Wikipedia

Colombia: Diferenzas entre revisións

Explorar o historial de forma interactiva
← Edición máis vellaEdición máis nova →
Contido eliminado Contido engadido
VisualTexto wiki
Recuperando 56 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0
Breogan2008 (conversa | contribucións)
451.471 edicións
Sen resumo de edición
Liña 28:
| fronteiras = 6004
| costas = 3208
| poboación = 49&nbsp;996&nbsp;445<ref name="DANE clock">{{cita web |url= http://www.dane.gov.co/reloj/ |título= Animated clock |editorial= Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE) |dataacceso= 8 de maio de 2018 |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20180116020433/http://www.dane.gov.co/reloj/ |dataarquivo= 16 de xaneiro de 2018 |dead-url= yes |df= dmy-all |urlmorta= si }}</ref>
| poboación_ano = maio de 2018
| poboación_posto = 29
Liña 65:
Colombia é un país etnicamente diverso e a súa poboación descende dos habitantes [[Pobos indíxenas de Colombia|indíxenas]], dos [[Conquistadores españois|colonizadores españois]], dos africanos levados ó país como [[Escravitude|escravos]] e dos [[Emigración europea|inmigrantes de Europa]] e Oriente Medio do século XX, o cal contribuíu a unha herdanza cultural diversa.<ref name="Colombia is ethnically diverse"/> Isto tamén está influído pola variada xeografía de Colombia, xa que as diferentes paisaxes do país resultaron no desenvolvemento de marcadas identidades rexionais. A meirande parte dos centros urbanos atópanse nas terras altas das [[Andes|montañas dos Andes]], mais o territorio colombiano tamén abrangue [[Amazonia|selva amazónica]], [[Llanos|chairas tropicais]] e as costas Caribe e Pacífica.
 
Dende o punto de vista ecolóxico, Colombia está considerado un dos 17 [[países megadiversos]], e entre eles, o máis [[biodiversidade|biodiverso]] por quilómetro cadrado.<ref name="Biodiversity of Colombia">{{cita web |url=http://www.prodiversitas.bioetica.org/nota63.htm |título=Colombia is the second most biodiverse country in the world |autor=Luis Fernando Potes |editor=prodiversitas.bioetica.org |lingua=español |dataacceso=9 de marzo de 2014 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131029190443/http://www.prodiversitas.bioetica.org/nota63.htm |archivedate=29 de outubro de 2013 |urlmorta=si }}</ref><ref name="Paisajes naturales">{{cita web|url=http://www.telepolis.com/cgi-bin/web/DISTRITODOCVIEW?url=/1604/doc/Parquesnaturales/paisajes.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090320222757/http://www.telepolis.com/cgi-bin/web/DISTRITODOCVIEW?url=%2F1604%2Fdoc%2FParquesnaturales%2Fpaisajes.htm|archivedate=20 de marzo de 2009|título=Paisajes naturales de Colombia|editor=telepolis.com|lingua=español|dataacceso=16 de maio de 2010|urlmorta=si}}</ref>
Colombia é unha [[potencia intermedia]] e [[potencia rexional|rexional]] coa cuarta meirande economía de América Latina,<ref name=imf2/> forma parte do grupo dos [[CIVETS]] como un dos [[mercados emerxentes]] e é un membro da [[Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico|OECD]].<ref>{{cita novas| url=http://www.reuters.com/article/2010/04/27/hsbc-emergingmarkets-idUSLDE63Q26Q20100427 | axencia=Reuters | autor=Steve Slater | título=After BRICs, look to CIVETS for growth – HSBC CEO | data=27 de abril de 2010}}</ref> Colombia ten unha economía diversificada con estabilidade macroeconómica e perspectivas de crecemento favorables a longo prazo.<ref name="Colombianeconomy">{{cita web| url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/ayudadetareas/economia/econo106.htm |editor=banrepcultural.org | título= Colombian economy |lingua= español|dataacceso=16 de abril de 2013}}</ref><ref name = "strongpolicyframework">{{cita web|url= https://www.imf.org/external/np/ms/2015/032415.htm |título = Colombia: Concluding Statement of the 2015 Article IV Mission|dataacceso = 5 de novembro de 2015|editor = imf.org}}</ref>
 
Liña 108:
 
=== Período colonial ===
En 1542, a rexión de Nova Granada, xunto con tódalas outras posesións españolas en América so Sur, converteuse en parte do [[Vicerreinado do Perú]], coa súa capital en [[Lima]].<ref>{{cita libro|título= Empires of the Atlantic World: Britain and Spain in America, 1492–1830|autor= John Huxtable Elliott|editorial= Yale University Press|isbn = 978-0-300-12399-9|ano= 2007|url= https://books.google.com/books?id=Q6ucuphGA3YC&lpg=PP1&pg=PA124|páxinas = 124–125}}</ref> En 1547, Nova Granada converteuse na [[Capitanía Xeneral de Nova Granada]] dentro do vicerreinado. En 1549, creouse a [[Real Audiencia]] por decreto real e Nova Granda foi gobernada pola [[Novo Reino de Granada#Real Audiencia de Santafé de Bogotá|Real Audiencia de Santafé de Bogotá]], que daquela abranguía as provincias de Santa Marta, Río de San Juan, Popayán, Güiana e Cartaxena.<ref>{{cita web|url=http://www.congreso.gob.pe/ntley/Imagenes/LeyIndia/0102015.pdf |título=Law VIII ("Royal Audiencia and Chancery of Santa Fe in the New Kingdom of Granada") of Title XV ("Of the Royal Audiencias and Chanceries of the Indies") of Book II |editorial=congreso.gob.pe |dataacceso=4 de abril de 2014 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140629092003/http://www.congreso.gob.pe/ntley/Imagenes/LeyIndia/0102015.pdf |dataarquivo=29 de xuño de 2014 }}</ref> Porén, as decisións importante sobre a colonia eran tomadas no [[Consello de Indias]].<ref>{{cita web |url=http://www.archivobogota.gov.co/libreria/pdf/LIBRO_PATRIMONIO_DOCUMENTAL.pdf |título=El patrimonio documental de Bogotá, Siglos XVI – XIX: Instituciones y Archivos |autor1=Fernando Mayorga García |autor2=Juana M. Marín Leoz |autor3=Adelaida Sourdis Nájera |editorial=Subdirección Imprenta Distrital – D.D.D.I |isbn=958-717-064-4 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140407095333/http://www.archivobogota.gov.co/libreria/pdf/LIBRO_PATRIMONIO_DOCUMENTAL.pdf |dataarquivo=07 de abril de 2014 |data-acceso=07 de maio de 2019 |urlmorta=si }}</ref><ref>{{cita libro|título= Encomienda y mita en Nueva Granada en el siglo XVII|autor= Julián Bautista Ruiz Rivera|editorial= Editorial CSIC Press|isbn = 978-84-00-04176-2|ano= 1975|url= https://books.google.com/books?id=5R0dPbOImsUC&pg=PP1|páxinas = xxi–xxii}}</ref>
[[Ficheiro:Defensa de Cartagena de Indias por la escuadra de D. Blas de Lezo, año 1741.jpg|miniatura|esquerda|Ataque da Armada británica en [[Cartaxena de Indias]]. A [[batalla de Cartaxena de Indias|batalla]] foi a meirande derrota do exército e da mariña británica durante a [[guerra da Orella de Jenkins]], entre 1739 e 48.<ref name = "BattleofCartagena"/>]]
 
Liña 124:
Dende os comezos dos períodos de conquista e colonización, houbo varios movementos rebeldes contra o goberno español, mais a maioría foron esmagados ou foron demasiado febles para mudar completamente a situación. O derradeiro destes movementos que buscou a independencia absoluta de España xurdiu arredor do ano 1810 e culminou coa [[Independencia de Colombia|Declaración de Independencia de Colombia]], ocorrida o 20 de xullo de 1810, o día no que hoxe se celebra o Día de Independencia da nación.<ref>{{Cita novas |url=https://elpais.com/internacional/2017/07/20/colombia/1500541945_902382.html |título=Independencia de Colombia: ¿por qué se celebra el 20 de julio? |data=20 de xullo de 2017 |editor=El País |dataacceso=18 de xullo de 2018 |lingua=castelán |issn=1134-6582 }}</ref> Este movemento continuou coa independencia de [[Saint-Domingue]] (o Haití moderno) en 1804, o cal proporcionou certo apoio a un eventual líder desta rebelión: [[Simón Bolívar]]. [[Francisco de Paula Santander]] tamén xogaría un papel decisivo.<ref>McFarlane, Anthony. "El colapso de la autoridad española y la génesis de la independencia en la Nueva Granada." Desarrollo y Sociedad 7 (1982): 99–120.</ref><ref>{{cita web|url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero2010/socorro.htm|título= La independencia del Socorro en la génesis de la emancipación colombiana.|autor = Rodriguez Gómez, Juan Camilo|editorial= banrepcultural.org|lingua = castelán}}</ref><ref>{{cita web|url= http://www.scielo.org.mx/scielo.php?pid=S0186-03482011000300003&script=sci_arttext&tlng=en|título= Colombia and Haití: History of a Misunderstanding (1819–1831)|autor = Gutiérrez Ardila, Daniel|editorial= Secuencia 81|ano =2011|páxinas= 67–93|lingua = castelán}}</ref>
[[Ficheiro:ProvinciaSocorro.jpg|miniatura|esquerda|A [[provincia do Socorro]] foi o lugar da [[Rebelión dos comuneiros|xénese]] do proceso de independencia.]]
O movemento foi iniciado por [[Antonio Nariño]], que se opoñía ó centralismo español e liderou a oposición contra o Vicerreinado.<ref>{{cita web|url= http://digital.csic.es/bitstream/10261/29874/1/Antonio%20Nari%C3%B1o-Gutierrez%20Escudero.pdf|título= Un precursor de la emancipación americana: Antonio Nariño y Álvarez.|autor = Gutiérrez Escudero, Antonio|editorial= Araucaria. Revista Iberoamericana de Filosofía, Política y Humanidades 8.13 (2005)|páxinas= 205–220|lingua = castelán}}</ref> [[Cartaxena de Indias|Cartaxena]] converteuse en independente en novembro de 1811.<ref>{{cita web|url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero2010/caribe.htm|título= Independencia del Caribe colombiano 1810–1821|autor = Sourdis Nájera, Adelaida|editorial= Revista Credencial Historia – Edición 242|lingua = castelán}}</ref> En 1811, proclamáronse as [[Provincias Unidas da Nova Granada]], lideradas por [[Camilo Torres Tenorio]].<ref>{{cita web|url= http://www.banrepcultural.org/node/88606|título= Confederación de las Provincias Unidas de la Nueva Granada|autor = Martínez Garnica, Armandao|editorial= Revista Credencial Historia – Edición 244|ano =2010|lingua = castelán}}</ref><ref>{{cita web|url= http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor-din/acta-de-federacion-de-las-provincias-unidas-de-la-nueva-granada-27-de-noviembre-de-1811--0/html/008e5574-82b2-11df-acc7-002185ce6064_2.html#I_0_|título= Acta de la Federación de las Provincias Unidas de Nueva Granada|ano = 1811|lingua = castelán}}</ref> O xurdimento de dúas correntes ideolóxicas entre os patriotas ([[federalismo]] e [[Estado unitario|centralismo]]) deu lugar a un período de [[Patria Boba|inestabilidade]].<ref>{{cita libro |autor=Ocampo López, Javier |ano= 1998 |título=La patria boba. Cuadernillos de historia |editorial=Panamericana Editorial |isbn = 978-958-30-0533-6}}</ref> Pouco despois do remate das [[guerras napoleónicas]], [[Fernando VII]], acabado de restaurar no trono de España, decidiu de xeito inesperado [[Reconquista da Nova Granada|enviar forzas militares]] para recuperar o control sobre o norte de América do Sur. O vicerreinado foi restaurado baixo o mando de [[Juan Sámano]], cuxo réxime castigou a aqueles que participaron nos movementos patrióticos, ignorando os matices políticos das xuntas de goberno.<ref>{{cita web |título= Morillo y la reconquista, 1816–1819|url= http://docencia.udea.edu.co/regionalizacion/irs-406/contenido/morillo.html|editorial= udea.edu.co|lingua = castelán}}</ref> Isto provocou unha revelión renovada, que, xunto cunha España debilitada, fixo posible a rebelión exitosa liderada por [[Simón Bolívar]], que proclamou finalmente a [[Guerras de independencia hispanoamericanas|independencia]] en 1819.<ref name = "Historia ilustrada de Colombia">{{cita libro |autor=Ocampo López, Javier |ano=2006 |título=Historia ilustrada de Colombia – Capítulo VI |editorial=Plaza y Janes Editores Colombia sa |isbn = 978-958-14-0370-7 |lingua=castelán |url=https://books.google.com/books?id=XzgpwLiJs5gC&pg=PA1}}</ref><ref>{{cita libro |título= Cartagena de Indias en la independencia |editorial=[[Banco da República de Colombia]] |ano=2011 |url=http://www.banrep.gov.co/sites/default/files/publicaciones/archivos/lbr_cartagena_independencia.pdf}}</ref> A resistencia a prol dos españois foi derrotada en 1822 no actual territorio de Colombia e en 1823 en Venezuela.<ref>{{cita web|url= http://www.cervantes.es/lengua_y_ensenanza/hispanismo/independencia_americana/bicentenario_independencia_calendario.htm|título= Cronología de las independencias americanas|editorial= cervantes.es|lingua= castelán|dataacceso= 16 de febreiro de 2018|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20180216202647/http://www.cervantes.es/lengua_y_ensenanza/hispanismo/independencia_americana/bicentenario_independencia_calendario.htm|dataarquivo= 16 de febreiro de 2018|dead-url= yes|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref><ref>{{cita web|url= http://revistadeindias.revistas.csic.es/index.php/revistadeindias/article/view/640/706|título= La Constitución de Cádiz en la Provincia de Pasto, Virreinato de Nueva Granada, 1812–1822.|autor = Gutiérrez Ramos, Jairo|editorial= Revista de Indias 68, no. 242|páxina = 222|ano = 2008|lingua = castelán}}</ref><ref>{{cita libro|título= La Independencia de Venezuela relatada en clave de paz: las regulaciones pacíficas entre patriotas y realistas (1810–1846).|autor1= Alfaro Pareja|autor2= Francisco José|ano= 2013|lingua= castelán|url= http://repositori.uji.es/xmlui/bitstream/handle/10234/74784/falfaropareja.pdf|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20150402142358/http://repositori.uji.es/xmlui/bitstream/handle/10234/74784/falfaropareja.pdf|dataarquivo= 02 de abril de 2015|df= dmy-all|dataacceso= 08 de maio de 2019|urlmorta= si}}</ref>
 
