''tocius Gallecie imperatrix'''}}</ref>. Urraca e o seu fillo [[Afonso VII de León|Afonso VII]] (†[[1157]]) disputaron longamente a coroa do reino galego. Afonso VI deixara o reino a Urraca mais explicitando que se volvía casar este pasaría ao seu neto<ref name=":45">{{Cita libro|título=Historia compostelana|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/9378|edición=1765|páxina=209 (Libro I - CVIII)|cita=O rei don Afonso, meu avó, puxo esta condición, que se a raíña, miña nai, permanecese en estado de viuvidade, todo o reino de Galicia […] estaría suxeito ao seu dominio; pero se asinase un contrato de matrimonio, o reino de Galicia voltaría a min.|Cita=}}</ref>. Urraca casou con [[Afonso I de Aragón]] e, durante os longos anos de conflito, o seu fillo Afonso chegou a ser coroado como rei de Galicia en Compostela en dúas ocasións: no ano [[1111]], en toda Galicia, contando coa aquiescencia da súa nai, e no [[1116]] só na Galicia ''nuclear'' e en aberto enfrontamento<ref name=":46">{{Cita libro|título=Historia compostelana|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/9378|edición=1765|páxina=211 (Libro I - CIX)|cita=A raíña,cando soubo que o seu fillo tiña vido a Galicia e recibido como rei […] temeu ter perdido completamente o reino de Galicia.|Cita=}}</ref>.
 
Finalmente Afonso asumiría a coroa na hora da morte da súa nai no ano 1127, gobernando "toda Galicia, Asturias e a terra de León, Castela, Estremadura e a Trasierra"<ref>{{Cita libro|título=Cronica latina de los reyes de Castilla|apelidos=de Soria|nome=Juan|ano=1217-1239|páxina=5|url=https://www.oocities.org/iblbo/archivo/cronicastilla/laticas1.htm|cita='''gobernó en paz por mucho tiempo toda Galicia''', Asturias y la tierra de León, Castilla, Extremadura y la Trasierra|lingua=es}}</ref>. O cronista árabe Ibn Al-Atir fala del como "rei do pobo franco dos galegos"<ref>{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=179}}</ref>. É chamado rei de Galicia polo monxe francés [[Helinando de Froidemont|Helinando de Froidmont]] (†[[1237]])<ref>{{Cita libro|título=Chronicon|apelidos=Frigidi Montis|nome=Helinandus|ano=1123|cita=Hanc solemnitatem celeberrime observabat '''Adelfonsus rex Galliciae'''|url=http://www.mlat.uzh.ch/MLS/advsuchergebnis.php?suchbegriff=Hanc%20solemnitatem%20celeberrime%20observabat%20Adelfonsus%20rex%20Galliciae&table=Helinandus_Frigidi_Montis_cps2&level2_name=&from_year=&to_year=&mode=SPH_MATCH_EXTENDED2&lang=0&corpus=2&verses=&lemmatised=&suchenin=in_tabelle|volume=LIBER XLVIII}}</ref>. No libro V do ''Códice Calixtino'' afírmase que Afonso era o "emperador de España e Galicia"<ref name=":57">{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|ano=1901|url=https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/n77/mode/2up/search/adefonsi+imperatoris|páxina=75|volume=4|cita='''Adefonsi imperatoris Yspanie et Gallecie'''}}</ref>. A diplomatura do mosteiro de Caaveiro di que o "emperador Afonso impera en Galicia".<ref>{{Cita libro|título=El monasterio de San Juan de Caaveiro,|editorial=Deputación Provincial da Coruña|ano=1999|apelidos-editor=Castro Álvarez|apelidos-editor2=Fernández de Viana y Vieites|apelidos-editor3=González Balasch|páxinas=303 - 304|data=1154-6-25|cita='''Imperante Adefonsus imperator in Gallecia'''}}</ref> Un diploma do Tamén os ''[[Annales Cambriae]]'' ou cameracenses semellan referirse a el ao enumerar os imperios da cristiandade para o ano 1159: o xermánico ([[Federico I, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Federico I]]), o bizantino ([[Manuel I Comneno|Manuel I]]) e o galego (Afonso VII), se ben é posíbel que se refiran xa ao seu fillo Fernando II<ref name=":03">{{Cita libro|título=El imperio medieval español|apelidos=García Gallo|nome=Alfonso|editorial=Arbor|ano=1945|páxina=227|cita=Imperator […] noster Fredericus per annum circiter pugnans contra Mediolanenses […] Imperator vero Constantinopolitanus […] Imperator quippe Galitie Sarracenos et ipse congreditur / O propio emperador de Galiza marchou contra os sarracenos|url=https://books.google.es/books?id=wA4tFv2xRxQC&pg=PA163&lpg=PA163&dq=%22+Imperator+quippe+Galitie%22&source=bl&ots=zBk_1-2i8V&sig=ACfU3U1odnACJzs_w-QmJemfbDb0OwdjLA&hl=gl&sa=X&ved=2ahUKEwixgsvgm6PlAhXeAWMBHdJlCTEQ6AEwCnoECAkQAQ#v=onepage&q=%22%20Imperator%20quippe%20Galitie%22&f=false}}</ref>. O historiador inglés [[Mateo de París]] explica que no ano 1155 Afonso VII é "rei de España, que a súa capital é Toledo e que os seu reinos principais son Aragón e Galicia, e que por iso é chamado emperador de España"<ref>{{Cita libro|título=Chronica Majora|apelidos=de Paris|nome=Mateo|url=https://books.google.es/books?id=BaxEAQAAMAAJ&pg=PA210&dq=sub+eisdem+diebus+lodowicus&hl=gl&sa=X&ved=0ahUKEwie_LOS6prpAhWF3OAKHX2sD8YQ6AEIJjAA#v=onepage&q&f=false|cita=Aldefunsi, regis hispaniae, cujus regni caput est Tholetum. Quem, quia principatur regis Arragonum et Galatie, imperatorem hyspaniae appellant}}</ref>.
[[Ficheiro:Tomb_of_Afonso_VIII_de_Galicia_León_(Capela_das_Reliquias_da_catedral_de_Santiago_de_Compostela).jpg|miniatura|Sepulcro de [[Afonso VIII de León e Galicia|Afonso VIII]] na [[Panteón Real da Catedral de Santiago|Catedral de Santiago]]. A historiografía española asígnalle o numeral "IX", reservando fraudulentamente o "VIII" para o primeiro rei de Castela<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino de Gallaecia|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=2001|ISBN=84-8302-656-2|páxina=233|cita=[Afonso de Castela] Como primeiro rei exclusivo de Castela, debería ser titulado Afonso I, do mesmo xeito que o é Afonso Henriques en Portugal.|ref=}}</ref><ref>{{Cita libro|título=O Reino Medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|ISBN=978-84-8341-293-0|páxina=128|cita=Afonso VIII […] foi impunemente convertido en 'noveno' para podelo incluir nunha inventada nómina de reis de España xunto con outro Afonso, de Castela (a quen se lle outorga o ordinal 'oitavo') […] creandose así unha secuencia ficticia.|ref=}}</ref>]]
 
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/wiki/O_reino_medieval_de_Galicia_na_historiografía»