O territorio do Vicerreinado de Nova Granda converteuse na [[Gran Colombia|Repuública de Colombia]], organizada como unha unión dos actuais territorios de Colombia, Panamá, Ecuador, Venezuela, partes de Güiana e o Brasil, e o norte do [[río Marañón]].<ref>{{cita libro|título= (Gran) Colombia, relación geográfica, topográfica, agrícola, comercial y política de este país: Adaptada para todo lector en general y para el comerciante y colono en particular, Volume 1|autor= Alexander Walker|editorial = Banco da República|ano= 1822|lingua = castelán|url= https://books.google.com/books?id=uVZsAAAAMAAJ&pg=PR1#v=onepage}}</ref> O [[congreso de Cúcuta]] en 1821 adoptou unha [[Constitución de Cúcuta|constitución]] para a nova república.<ref>{{cita web|url= http://www.bdigital.unal.edu.co/21805/1/18324-59371-1-PB.pdf|título= Los ciudadanos en la Constitución de Cúcuta – Citizenship in the Constitution of Cúcuta|autor = Sosa Abella, Guillermo|editorial= Instituto Colombiano de Antropología e Historia (icanh)|ano = 2009|lingua = castelán}}</ref><ref>{{cita web|url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/historia/vireco/vireco11.htm|título= El viaje de Gaspard-Théodore Mollien por la República de Colombia en 1823. CAPÍTULO IX|autor = Mollien, Gaspard-Théodore, conde de, 1796–1872|editorial= Biblioteca Virtual del Banco de la República|lingua = castelán}}</ref> Simón Bolívar converteuse no primeiro [[Presidente de Colombia]], e Francisco de Paula Santander foi o [[Vicepresidente de Colombia|vicepresidente]].<ref>{{cita web|url= http://docencia.udea.edu.co/regionalizacion/irs-406/contenido/laconstitucion.html|título= Avatares de una Joven República – 2. La Constitución de Cúcuta|editorial= Universidad de Antioquia|lingua = castelán}}</ref> Porén, a nova república foi inestable e xurdiron tres países logo do colapso de [[Gran Colombia]] en 1830 (Nova Granada, Ecuador e Venezuela).<ref name = "EtHisColombia">{{cita web|url= http://www.geocities.ws/gersonledezma/TextosAmericaLatina/EtapasySentidodelaHistoria.pdf|título= "Etapas y sentido de la historia de Colombia." Colombia hoy|autor = Uribe, Jaime Jaramillo|editorial= Santa Fe de Bogotá : Presidencia de la República|ano = 1985|lingua = castelán}}</ref><ref name = "GranColombiaNuevaGranada">{{cita web|url= http://www.unimilitar.edu.co/documents/63968/72398/04.GranColANvaGranada.pdf|título= De la gran Colombia a la Nueva Granada, contexto histórico-político de la transición constitucional|autor = Blanco Blanco, Jacqueline|editorial= Universidad Militar Nueva Granada|ano = 2007|lingua = castelán}}</ref>
[[Ficheiro:Cambios territoriales de Colombia.gif|miniatura|Formación da actual Colombia dende a independencia do [[Vicerreinado de Nova Granada]] do [[Imperio Español]].]]
Colombia foi o primeiro [[Constitución|goberno constitucional]] de América do Sur,<ref name="HistoriaConstitucional">{{cita web |url=http://unilibrepereira.edu.co/catehortua/posgrados/archivos2/HISTORIA%20CONSTITUCIONAL%20COLOMBIANA.pdf |título=Historia Constitucional Colombiana |autor=Edgar Arana |editorial=Universidad Libre Seccional Pereira |lingua=castelán |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150327033803/http://unilibrepereira.edu.co/catehortua/posgrados/archivos2/HISTORIA%20CONSTITUCIONAL%20COLOMBIANA.pdf |dataarquivo=27 de marzo de 2015 |data-acceso=08 de maio de 2019 |urlmorta=si }}</ref> e os partidos [[Partido Liberal Colombiano|Liberal]] e [[Partido Conservador Colombiano|Conservador]], fundados en 1848 e 1849 respectivamente, son dous dos partidos políticos máis antigos de América.<ref>{{cita web |url=http://174.129.218.71/publications/thinking_politics/upload/thinking_politics_sp_chap4.pdf |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150327041239/http://174.129.218.71/publications/thinking_politics/upload/thinking_politics_sp_chap4.pdf |dead-url=yes |dataarquivo=27 de marzo de 2015 |ano=2009 |título=Partidos políticos y think tanks en Colombia |autor=Juan Fernando Londoño |editorial=International Institute for Democracy and Electoral Assistance |páxina=129 |isbn=978-91-85724-73-4 |lingua=castelán |data-acceso=08 de maio de 2019 |urlmorta=si }}</ref> A [[escravitude]] foi abolida no país en 1851.<ref>{{cita libro |apelido=Aguilera |nome=Miguel |ano=1965 |título=La Legislación y el derecho en Colombia: Historia extensa de Colombia |volume=14 |editorial=Lemer |localización=Bogotá |páxinas=428–442}}</ref><ref>{{cita web |url=http://revistas.unisinos.br/index.php/historia/article/view/6183 |ano=2006 |título=Abolitionist arguments in Colombia |autor=Restrepo, Eduardo |editorial=História Unisinos |volume=10 |issue=3 |páxinas=293–306 |lingua=castelán}}</ref>
 
As divisións políticas e territoriais internas produciron a disolución de [[Gran Colombia]] en 1830.<ref name = "EtHisColombia"/><ref name = "GranColombiaNuevaGranada"/> O daquela chamado "[[Departamento de Cundinamarca]]" adoptou o nome de "[[República de Nova Granada|Nova Granada]]", que mantivo até 1858 cando se converteu na [[Confederación Granadina]]. Despois dunha [[Guerra civil colombiana de 1860-1862|guerra civil]] de dous anos en 1863, creáronse os "[[Estados Unidos de Colombia]]", que duraron até 1886, cando o país finalmente se converteu na República de Colombia.<ref name = "HistoriaConstitucional"/><ref>{{cita web |url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/ayudadetareas/poli/poli57.htm |título=Constituciones que han existido en Colombia |editorial=[[Banco da República de Colombia]] |lingua=castelán |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110807093959/http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/ayudadetareas/poli/poli57.htm |dataarquivo=7 de agosto de 2011}}</ref> As divisións internas mantivéronse entre as forzas políticas bipartidistas, en ocasións provocando guerras civís moi sanguentas, sendo a máis salientable a [[guerra dos Mil Días]] (1899–1902).<ref>{{cita libro |autor=Gonzalo España |ano=2013 |título=El país que se hizo a tiros |editorial=Penguin Random House Grupo Editorial Colombia |isbn=978-958-8613-90-1 |url=https://books.google.com/books?id=IordAgAAQBAJ&pg=PP1#v=onepage |lingua=castelán}}</ref>
 
=== Século XX ===
As intencións dos Estados Unidos de América de influír na área (especialmente na construción e control da [[Canle de Panamá]]) provocaron a [[Independencia de Panamá|separación do Departmento de Panamá]] en 1903 e o seu estabelecemento como nación.<ref name="SeparationofPanama">{{cita web |autor=Beluche, Olmedo |ano=2003 |título=The true history of the separation of 1903 – La verdadera historia de la separación de 1903 |editorial=ARTICSA |url=https://9256eada680e78ba56205f2037885261263098bd-www.googledrive.com/host/0B9QeWchRinyLejFzX01XWG9uVkU/La-verdadera-historia-de-la-separacion-de-1903.pdf |lingua=castelán |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151030020242/https://9256eada680e78ba56205f2037885261263098bd-www.googledrive.com/host/0B9QeWchRinyLejFzX01XWG9uVkU/La-verdadera-historia-de-la-separacion-de-1903.pdf |dataarquivo=30 de outubro de 2015 |data-acceso=08 de maio de 2019 |urlmorta=si }}</ref> Os Estados Unidos pagáronlle a Colombia 25&nbsp;000&nbsp;000 de dólares en 1921, sete anos despois de rematar a canle, para compensar a participación do presidente [[Theodore Roosevelt|Roosevelt]] na creación de Panamá, e Colombia recoñeceu a Panamá baixo os termos do [[Tratado Thomson-Urrutia]].<ref>{{cita web |título=El tratado Urrutia-Thomson. Dificultades de política interna y exterior retrasaron siete años su ratificación |editorial=Revista Credencial Historia |ano=2003 |url=http://www.banrepcultural.org/node/86422 |lingua=castelán}}</ref> Colombia e o Perú infrontáronse nunha [[Guerra colombo-peruana|guerra]] por mor de desputas territorias na [[bacía do río Amazonas]]. A guerra rematou cun acordo de paz mediado pola [[Sociedade de Nacións]]. A Sociedade finalmente concedeu o territorio en disputa a Colombia en xuño de 1934.<ref>{{cita publicación periódica |autor1=Atehortúa Cruz |autor2=Adolfo León |ano=2014 |título=El conflicto Colombo-Peruano – Apuntes acerca de su desarrollo e importancia histórica |publicación=Historia y Espacio |volume=29 |url=http://cms.univalle.edu.co/revistasunivalle/index.php/historiayespacio/article/view/2750/2637 |páxinas=51–78 |lingua=castelán |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20151030020452/http://cms.univalle.edu.co/revistasunivalle/index.php/historiayespacio/article/view/2750/2637 |dataarquivo=30 de outubro de 2015 |data= |revista= |data-acceso=08 de maio de 2019 |urlmorta=si }}</ref>
 
Pouco despois, Colombia conseguiu certo grao de estabilidade política, que foi interrompida por un conflito sanguento que se produciu entre finais da década de 1940 e comezos da década de 1950, un período coñecido como ''[[La Violencia]]''. A súa causa principal foron as tensión entre os dous principais partidos políticos, que estalou co asasinato do candidato presidencial liberal, [[Jorge Eliécer Gaitán]], o 9 de abril de 1948.<ref>{{cita libro |título=El Bogotazo: Memorias Del Olvido |autor=Alape, Arturo |editorial=Fundación Universidad Central |ano=1983 |lingua=castelán}}</ref><ref>{{cita libro |título=Mataron a Gaitán: vida pública y violencia urbana en Colombia |autor=Braun, Herbert |editorial=[[Universidade Nacional de Colombia]], Centro Editorial |ano=1987 |isbn=978-958-17-0006-6 |lingua=castelán}}</ref> Os disturbios ocorridos en Bogotá, coñecidos como [[Bogotazo]], espalláronse por todo o país provocando a morte de máis de 180&nbsp;000 colombianos.<ref name="Encarta">{{cita web |autor1=Charles Bergquist |autor2=David J. Robinson |ano=1997–2005 |url=http://ca.encarta.msn.com/encyclopedia_761564636_10/Colombia.html |título=Colombia |editor=Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2005 |editorial=Microsoft Corporation |dataacceso=16 de abril de 2006 |dataarquivo=01 de novembro de 2009 |deadurl=yes |urlarquivo=https://www.webcitation.org/5kwsWoGia?url=http://ca.encarta.msn.com/encyclopedia_761564636_10/Colombia.html |urlmorta=si }}</ref>
 
Colombia participou na [[guerra de Corea]] cando [[Laureano Gómez]] foi elixido presidente. Foi o único país de América Latina que se uniu á guerra cun papel militar directo como aliado dos Estados Unidos de América. Foi particularmente importante a resistencia das tropas colombianas en [[Batalla de Old Baldy|Old Baldy]].<ref name="Colombia's legacy with Korea">{{cita web |título=Colombia y los Estados Unidos en la Guerra de Corea |autor1=Carlos Horacio Urán |editorial=The Kellogg Institute for International Studies |ano=1986 |url=http://kellogg.nd.edu/publications/workingpapers/WPS/069.pdf |lingua=castelán}}</ref>
Liña 143:
Despois de que Rojas fose deposto, o Partido Colombiano Conservador e o Partido Colombiano Liberal acordaron crear a [[Fronte Nacional (Colombia)|Fronte Nacional]], unha coalición que gobernaría o país conxuntamente. Segundo o acordo, a presidencia alternaríase entre conservadores e liberais cada 4 anos durante 16 anos; os dous partidos terían paridade en tódolos demais cargos electivos.<ref>{{cita web|título= 1957–1974 El Frente Nacional|editorial= Revista Credencial Historia|ano= 2006|url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/septiembre2006/frente.htm|autor = Alarcón Núñez, Óscar|lingua= castelán}}</ref> A Fronte Nacional acabou coa "Violencia", e tentou instituír reformas sociais e económicas de grande alcance en cooperación coa [[Alianza para o Progreso]].<ref>ROJAS, Diana Marcela. La alianza para el progreso de Colombia. Análisis Político, [S.l.], v. 23, n. 70, p. 91-124, sep. 2010. {{ISSN|0121-4705}}</ref><ref>{{cita web|título= Frente Nacional: acuerdo bipartidista y alternación en el poder|editorial= Revista Credencial Historia|ano= 1999|url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/noviembre1999/119frente.htm|autor = Ayala Diago, César Augusto|lingua= castelán}}</ref> Malia o progreso en certos sectores, continuaron moitos problemas políticos e sociais, polo que se crearon formalmente grupos de guerrilla como as [[Forzas Armadas Revolucionarias de Colombia|FARC]], o [[Exército de Liberación Nacional (Colombia)|ELN]] e o [[Movemento 19 de abril|M-19]] para loitar contra o aparto político e de goberno.<ref>{{cita web|título= El Frente Nacional|editorial= banrepcultural.org|ano= 2006|url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/ayudadetareas/politica/el_frente_nacional|lingua= castelán}}</ref>
 
Dende a [[década de 1960]], o país sufriu un [[Conflito armado en Colombia|conflito armado]] [[Guerra asimétrica|asimétrico]] de [[Guerra de baixa intensidade|baixa intensidade]] entre as [[Forzas Militares de Colombia|forzas do goberno]], os grupos guerrilleiros de esquerda e [[Paramilitarismo en Colombia|grupos paramilitares de extrema dereita]].<ref name="HistoricalCommission">{{cita web|título= Contribution to an Understanding of the Armed Conflict in Colombia|autor= Historical Commission on the Conflict and Its Victims (CHCV)|ano= febreiro de 2015|url= https://www.mesadeconversaciones.com.co/sites/default/files/Informe%20Comisi_n%20Hist_rica%20del%20Conflicto%20y%20sus%20V_ctimas.%20La%20Habana,%20Febrero%20de%202015.pdf|lingua= castelán|dataacceso= 6 de febreiro de 2016|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20160121194351/https://www.mesadeconversaciones.com.co/sites/default/files/Informe%20Comisi_n%20Hist_rica%20del%20Conflicto%20y%20sus%20V_ctimas.%20La%20Habana%2C%20Febrero%20de%202015.pdf|dataarquivo= 21 de xaneiro de 2016|dead-url= yes|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref> O conflito escalou na década de 1990,<ref name="Colombian armed conflict">{{cita web|autor= Lilian Yaffe|url= http://www.icesi.edu.co/revistas/index.php/revista_cs/article/view/1133/1509|título= Armed conflict in Colombia: analyzing the economic, social, and institutional causes of violent opposition|editorial= icesi.edu.co|data= 3 de outubro de 2011|lingua= castelán|dataacceso= 24 de abril de 2013|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20131016063214/http://www.icesi.edu.co/revistas/index.php/revista_cs/article/view/1133/1509|dataarquivo= 16 de outubro de 2013|dead-url= yes|df= dmy-all}}</ref> principalmente nas áreas rurais illadas.<ref name="Colombian conflict">{{cita web |url= http://www.centrodememoriahistorica.gov.co/informes/informes-2017/tomas-y-ataques-guerrilleros-1965-2013 |título= Tomas y ataques guerrilleros (1965–2013) |editorial= centrodememoriahistorica.gov.co |data= 5 de xuño de 2017 |lingua= castelán |data-acceso= 08 de maio de 2019 |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20180826051509/http://www.centrodememoriahistorica.gov.co/informes/informes-2017/tomas-y-ataques-guerrilleros-1965-2013 |dataarquivo= 26 de agosto de 2018 |urlmorta= si }}</ref> Dende o comezo do conflito armado, activistas sociais loitaron para defender o respecto polos [[dereitos humanos]], malia unha forte oposición.<ref>[[Héctor Abad Gómez|Héctor Abad]] foi un prominente doutor, profesor universitario e líder dos dereitos humanos cuxa visión holística da saúde o levou a fundar a Escola Nacional Colombiana de Saúde Pública. O incremento da violencia e da violación dos dereitos humanos nas décadas de 1970 e 1980 fixeron que loitase pola xustiza social na súa comunidade.</ref><ref>{{cita libro|título= Oblivion: A Memoir|autor= Héctor Abad Faciolince|editorial= Farrar, Straus and Giroux|isbn = 978-0-374-53393-9|ano= 2006}}</ref><ref>{{cita web|url= http://www.wola.org/news/oblivion_a_memior_by_hector_abad_wins_wola_duke_human_rights_book_award |título= Oblivion: a memoir by Hector Abad wins Wola-Duke human rights book award|dataacceso= 27 de xaneiro de 2016|editorial= wola.org}}</ref><ref>[[Javier de Nicoló]] foi un sacerdote salesiano que medrou na Italia postbélica e chegou a Colombia un ano despois do bogotazo. He developed a program that has offered more than 40,000 young people the education and moral support they needed to become productive citizens.</ref><ref>{{cita web|url= http://www.iaf.gov/resources/publications/grassroots-development-journal/2013-focus-the-iaf-s-investment-in-young-people/first-class-citizens-father-de-nicol-and-the-street-kids-of-colombia |título= First-class citizens: Father de Nicoló and the street kids of Colombia|dataacceso= 28 de marzo de 2016|editor= iaf.gov}}</ref> Diversas organizacións das guerrillas decidiron desmobilizarse logo das negociacións de paz en 1989–1994.<ref name="Enough Already!"/>
 
Os Estados Unidos de América involucráronse fortemente no conflito dende o seu comezo, cando a comezos da década de 1960, o [[Goberno federal dos Estados Unidos de América|Goberno dos Estados Unidos]] alentou ós militares colombianos a atacar milicias de esquerda na Colombia rural. Isto formou parte da loita estadounidense contra o [[comunismo]]. [[Mercenario]]s e corporacións multinacionais como [[Chiquita Brands International]] son algúns dos actores internacionais que contribuíron á violencia do conflito.<ref name="HistoricalCommission"/><ref name="Enough Already!"/><ref name="colombia-and-us-54">{{cita libro|título=Colombia and the United States: war, unrest, and destabilization|autor1=Mario A. Murillo|autor2=Jesús Rey Avirama|editorial=Seven Stories Press|isbn=978-1-58322-606-3|ano=2004|url= https://books.google.com/books?id=EdhCanqQN8kC&pg=PP1#v=onepage|páxina=54}}</ref>
Liña 151:
=== Século XXI ===
[[Ficheiro:Jefa de Estado participa en ceremonia de la Firma de la Paz entre el Gobierno de Colombia y las FARC E.P. (29953487045).jpg|miniatura|dereita|O ex-presidente [[Juan Manuel Santos]] asinando o acordo de paz.]]
A administración do presidente [[Álvaro Uribe]] (2002–10), adoptou unha [[política de seguridade democrática]] que incluíu unha campaña integrada de [[contraterrorismo]] e [[contrainsurxencia]].<ref>{{cita novas|url= http://www.eltiempo.com/justicia/desmovilizacion-principal-arma-contra-las-guerrillas_13077339-4 |título= Desmovilización, principal arma contra las guerrillas | nome=Juan Guillermo |apelido=Mercado |editor=[[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]] |lingua=castelán|data=22 de setembro de 2013}}</ref> O plan económico do goberno tamén promoveu a confianza nos investimentos.<ref>{{cita web |url= http://som.yale.edu/news/news/former-colombian-president-alvaro-uribe-speaks-yale-som |título= Former Colombian President Alvaro Uribe Speaks at Yale SOM |editorial= Yale School of Management |data=3 de decembro de 2012}}</ref> Como parte dun controvertido proceso de paz, as [[Autodefensas Unidas de Colombia|AUC]] (paramilitares de ultradereita) deixaron de funcionar como unha organización formal.<ref name="CIAWFB"/> En febreiro de 2008, manifestáronse millóns de colombianos en oposición ás FARC e outros grupos guerrilleiros.<ref>{{cita web |url=http://www.movements.org/case-study/entry/oscar-morales-and-one-million-voices-against-farc/ |título=Oscar Morales and One Million Voices Against FARC |páxina-web=Movements.org |data=23 de xullo de 2010 |dataacceso=1 de abril de 2013 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131022220325/http://www.movements.org/case-study/entry/oscar-morales-and-one-million-voices-against-farc/ |dataarquivo=22 de outubro de 2013 |urlmorta=si }}</ref>
 
Logo das negociacións de paz en [[Cuba]], o [[Goberno de Colombia|goberno colombiano]] do Presidente [[Juan Manuel Santos]] e a [[guerrilla]] das FARC-EP anunciaron un acordo final e o remate do conflito.<ref>{{cita novas|url= http://www.altocomisionadoparalapaz.gov.co/mesadeconversaciones/index.html |título= Colombia's peace deals|editorial= altocomisionadoparalapaz.gov.co|dataacceso= 6 de setembro de 2017}}</ref> Porén, o [[Referendo sobre os acordos de paz de Colombia de 2016|referendo]] para ratificar o acordo non tivo éxito.<ref>{{cita novas |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-latin-america-37537252 |título=Colombia referendum: Voters reject Farc peace deal |editorial=[[BBC News]] |data=3 de outubro de 2016 |dataacceso=2 de novembro de 2016}}</ref><ref>{{cita web |título=Plebiscito 2 octubre 2016 – Boletín Nacional No. 53 |url=http://plebiscito.registraduria.gov.co/99PL/DPLZZZZZZZZZZZZZZZZZ_L1.htm |editorial=Registraduría Nacional de Estado Civil |data=2 de outubro de 2016 |dataacceso=2 de novembro de 2016}}</ref> Despoi diso, o goberno colombiano e as FARC asinaron un acordo de paz revisado en novembro de 2016,<ref>{{Cita novas |url=https://www.bbc.com/news/world-latin-america-38096179 |título=Colombia signs new peace deal with Farc |data=24 de novembro de 2016 |editorial=[[BBC News]]}}</ref> que foi aprobado polo [[Congreso da República de Colombia|Congreso colombiano]].<ref>{{Cita novas |url= https://www.washingtonpost.com/world/the_americas/colombian-congress-approves-historic-peace-deal/2016/11/30/9b2fda92-b5a7-11e6-939c-91749443c5e5_story.html |título= Colombia's congress approves historic peace deal with FARC rebels |data= 30 de novembro de 2016 |nome=Joshua |apelido=Partlow |nome2=Nick |apelido2=Miroff |editor=[[The Washington Post]]}}</ref> En 2016, o presidente Santos foi galardoado co [[Premio Nobel da Paz]].<ref>{{cita web|url= https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2016/santos-lecture_en.html|título= Nobel Lecture by Juan Manuel Santos, Oslo, 10 December 2016 |páxina-web=NobelPrize.org|dataacceso= 10 de decembro de 2016}}</ref> O Goberno iniciou un proceso de atención e reparación integral ás vítimas do conflito.<ref>{{cita web |url=http://www.unidadvictimas.gov.co/normatividad/LEY+DE+VICTIMAS.pdf |título=The Victims and Land Restitution Law |editorial=unidadvictimas.gov.co |dataacceso=21 de decembro de 2014 |lingua=castelán |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150925110822/http://www.unidadvictimas.gov.co/normatividad/LEY%2BDE%2BVICTIMAS.pdf |dataarquivo=25 de setembro de 2015 |urlmorta=si }}</ref><ref>{{cita web|url= https://www.restituciondetierras.gov.co/inicio |título= the Land Restitution Unit|editorial=restituciondetierras.gov.co |dataacceso=23 de marzo de 2013}}</ref> Colombia amosou un modesto progreso na súa loita por defender os dereitos humanos, segundo o expresado polo [[Human Rights Watch|HRW]].<ref>{{cita novas |url=http://colombiareports.co/colombia-has-improved-under-santos-human-rights-watch/ |título=Colombia has improved under Santos: Human Rights Watch |nome=Toni |apelido=Peters |editor=[[Colombia Reports]] |data=12 de outubro de 2011}}</ref> Foi creada unha Xurisdicción Especial de Paz para investigar, clarificar, perseguir e castigar as violacións dos dereitos humanos e e do [[dereito internacional humanitario]] que ocorreron durante o conflito armado e para satisfacer o dereito á [[xustiza]] das vítimas.<ref>{{cita web|título=ABC Jurisdicción Especial para la Paz|url=http://www.altocomisionadoparalapaz.gov.co/Documents/informes-especiales/abc-del-proceso-de-paz/abc-jurisdiccion-especial-paz.html|editorial=Oficina del Alto Comisionado para la Paz|dataacceso=24 de agosto de 2016}}</ref> Durante a súa visita a Colombia, [[Francisco, papa|Papa Francisco]] rendeu homenaxe ás vítimas do conflito.<ref>{{Cita web |url=http://en.radiovaticana.va/news/2017/09/08/pope_at_colombia_prayer_meeting_for_reconciliation_weeps_wit/1335635 |título=Pope at Colombia prayer meeting for reconciliation weeps with victims |data=8 de setembro de 2017 |páxina-web=radiovaticana.va |dataacceso=9 de setembro de 2017 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170909034315/http://en.radiovaticana.va/news/2017/09/08/pope_at_colombia_prayer_meeting_for_reconciliation_weeps_wit/1335635 |dataarquivo=9 de setembro de 2017 |dead-url=yes |df=dmy-all }}</ref>
 
As [[Crise diplomática entre Colombia e Venezuela de 2010|relacións entre Colombia e Venezuela]] foron inestables por mor das diferenzas ideolóxicas de ámbolos dous gobernos.<ref>{{cita novas |url=https://www.bbc.com/news/world-latin-america-10926003 |título=Colombia and Venezuela restore diplomatic relations |editorial=BBC News |data=11 de agosto de 2010}}</ref> Colombia ofreceu [[axuda humanitaria]] con comida e menciñas para mitigar a escaseza de subministracións en Venezuela.<ref>{{Cita web |url= http://es.presidencia.gov.co/noticia/180111-Colombia-reitera-ofrecimiento-de-ayuda-humanitaria-a-Venezuela |título= Colombia reitera ofrecimiento de ayuda humanitaria a Venezuela |data=11 de xaneiro de 2018 |lingua = castelán |páxina-web=Presidencia.gov.co}}</ref> O Ministerio de Exteriores de Colombia declarou que tódolos esforzos para resolver a [[crise en Venezuela]] serían pacíficos.<ref>{{Cita web |url= http://es.presidencia.gov.co/noticia/170812-Comunicado-de-prensa-del-Ministerio-de-Relaciones-Exteriores |título= Comunicado de prensa del Ministerio de Relaciones Exteriores |data=2 de xuño de 2017 |lingua = castelán|páxina-web=Presidencia.gov.co}}</ref> Colombia propuxo a idea dos [[Obxectivos de Desenvolvemento Sostíbel]] e un documento final foi adoptado polas [[Nacións Unidas]].<ref>{{Cita web |url= http://impakter.com/short-history-sdgs/|título= A Short History of the SDGS. |nome=Paula |apelido=Caballero |páxina-web=Impakter.com |data=20 de setembro de 2016}}</ref>
Liña 165:
Colombia limita polo noroeste con [[Panamá]]; polo leste con [[Venezuela]] e o [[Brasil]]; polo sur con [[Ecuador]] e o [[Perú]];<ref name = "Land borders"/> e ten as súas fronteiras marítimas estabelecidas a través de sete acordos no mar Caribe e tres no océano Pacífico.<ref name = "Maritime borders"/> Atópase entre as latitudes 12°N e 4°S, e as lonxitudes 67° e 79°W.
[[Ficheiro:Colombia Köppen.svg|miniatura|esquerda|Mapa de Colombia segundo a [[clasificación climática de Köppen]].]]
Forma parte do [[cinto de lume do Pacífico]], unha rexión do mundo suxeita a terremotos e [[volcán|erupcións volcánicas]],<ref name="Ring of Fire">{{cita web|url= http://seisan.ingeominas.gov.co/RSNC/index.php/material-educativo|título= Colombia is part of the Ring of Fire|editorial= seisan.ingeominas.gov.co|dataacceso= 7 de marzo de 2014|lingua= castelán|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20140307220211/http://seisan.ingeominas.gov.co/RSNC/index.php/material-educativo|dataarquivo= 07 de marzo de 2014|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref> e no interior de Colombia, os Andes son o accidente xeográfico predominante. A maioría dos centros de poboación de Colombia atópanse nas terras altas do interior. Ademais do [[Macizo Colombiano]] (nos departamentos surorientais de [[Cauca, Colombia|Cauca]] e [[Nariño]]) está dividida en tres cordilleiras principais: a [[Cordilleira Occidental (Colombia)|Cordilleira Occidental]], que discorre pola costa do Pacífico e inclúe a cidade de [[Cali]]; a [[Cordilleira Central (Colombia)|Cordilleira Central]], que discorre entre os vales dos ríos [[río Cauca|Cauca]] e [[Río Magdalena|Magdalena]] e que inclúe as cidades de [[Medellín]], [[Manizales]], [[Pereira, Colombia|Pereira]] e [[Armenia, Quindío|Armenia]]; e a [[Cordilleira Oriental (Colombia)|Cordilleira Oriental]], que se estende cara ó nordeste até a [[península de La Guajira]] e inclúe a Bogotá, [[Bucaramanga]] e [[Cúcuta]].<ref name="Geography of Colombia"/><ref name="populationbyregions"/><ref name="Population density"/>
 
Os cumios da Cordilleira Occidental superan os 4&nbsp;700 m, e os das Cordilleiras Central e Oriental superan os 5&nbsp;000 m. A 2&nbsp;600 m, [[Bogotá]] é a cidade que se atopa a maior altitude no mundo en comparación con outras cidades do seu tamaño.<ref name="Geography of Colombia"/>
Liña 186:
{{Véxase tamén|Fauna de Colombia|Flora de Colombia}}
[[Ficheiro:Cattleya trianae tipo Baronessa.jpg|miniatura|A flor nacional de Colombia é a [[orquídea]] [[endemismo|endémica]] ''[[Cattleya trianae]]'', que recibe o seu nome polo botánico e físico colombiano [[José Jerónimo Triana]].<ref>{{cita web |url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/julio2001/laflor.htm|título= La flor de mayo, Cattleya trianae, flor nacional|lingua = castelán|dataacceso= 3 de marzo de 2017 |editorial= banrepcultural.org}}</ref>]]
Colombia é un dos [[países megadiversos]] en canto a [[biodiversidade]],<ref>{{cita web |url= http://www.inecc.gob.mx/descargas/ai/con199328.pdf|título= Declaración de Cancún de países megadiversos afínes|autor = Delegatarios de países megadiversos|editorial= inecc.gob.mx|lingua=castelán|dataacceso= 9 de marzo de 2014}}</ref> sendo o primeiro país do mundo en número de especies de aves.<ref name ="Bird Species">{{cita web |url= http://www.proaves.org/colombia-officially-the-nation-with-the-greatest-diversity-of-birds-and-a-new-world-record/?lang=en|título= Colombia Celebrates over 1,900 Bird Species|editorial= proaves.org|dataacceso= 18 de decembro de 2013}}</ref> En canto á flora, o país ten entre 40&nbsp;000 e 45&nbsp;000 [[especie]] de plantas, o equivalente ó 10 oou 20% de tódalas especies do mundo, o cal é aínda máis destacado se se ten en conta que Colombia é considerado un país de tamaño intermedio.<ref>{{cita web|url= http://www.parquesnacionales.gov.co/PNN/portel/libreria/php/frame_detalle.php?h_id=5274|título= Flora of Colombia|editorial= parquesnacionales.gov.co|lingua= castelán|dataacceso= 18 de decembro de 2013|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20131219095848/http://www.parquesnacionales.gov.co/PNN/portel/libreria/php/frame_detalle.php?h_id=5274|dataarquivo= 19 de decembro de 2013|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref> Colombia é o segundo país máis biodiverso do mundo, só por detrás do [[Brasil]], que é unhas sete veces meirande.<ref name="Biodiversity of Colombia"/>
 
Colombia é o país do mundo que máis se caracteriza pola súa biodiversidade, coa taxa máis alta de especies por unidade de área en todo o mundo e co maior número de [[endemismo]]s (especies que non se atopan de xeito natural en ningún outro país). Arredor dun 10% das especies animais da [[Terra]] viven en Colombia, incluíndo máis de 1&nbsp;900 especies de aves, máis que en Europa e América do Norte xuntos. Colombia ten o 10% de tódolas especies de [[Lista de mamíferos de Colombia|mamíferos]] do mundo, o 14% das especies de [[Lista de anfibios de Colombia|anfibio]]s e o 18% das [[Lista de aves de Colombia|aves]] do mundo.<ref name="DIVERSITY OF SPECIES IN COLOMBIA">{{cita web |url=http://www.humboldt.org.co/component/k2/item/62-cifras |título=Colombia accounts for around 10% of the flora and fauna of the world. |editorial=humboldt.org.co |dataacceso=21 de xullo de 2013 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140309144021/http://www.humboldt.org.co/component/k2/item/62-cifras |dataarquivo=09 de marzo de 2014 |urlmorta=si }}</ref>
 
Colombia conta cunhas 2&nbsp;000 especies de peixes mariños e é o segundo país máis diverso en peixes de auga doce. Colombia é o país do mundo con maior número de [[Lista de bolboretas de Colombia|bolboretas]] endémicas, o primeiro país en especies de [[orquídea]] e ten arredor de 7&nbsp;000 especies de [[coleópteros]]. Colombia é o segundo país en número de anfibios e é o terceiro país máis diverso en [[Lista de réptiles de Colombia|réptiles]] e [[Palmeira (botánica)|palmeiras]]. Conta con preto de 1&nbsp;900 especies de [[molusco]]s e, segundo as estimacións, ten arredor de 300&nbsp;000 especies of [[invertebrados]]. En Colombia hai 32 [[bioma]]s territoriais e 314 tipos de [[ecosistema]]s.<ref>{{cita web|url= http://www.sibcolombia.net/web/sib/cifras|título= System of information about biodiversity of Colombia|publisher= Sistema de Información sobre Biodiversidad de Colombia|lingua= castelán|dataacceso= 5 de abril de 2013|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20130523121645/http://www.sibcolombia.net/web/sib/cifras|dataarquivo= 23 de maio de 2013|urlmorta= si}}</ref><ref name = "humboldt">{{cita web |url= http://www.humboldt.org.co/images/documentos/pdf/documentos/iern-biodiversidad-2010-2011.pdf |título= Informe sobre el estado de los recursos naturales renovables y del ambiente Componente de biodiversidad, 2010–2011 |editorial= humboldt.org.co|lingua= castelán|dataacceso= 25 de maio de 2017}}</ref>
Liña 262:
A produción de electricidade en Colombia provén maioritariamente de fontes de [[enerxía renovable]]. O 69,93% é obtido a partir de [[Hidroelectricidade|xeración hidroeléctrica]].<ref>{{cita web|url = http://www.siel.gov.co/Inicio/Generaci%C3%B3n/Estad%C3%ADsticasyvariablesdegeneraci%C3%B3n/tabid/115/Default.aspx|título = Colombian Electricity Market – Evolución Variables de Generación Diciembre de 2016|editorial = Unidad de Planeación Minero Energética de Colombia|lingua = castelán}}</ref> O compromiso de Colombia coa enerxía renovable recoñeceuse no ''Índice Global de Economía Verde (GGEI)'' de 2014, que se encontraba entre as 10 mellores nacións do mundo en canto a sectores de eficiencia ecolóxica.<ref name=ggei>{{cita web|título=2014 Global Green Economy Index|url=http://dualcitizeninc.com/GGEI-Report2014.pdf|editorial=Dual Citizen LLC|dataacceso=20 de outubro de 2014}}</ref>
 
Colombia é rica en recursos naturais, e as súas principais exportacións inclúen combustibles minerais, petróleo, produtos de destilación, froita e outros produtos agrícolas, azucre e confitaría, [[alimento]]s, plásticos, pedras preciosas, metais, madeira, [[Industria química|produtos químicos]], [[fármaco]]s, vehículos, produtos e equipamentos electrónicos, perfumaría e cosmética, maquinaria, artigos manufacturados, [[téxtil]]es e teas, roupa e calzado, vidro e cristalaría, mobles, edificios prefabricados, produtos militares, material para o fogar e a oficina, equipamento de [[construción]] e [[software]], entre outros.<ref name="ITC Colombia Exports">{{cita web|url = http://legacy.intracen.org/appli1/TradeCom/TP_EP_CI.aspx?RP=170&YR=2013|título = International Trade Centre: Colombia Exports|dataacceso = 15 de abril de 2015|editorial = intracen.org|deadurl = yes|urlarquivo = https://web.archive.org/web/20150413170259/http://legacy.intracen.org/appli1/TradeCom/TP_EP_CI.aspx?RP=170&YR=2013|dataarquivo = 13 de abril de 2015|df = dmy-all|urlmorta = si}}</ref> Os principais socios comerciais son os Estados Unidos, a China, a Unión Europea e algúns países de América Latina.<ref name="Exports">{{cita web|url= https://www.dane.gov.co/files/investigaciones/boletines/exportaciones/bol_exp_dic17.pdf|título= Exports – partners|editorial= dane.gov.co|dataacceso = 15 de febreiro de 2018}}</ref><ref name="Imports">{{cita web|url= https://www.dane.gov.co/files/investigaciones/boletines/importaciones/bol_impo_dic17.pdf|título = Imports – partners|editorial= dane.gov.co|dataacceso = 15 de febreiro de 2018}}</ref>
 
As exportacións non tradicionais impulsaron o crecemento das vendas estranxeiras colombianas, así como a diversificación dos destinos de exportación grazas a novos [[Tratado de libre comercio|tratados de libre comercio]].<ref>{{cita web|url = http://www.mincit.gov.co/publicaciones.php?id=4930|título = Non-traditional exports|dataacceso = 31 de xaneiro de 2014|editorial = mincit.gov.co|lingua = castelán|urlarquivo = https://web.archive.org/web/20140202205854/http://www.mincit.gov.co/publicaciones.php?id=4930|dataarquivo = 02 de febreiro de 2014|urlmorta = si}}</ref>
Liña 277:
Colombia ten máis de 3&nbsp;950 grupos de investigación en ciencia e tecnoloxía.<ref>{{cita web|url= http://www.colciencias.gov.co/sites/default/files/ckeditor_files/informes-anal-2014.pdf|título= research groups in science and technology|lingua= castelán |editorial= colciencias.gov.co |dataacceso= 9 de maio de 2016}}</ref> iNNpulsa, un organismo do goberno que promove o emprendemento e a innovación no país, achega subvencións a novas empresas, ademais doutros servizos que ofrecen institucións como Apps.co. Xurdiron numerosos espazos de traballo conxunto para servir como comunidades para novas empresas grandes e pequenas.<ref name="venturebeat.com">{{cita web| url= https://venturebeat.com/2013/09/29/the-silicon-valleys-of-latin-america-a-tale-of-3-nations/ |editorial= venturebeat.com |título= entrepreneurship and innovation in Colombia|dataacceso= 1 de outubro de 2013}}</ref><ref>{{cita web|url= https://apps.co/ |título = Colombia Startups|editorial= apps.co|lingua= castelán | dataacceso= 14 de febreiro de 2014}}</ref> Organizacións como a Corporación para a Investigación Biolóxica (CIB), que apoia á mocidade interesada no traballo científico, foron creadas con éxito en Colombia.<ref>{{cita web|url= http://cib.org.co/quienes-somos/|título = Corporation for Biological Research (CIB)|editorial= cib.org.co|lingua= castelán | dataacceso= 28 de outubro de 2013}}</ref> O Centro International para a Agricultura Tropical con sede en Colombia investiga o reto crecente do [[quecemento global]] e a [[seguridade alimentaria]].<ref>{{cita web|url = http://ciat.cgiar.org/|título = International Center for Tropical Agriculture |dataacceso= 1 de outubro de 2013}}</ref>
 
En Colombia, téñense realizado importantes avances relacionados coa medicina, como o primeiro [[Marcapasos|marcapasos externo con eléctrodos internos]], inventado polo enxeñeiro electrónico [[Jorge Reynolds Pombo]], unha invención de grande importancia para aqueles que sofren de [[insuficiencia cardíaca]]. Tamén foron ideadas en Colombia as técnicas de [[microqueratoma]] e queratomileusis, que forman a base fundamental do que hoxe se coñece como [[LASIK]] (unha das máis importantes técnicas para a corrección da visión) e a [[Salomón Hakim|válvula de Hakim]] para o tratamento da [[hidrocefalia]], entre outras.<ref>{{cita web|url= http://listas.20minutos.es/lista/mejores-inventos-colombianos-320000/|título = Inventos colombianos|editorial= 20minutos.es|lingua = castelán|dataacceso= 1 de outubro de 2013}}</ref> Colombia comezou a innovar na tecnoloxía militar para o seu propio exército e para outros exércitos do mundo, especialmente no deseño e creación de protección balística, hardware militar, [[Robot militar|robots militares]], [[Bomba (explosivo)|bombas]], simuladores e radares.<ref>{{cita web|url= https://dialogo-americas.com/en/articles/colombian-military-industry-markets-weapons-and-technology-international-stage |título = Colombian military industry markets weapons and technology on international stage |editorial= dialogo-americas.com|dataacceso= 16 de abril de 2017}}</ref><ref>{{cita web|url= http://www.cctv-america.com/2016/05/03/colombia-to-sell-military-hardware-abroad|título = Colombia to sell military hardware abroad |editorial= cctv-america.com|dataacceso= 9 de maio de 2016}}</ref><ref>{{cita web|url= http://historico.unperiodico.unal.edu.co/ediciones/103/08.html|título= Robots antiexplosivos|editorial= historico.unperiodico.unal.edu.co|dataacceso= 9 de maio de 2016|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20160509183603/http://historico.unperiodico.unal.edu.co/ediciones/103/08.html|dataarquivo= 09 de maio de 2016|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref>
 
Algúns científicos líderes colombianos son Joseph M. Tohme, investigador recoñecido polo seu traballo na [[diversidade xenética]] da comida, [[Manuel Elkin Patarroyo]] que é coñecido polo seu traballo no desenvolvemento dunha [[vacina]] sintética contra a [[malaria]], Francisco Lopera que descubriu a "mutación paisa" ou un tipo de [[Alzhéimer|doenza de Alzhéimer de inicio precoz]],<ref name="Francisco Lopera">{{cita web|url= http://www.udea.edu.co/portal/page/portal/bActualidad/Principal_UdeA/News/Tab/AEF4F8549743CF0AE04018C8341F754F|editorial= udea.edu.co|título= Beyond Alzheimer's: the "Paisa Mutation"|dataacceso= 1 de outubro de 2013|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20131005012618/http://www.udea.edu.co/portal/page/portal/bActualidad/Principal_UdeA/News/Tab/AEF4F8549743CF0AE04018C8341F754F|dataarquivo= 05 de outubro de 2013|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref> [[Rodolfo Llinás]], coñecido polo seu estudo das propiedades intrínsecas das [[neurona]]s e a teoría dunha síndrome que cambiou o xeito de entender o cerebro, Jairo Quiroga Puello recoñecido polos seus estudos na caracterización de substacias sintéticas que poden ser usadas para loitar contra [[Fungo (bioloxía)|fungos]], [[neoplasia]]s, [[tuberculose]] e mesmo algunhas clases de [[virus]], e [[Ángela Restrepo Moreno|Ángela Restrepo]], que estabeleceu unha [[Diagnóstico médico|diagnose]] e un tratamento para combater os efectos dunha doenza causada polo ''[[Paracoccidioides brasiliensis]]''.<ref name="Científicos colombianos">{{cita web|url= http://cienciagora.com.co/galeria_de_cientificos.html|título= Científicos colombianos|editorial= cienciagora.com.co|dataacceso= 28 de outubro de 2013|lingua= castelán|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20131029200254/http://cienciagora.com.co/galeria_de_cientificos.html|dataarquivo= 29 de outubro de 2013|dead-url= yes|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref><ref name="brillantes colombianos">{{cita web|url= http://portal.redcolombiana.com/foros/estos-son-los-8-cientificos-del-pais-mas-consultad|título= científicos del país más consultados|editorial= portal.redcolombiana.com|dataacceso= 28 de outubro de 2013|lingua= castelán|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20131029201546/http://portal.redcolombiana.com/foros/estos-son-los-8-cientificos-del-pais-mas-consultad|dataarquivo= 29 de outubro de 2013|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref><ref name="Científicos destacados">{{cita web| url= http://www.eltiempo.com/archivo/documento/CMS-6672909 |título= Estos son los científicos colombianos más destacados en el último lustro|editorial= eltiempo.com|dataacceso= 28 de outubro de 2013|lingua = castelán}}</ref>
 
=== Infraestrutura ===
Liña 314:
{{Artigo Principal|Linguas de Colombia}}
{{Véxase tamén|Castelán colombiano}}
Máis do 99,2% dos colombianos fala [[Lingua castelá|castelán]]. Ademais, no país tamén se falan 65 [[Linguas indíxenas de América|linguas indíxenas]], dúas [[linguas crioulas]], a [[lingua romaní]] e [[lingua de sinais colombiana]]. O [[Lingua inglesa|inglés]] ten status oficial no [[arquipélago de San Andrés, Providencia e Santa Catalina]].<ref name = "LEY47DE1993"/><ref name="lenguas indígenas">{{cita web |url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/antropologia/lengua/clas2.htm |título= Languages of Colombia|publisher = banrepcultural.org|lingua = Spanish|dataacceso= 9 de outubro de 2013}}</ref><ref name="Languages of Colombia">{{cita web|url= http://www.ambafrance-co.org/Jon-Landaburu-Especialista-de-las|título= Jon Landaburu, Especialista de las lenguas de Colombia|editorial= ambafrance-co.org|lingua= castelán|dataacceso= 9 de outubro de 2013|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20131216191247/http://www.ambafrance-co.org/Jon-Landaburu-Especialista-de-las|dataarquivo= 16 de decembro de 2013|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref><ref name="MapofthelanguagesofColombia">{{cita web |url= http://www.lenguasdecolombia.gov.co/mapalenguas/inicio.swf |título= Map of the languages of Colombia|editorial = lenguasdecolombia.gov.co|lingua = castelán|dataacceso= 9 de outubro de 2013}}</ref>
 
Incluíndo o castelán, a base de datos [[Ethnologue]] nomea 101 linguas en Colombia. O número específico de linguas faladas varía lixeiramente xa que algúns autores consideran linguas diferentes o que outros consideran variedades ou dialectos da mesma lingua. As mellores estimacións numeran en 71 linguas as faladas no país, a maioría delas pertencentes ás familias lingüísticas [[Linguas chibchas|chibcha]], [[Linguas tucanas|tucana]], [[Linguas bora–witoto|bora–witoto]], [[Linguas guahibanas|guahibana]], [[Linguas arauacas|arauaca]], [[Linguas caribes|caribe]], [[Linguas barbacoanas|barbacoana]] e [[Linguas salibanas|salibana]]. Estímase que o número de falantes de linguas indíxenas rolda os 850&nbsp;000.<ref name="ethnologue">{{cita web|url=http://www.ethnologue.com/country/CO|título=The Languages of Colombia |editorial=Ethnologue.com |dataacceso=16 de maio de 2010}}</ref><ref name="nativelanguages">{{cita web |url=http://www.lenguasdecolombia.gov.co/content/ley-de-lenguas-nativas |título=Native languages of Colombia |editorial=lenguasdecolombia.gov.co |lingua=castelán |dataacceso=25 de marzo de 2014 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140326080213/https://www.lenguasdecolombia.gov.co/content/ley-de-lenguas-nativas |dataarquivo=26 de marzo de 2014 |urlmorta=si }}</ref>
 
=== Grupos étnicos ===
Liña 331:
{{bar percent|[[Pobo xitano|Xitano]]|#000000|0.01}}
}}
Colombia é diversa etnicamente, xa que a súa poboación descende principalmente dos [[Pobos indíxenas de Colombia|pobos indíxenas]] orixinais, dos colonizadores [[Pobo español|españois]], e dos [[afrocolombianos|africanos]] levados ó país como escravos. Ademais a [[emigración europea]] e do [[Oriente Medio]] durante o século XX contribuíu á diversa herdanza cultural colombiana.<ref name="Colombia is ethnically diverse">{{cita web |url= http://www.pedagogica.edu.co/storage/ps/articulos/pedysab15_09arti.pdf |título= The ethnic and cultural diversity of Colombia |editorial= pedagogica.edu.co |lingua= castelán |dataacceso= 26 de marzo de 2014 |deadurl= yes |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20140327221138/http://www.pedagogica.edu.co/storage/ps/articulos/pedysab15_09arti.pdf |dataarquivo= 27 de marzo de 2014 |df= dmy-all |urlmorta= si }}</ref> A distribución demográfica reflicte un patrón que está influído polo seu pasado colonial.<ref>{{cita web |url= http://historico.unperiodico.unal.edu.co/ediciones/105/15.html |título= Mapa genético de los colombianos |editorial= historico.unperiodico.unal.edu.co |lingua= castelán |dataacceso= 17 de xuño de 2016 |deadurl= yes |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20160617204901/http://historico.unperiodico.unal.edu.co/ediciones/105/15.html |dataarquivo= 17 de xuño de 2016 |df= dmy-all |urlmorta= si }}</ref> Os brancos tenden a concentrarse principalmente nos centros urbanos, como [[Bogotá]], [[Medellín]] ou [[Cali]]. As poboacións das principais cidades tamén inclúe unha importante poboación de [[mestizo]]s. Os campesiños mestizos das áreas rurais tamén viven nas terras altas andinas, onde os conquistares españois se mesturaron con mulleres indíxenas. Os mestizos inclúen a artesáns e pequenos comerciantes que xogaron un importante papel na expansión urbana das últimas décadas.<ref>Bushnell & Hudson, pp. 87–88.</ref>
 
[[Ficheiro:Mapa de Colombia (población afrodescendiente 2005).svg|miniatura|180px|dereita|A poboación con ascendencia africana en Colombia concéntrase nas zonas costeiras.]]
Liña 337:
O censo de 2005 amosou que a "poboación non étnica", conformada por brancos e mestizos (aqueles de ascendencia europea e indíxena), constitúen o 86% da poboación do país. O 10,6% é de ascendencia [[Afrocolombiano|africana]]. Os [[Pobos indíxenas de Colombia|pobos indíxenas]] representan o 3,4% da poboación. O 0,01% da poboación é [[Pobo xitano|xitana]]. Unha estimación extraoficial considera que o 49% da poboación colombiana é [[Mestizo|mestiza]] e que arredor do 36% é branca, principalmente de ascendencia [[España|española]], aínda que tamén hai unha importante poboación de ascendencia do Oriente Medio; nalgúns sectores da sociedade hai unha cantidade considerable de persoas con ascendencia [[Pobo italiano|italiana]] e [[Pobo alemán|alemá]].<ref name="The Society and Its Environment"/>
 
Moitos dos [[Pobos indíxenas de Colombia|pobos indíxenas]] experimentaron unha redución da poboación durante o goberno español<ref>{{cita web| url= http://www.colombia.com/colombiainfo/nuestrahistoria/esclavista.asp |editorial= colombia.com |título= Society and slavery|lingua = castelán|dataacceso= 9 de setembro de 2013}}</ref> e outros foron absorvidos dentro da poboación mestiza, mais os pobos actuais representan máis de oitenta culturas diferentes. As reservas (ou ''resgardos'') estabelecidos para os pobos indíxenas ocupan unha área de 305&nbsp;716,4 km2 (ou o 27% da área total do país) e están habitadas por algo máis de 800&nbsp;000 persoas.<ref name="Resguardos Indígenas">{{cita web |url=https://www.siac.gov.co/Estado_Ecosistemas_Bosque/Resguardos_indigenas1.aspx |título=Resguardos indígenas – Concentra el 43% de los bosques naturales |editorial=siac.gov.co |dataacceso=27 de marzo de 2014 |lingua=castelán |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140328011617/https://www.siac.gov.co/Estado_Ecosistemas_Bosque/Resguardos_indigenas1.aspx |dataarquivo=28 de marzo de 2014 |urlmorta=si }}</ref> Algúns dos pobos máis importantes en poboación son os [[Pobo wayuu|wayuu]],<ref name="wayuu">{{cita web|url= http://revistas.ucr.ac.cr/index.php/antropologia/article/view/2006/1973|título= Hostein, N. (2010). El pueblo wayuu de la Guajira colombo-venezolana: un panorama de su cultura. Cuadernos de Antropología, 20(1).|dataacceso= 27 de marzo de 2014}}</ref> os [[Pobo nasa|paez]], os [[Pobo pasto|pastos]], os [[Pobo emberá|emberá]] e os [[Pobo zenú|zenú]].<ref name = "pueblos indígenas">{{cita web|url= https://www.dnp.gov.co/programas/desarrollo-territorial/Paginas/pueblos-indigenas.aspx |título= Los pueblos indígenas de Colombia en el umbral del nuevo milenio. Población, cultura y territorio: bases para el fortalecimiento social y económico de los pueblos indígenas|editorial = dnp.gov.co |dataacceso= 27 de marzo de 2014}}</ref> Os departamentos de [[La Guajira]], [[Cauca, Colombia|Cauca]], [[Nariño]], [[Córdoba, Colombia|Córdoba]] e [[Sucre, Colombia|Sucre]] teñen as maiores poboacións indíxenas.<ref name = "grupos étnicos"/>
 
A [[Organización Nacional Indíxena de Colombia]] (ONIC), fundada no primeiro Congreso Nacional Indíxena en 1982, é unha organización que representa ás comunidades indíxenas de Colombia. En 1991, Colombia asinou e ratificou a actual lei internacional no relativos ós pobos indíxnas, a [[Convención 169 da OIT sobre pobos indíxenas e tribais]].<ref name = "Ratifications - ilo.org">{{cita web|url= http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=1000:11200:0::NO:11200:P11200_COUNTRY_ID:102595 |título= Ratifications for Colombia |editorial= ilo.org |dataacceso= 26 de marzo de 2014}}</ref>
 
Os africanos foron levados a Colombia como [[Escravitude|escravos]], principalmente ás terras baixas costeiras, dende comezos do século XVI até o século XIX. As maiores comunidades afrocolombianas atópanse nas costas do Caribe e do Pacífico. A poboación do departamento de [[Chocó]], que se atopa no recuncho norte da costa pacífica colombiana, é de ascendencia africana nun 80%.<ref name = "Grupos Étnicos">{{cita web|url= http://www.dane.gov.co/censo/files/presentaciones/grupos_etnicos.pdf |título= Ethnic groups in Colombia |editorial= dane.gov.co |lingua = castelán|dataacceso= 26 de marzo de 2014}}</ref> Os [[Pobo británico|británicos]] e os [[xamaica]]nos migraron cara ás illas de San Andrés e Providencia. Un bo número de europeos e norteamericanos migraron ó país a finais do século XIX e comezos do XX, incluíndo xente da antiga [[Unión Soviética]] durante e despois da [[segunda guerra mundial]].<ref name="Extranjeros en Colombia">{{cita web |url= http://www.rodriguezuribe.co/histories/Inmigrantes%20a%20Colombia%20-%20Luis%20Alvaro%20Gallo.pdf |título= Inmigrantes a Colombia: Personajes extranjeros llegados a Colombia |autor= Luis Álvaro Gallo Martínez |editorial= rodriguezuribe.co |ano= 2011 |deadurl= yes |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20150924091807/http://www.rodriguezuribe.co/histories/Inmigrantes%20a%20Colombia%20-%20Luis%20Alvaro%20Gallo.pdf |dataarquivo= 24 de setembro de 2015 |df= dmy-all |data-acceso= 10 de maio de 2019 |urlmorta= si }}</ref><ref name = "Migraciones Internacionales">{{cita web|url= http://rcientificas.uninorte.edu.co/index.php/investigacion/article/view/2116/2827 |título= Las migraciones internacionales en Colombia. Investigación & Desarrollo, 20(1) 142–167.|autor = Wabgou, M., Vargas, D. & Carabalí, J. A.|editorial= uninorte.edu.co|ano= 2012}}</ref>
 
Moitas comunidades inmigrantes se asentaron na costa do Caribe, en especial orixinarios de [[Oriente Medio]]. Barranquilla (a meirande cidade do Caribe colombiano) e outras cidades caribeñas teñen grandes poboacións de [[Líbano|libaneses]], [[Pobo palestino|palestinos]] e outros [[árabes]].<ref name = "arab colombians">Vargas Arana, Pilar, and Luz Marina Suaza Vargas. "Los árabes en Colombia: Del rechazo a la integración." (2007).</ref><ref>{{cita web|url= http://www.nodo50.org/csca/agenda08/misc/arti48.html |título= The Arab immigration to Colombia |editorial= nodo50.org |lingua = castelán|dataacceso= 30 de xaneiro de 2014}}</ref> Tamén hai importantes comunidades de [[República Popular da China|chineses]], [[Pobo xaponés|xaponeses]], [[Pobo xitano|xitanos]] e [[Pobo xudeu|xudeus]].<ref name = "Colombia is ethnically diverse"/> Existe unha gran migración de venezolanos por mor da situación política e económica de Venezuela.<ref>{{Cita web |url=https://docs.wixstatic.com/ugd/c80f3a_d2e0a0b4821e4238ae021904026a4459.pdf |título=Características de los migrantes de Venezuela a Colombia |data=14 de agosto de 2017 |páxina-web=labourosario.com|lingua = castelán}}</ref>
Liña 348:
{{Artigo Principal|Relixión en Colombia}}
[[Ficheiro:Santuario de Las Lajas, Ipiales, Colombia, 2015-07-21, DD 21-23 HDR-Edit.JPG|miniatura|esquerda|O [[Santuario de Las Lajas]] no departamento sureño de [[Nariño]].]]
O [[Departamento Administrativo Nacional de Estatística]] (DANE) non amosa estatística da relixión, e os informes exactos son difíciles de obter. Porén, baseados en diversos estudos e enquisas, arredor dun 90% da poboación é [[cristianismo|cristiá]], a maioría dos cales (70,9%–79%) son [[Igrexa católica|católicos]], existindo unha significativa minoría (16,7%) de [[Protestantismo|protestantes]] (a maioría [[Cristianismo evanxélico|evanxélicos]]). Arredor do 4,7% da poboación é [[ateísmo|atea]] ou [[Agnosticismo|agnósticos]], mentres que o 3,5% declara crer en Deus mais non seguir unha relixión específica. O 1,8% dos colombianos é [[Testemuñas de Xehová|testemuña de Xehová]] e [[Adventismo|adventista]] e menos do 1% é membro doutras relixións, como o [[islam]], o [[xudaísmo]], o [[budismo]], o [[mormonismo]], o [[hinduísmo]], as [[animismo|relixións indíxenas]], [[Asociación Internacional para a Conciencia de Krishna|hare krishna]], o [[movemento rastafari]], a [[Igrexa ortodoxa]] e movementos espirituais. As persoas restantes non responderon ou declararon non saber. Ademais das devanditas estatísticas, o 35,9% dos colombianos declarou que non practica a súa fe de xeito activo.<ref name="Religion">{{cita web |url=http://www.bdigital.unal.edu.co/10780/1/Del%20monopolio%20cat%C3%B3lico%20a%20la%20explosi%C3%B3n%20pentecostal.pdf |título=Del monopolio católico a la explosión pentecostal' |autor1=Beltrán Cely |autor2=William Mauricio (2013) |editorial=Universidad Nacional de Colombia, Facultad de Ciencias Humanas, Centro de Estudios Sociales (CES), Maestría en Sociología |lingua=castelán |isbn=958-761-465-8 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160327173229/http://www.bdigital.unal.edu.co/10780/1/Del%20monopolio%20cat%C3%B3lico%20a%20la%20explosi%C3%B3n%20pentecostal.pdf |dataarquivo=27 de marzo de 2016 |data-acceso=10 de maio de 2019 |urlmorta=si }}</ref><ref name="Religion2">{{cita web |url=http://www.bdigital.unal.edu.co/8486/1/williammauriciobeltran.2011.pdf |título=Descripción cuantitativa de la pluralización religiosa en Colombia |autor1=Beltrán Cely |autor2=William Mauricio |editorial=Universitas humanística 73 (2012): 201–238. – bdigital.unal.edu.co |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140329185722/http://www.bdigital.unal.edu.co/8486/1/williammauriciobeltran.2011.pdf |dataarquivo=29 de marzo de 2014 |data-acceso=10 de maio de 2019 |urlmorta=si }}</ref><ref name="Religion in Latin America">{{cita web |título=Religion in Latin America, Widespread Change in a Historically Catholic Region |url=http://www.pewforum.org/2014/11/13/religion-in-latin-america/ |páxina-web=pewforum.org |editorial=Pew Research Center |data=13 de novembro de 2014}}</ref>
 
Aínda que Colombia é un país católico segundo as cifras de [[bautismo]]s, a constitución de 1991 garante a liberdade de relixión e tódalas fes e igrexas relixiosas son igualmente libres segundo a lei.<ref>Colombian Constitution of 1991 (Title II – Concerning rights, guarantees, and duties – Chapter I – Concerning fundamental rights – Article 19)</ref>
Liña 368:
A literatura de Colombia data da [[América precolombiana|época precolombiana]], sendo un notable exemplo do período o poema épico coñecido como a ''[[Lenda de Yurupary]]'' (en [[Lingua nheengatu|nheengatu]]: ''Juruparí'').<ref name="The Legend of Yurupary">{{cita libro|título= Legend of Yurupary|editorial= Cooperativa Editorial Magisterio|isbn= 978-958-20-0836-9|ano=2006|url= https://books.google.com/books?id=s_ADFUglHo0C&pg=PP1#v=onepage}}</ref> En tempos da colonia española, salientan os escritores [[Juan de Castellanos]] (''[[Elegías de varones ilustres de Indias]]''), Hernando Domínguez Camargo e o seu poema épica a San Ignacio de Loyola, [[Pedro Simón]], [[Juan Rodríguez Freyle]] (''[[El Carnero]]''),<ref>{{cita web|url= https://sites.google.com/site/cursodeliteraturacolombiana/unidad-2/los-cronistas |título=Cronistas del Nuevo Reino de Granada|editorial= ihlc.udea.edu.co |dataacceso= 31 de marzo de 2014}}</ref> [[Lucas Fernández de Piedrahita]], e a monxa [[Francisca Josefa de la Concepción|Francisca Josefa de Castillo]], representante do [[misticismo]].
 
A literatura logo da independencia está vencellada ó romanticismo de autores como [[Antonio Nariño]], [[José Fernández Madrid]], [[Camilo Torres Tenorio]] e [[Francisco Antonio Zea]].<ref>{{cita web |url=http://biblioteca-virtual-antioquia.udea.edu.co/pdf/8/8_2024432110.pdf |título=Vida, pasión y muerte del romanticismo en Colombia |editorial=biblioteca-virtual-antioquia.udea.edu.co |dataacceso=31 de marzo de 2014 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141024064257/http://biblioteca-virtual-antioquia.udea.edu.co/pdf/8/8_2024432110.pdf |dataarquivo=24 de outubro de 2014 |urlmorta=si }}</ref><ref>{{cita web|url= http://ihlc.udea.edu.co/delc/index.php?tema=484&/Romanticismo |título= Romanticismo – Diccionario electrónico de la literatura colombiana|editorial= ihlc.udea.edu.co |data= 5 de novembro de 2007}}</ref> Na segunda metade do século XIX e comezos do XX fíxose popular o xénero literario do ''[[costumismo]]''; grandes escritores deste período foron [[Tomás Carrasquilla]], [[Jorge Isaacs]] e [[Rafael Pombo]] (este último escribiu notables obras de literatura infantil).<ref>{{cita web|url= http://www.biblioteca.org.ar/libros/155763.pdf |título= Colombian children's literature|editorial= biblioteca.org.ar |data= 12 de marzo de 2017}}</ref><ref>{{cita web|url= http://ihlc.udea.edu.co/delc/index.php?tema=477&/Costumbrismo |título= Costumbrismo – Diccionario electrónico de la literatura colombiana|editorial= ihlc.udea.edu.co |data= 5 de novembro de 2007}}</ref> Neste período, autores como [[José Asunción Silva]], [[José Eustasio Rivera]], [[León de Greiff]], [[Porfirio Barba-Jacob]] e [[José María Vargas Vila]] desenvolveron o movemento [[Modernismo|modernista]].<ref>{{cita libro|título= Literatura y Cultura: narrativa colombiana del siglo XX. Del siglo XIX al siglo XX: debates sobre la cultura nacional |autor1= Jaramillo, M.M.|autor2= Osorio, B. |autor3= Robledo, A.|ano=2000|url= http://www.banrepcultural.org/sites/default/files/lablaa/literatura/narrativa/Volumen1CapI.pdf |lingua = castelán}}</ref><ref>Rodríguez-Arenas, F.M. (2006). Bibliografía de la literatura colombiana del siglo XIX: AL. Stockcero, Inc.</ref><ref>Rodríguez-Arenas, F.M. (2006). Bibliografía de la literatura colombiana del siglo XIX: MZ. Stockcero, Inc.</ref> En 1872, Colombia estabeleceu a [[Academia Colombiana da Lingua]], a primeira academia da lingua castelá en América.<ref>{{cita web |url= http://www.colombiaaprende.edu.co/html/home/1592/article-130142.html |título= Colombian Academy of Language |editorial= colombiaaprende.edu.co |lingua= castelán |dataacceso= 9 de outubro de 2013 |urlarquivo= https://web.archive.org/web/20150923205543/http://www.colombiaaprende.edu.co/html/home/1592/article-130142.html |dataarquivo= 23 de setembro de 2015 |dead-url= yes |df= dmy-all |urlmorta= si }}</ref> O poeta [[Candelario Obeso]] escribiu ''Cantos Populares de mi Tierra'' (1877), o primeiro libro de poesía dun autor afrocolombiano.<ref>{{cita web|url= http://thecitypaperbogota.com/culture/obeso-poet-of-the-magdalena/ |título= Obeso: Poet of the Magdalena |editorial= thecitypaperbogota.com |dataacceso= 9 de marzo de 2014}}</ref><ref name="Candelario Obeso">{{cita libro|título= "Chambacú, la historia la escribes tú": ensayos sobre cultura afrocolombiana (Candelario Obeso)|autor=Lucía Ortiz|editorial=IBEROAMERICANA|isbn= 978-84-8489-266-3|ano=2007|url= https://books.google.com/books?id=VlfcbtH9EY4C&pg=PP1#v=onepage|páxinas=47–69|lingua = castelán}}</ref>
 
Entre 1939 e 1940, foron publicados sete libros de poesía baixo o nome ''Piedra y cielo'' na cidade de Bogotá, os cales impactaron significativamente no país e que foron editados por Jorge Rojas.<ref>{{cita web|url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/bole69/bolet1a.htm |título=Artículo: Piedra y Cielo a contraluz |editorial=banrepcultural.org |lingua=castelán |dataacceso=18 de febreiro de 2013 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131106074150/http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/bole69/bolet1a.htm |dataarquivo=6 de novembro de 2013 }}</ref> Na seguinte década, [[Gonzalo Arango]] fundou o movemento do "[[nadaísmo]]" en resposta á violencia da época;<ref>{{cita web|url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/boleti5/bol33/nadais10.htm |título=Gonzalo Arango |editorial=banrepcultural.org |lingua=castelán |dataacceso=18 de febreiro de 2013 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120119041103/http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/boleti5/bol33/nadais10.htm |dataarquivo=19 de xaneiro de 2012 }}</ref> foi influído polo [[nihilismo]], o [[existencialismo]], e o pensamento doutro grande escritor colombiano, [[Fernando González (escritor)|Fernando González Ochoa]].<ref>{{cita web|url= http://www.otraparte.org/fernando-gonzalez/vida/biografia.html |título= Fernando González Ochoa|editorial= otraparte.org |data= 12 de marzo de 2017}}</ref> Durante o [[boom latinoamericano]], xurdiron moitos escritores de éxito, liderados polo [[Premio Nobel de Literatura|Nobel de Literatura]] [[Gabriel García Márquez]] e a súa principal obra, ''[[Cien años de soledad]]'', [[Eduardo Caballero Calderón]], [[Manuel Mejía Vallejo]] e [[Álvaro Mutis]], un escritor que foi galardoado co [[Premio Miguel de Cervantes]] e o [[Premios Princesa de Asturias|Premio Príncipe de Asturias das Letras]].<ref>{{cita libro|título= Literatura y Cultura: narrativa colombiana del siglo XX. La nación moderna y sus sistemas simbólicos |autor1= Jaramillo, M. M.|autor2= Osorio, B. |autor3= Robledo, A.|ano=2000|url= http://www.banrepcultural.org/sites/default/files/lablaa/literatura/narrativa/Volumen1CapII.pdf |lingua = castelán}}</ref><ref>{{cita libro|título= Literatura y Cultura: narrativa colombiana del siglo XX. El discurso de la nación moderna: continuidades y rupturas |autor1= Jaramillo, M. M.|autor2= Osorio, B. |autor3= Robledo, A.|ano=2000|url= http://www.banrepcultural.org/sites/default/files/lablaa/literatura/narrativa/Volumen1CapIII.pdf |lingua = castelán}}</ref> Outros autores contemporánoes salientables son [[Fernando Vallejo]], [[William Ospina]] ([[Premio Rómulo Gallegos]]) e [[Germán Castro Caycedo]].
Liña 381:
A arte colombiana seguiu as tendencias de cada época, polo que durante os séculos XVI ó XVIII, o [[Igrexa católica|catolicismo español]] tivo unha grande influencia na arte colombiana, e o popular estilo [[barroco]] foi substituído polo [[rococó]] cando os borbóns ascenderon á [[Monarquía Española|Coroa Española]].<ref>{{cita web| url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/todaslasartes/ext/ext13.htm#12b|editorial= banrepcultural.org|título= El espíritu barroco en el arte colonial|autor = Marta Fajardo De Rueda|lingua = castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016}}</ref><ref>{{cita web| url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/junio2001/joaquin.htm|editorial= banrepcultural.org|título= Joaquín Gutiérrez, el "pintor de los virreyes": Expresión del estilo rococó en la Nueva Granada|autor = Uribe Restrepo, Fernando|lingua = castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016}}</ref> Mais recentemente, os artistas colombianos [[Pedro Nel Gómez]] e [[Santiago Martínez Delgado]] comezaron o Movemento Mural Colombiano na década de 1940, con características do [[neoclasicismo]] e do [[Art déco]].<ref name="donquijote.org"/><ref name = "artecolombiano"/><ref>{{cita web| url= http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/biografias/gomepedr.htm|editorial= banrepcultural.org|título= Pedro Nel Gómez Agudelo|lingua = castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016}}</ref><ref>{{cita libro|título= Miradas a la plástica colombiana de 1900 a 1950: un debate histórico y estético|autor1= Luz Guillermina Sinning Téllez|autor2 = Ruth Nohemí Acuña Prieto|editorial= U. Externado de Colombia|isbn = 978-958-710-748-7|ano= 2011|url= https://books.google.com/books?id=yA5joGlOnIEC&pg=PA7#v=onepage|lingua= castelán}}</ref>
[[Ficheiro:Monumento pantano de vargas, completo. 2006.JPG|miniatura|esquerda|[[Lanceiros do Pantano de Vargas]], obra de [[Rodrigo Arenas Betancourt]].]]
Dende a década de 1950, a arte colombiana comezou a desenvolver o seu propio punto de vista, reinventando elementos tradicionais baixo os conceptos do século XX. Exemplos disto son os retratos de [[Ignacio Gómez Jaramillo]], que amosou o que a arte colombiana podía facer coas novas técnicas aplicadas en temas típicos colombianos. Carlos Correa, coa súa [[Paradigma (ciencia)|paradigmática]] "Naturaleza muerta en silencio" (natureza morta en silencio), mestura abstracción e [[cubismo]]. [[Alejandro Obregón]] é a miúdo considerado o pai da pintura moderna colombiana e un dos artistas máis influíntes deste período debido á súa orixinalidade, e as súas pinturas combinan paisaxes simbólicas e o uso expresionista dos animais, (especialmente o [[cóndor andino]]).<ref name = "artecolombiano"/><ref>{{cita web|url= http://www.iadb.org/EXR/cultural/catalogues/Colombia/spabeggining1.htm|editorial= iadb.org|título= Puntos de partida en el arte contemporáneo de Colombia|lingua= castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20160416052215/http://www.iadb.org/EXR/cultural/catalogues/Colombia/spabeggining1.htm|dataarquivo= 16 de abril de 2016|dead-url= yes|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref><ref>{{cita web| url= http://www.banrepcultural.org/coleccion-de-arte-banco-de-la-republica/cl%C3%A1sicos-experimentales-y-radicales-1950-%E2%80%93-1980|editorial= banrepcultural.org|título= Clásicos, experimentales y radicales 1950–1980|autor1 = Carmen María Jaramillo|autor2= Sylvia Suárez|lingua = castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016}}</ref> [[Fernando Botero]], [[Omar Rayo]], [[Enrique Grau]], [[Édgar Negret]], [[David Manzur]], [[Rodrigo Arenas Betancourt]], [[Oscar Murillo (artista)|Oscar Murillo]], [[Doris Salcedo]] e [[Oscar Muñoz (artista)|Oscar Muñoz]] son algúns dos artistas colombianos de sona internacional.<ref name="donquijote.org"/><ref>{{cita libro|título= Arte en Colombia, 1981–2006|autor = Carlos Arturo Fernández|editorial= Universidad de Antioquia|isbn = 978-958-714-017-0|ano= 2007|url= https://books.google.com/books?id=D8bHJutOqqwC&pg=PP1#v=onepage |lingua= castelán}}</ref><ref>{{cita libro|título= Geografía del arte en Colombia. Biblioteca del Gran Cauca: Colección clásicos regionales|autor = Eugenio Barney Cabrera|editorial= Universidad del Valle|isbn = 978-958-670-450-2 |ano= 2005|url= https://books.google.com/books?id=r6V2T45r03UC&pg=PP1#v=onepage |lingua= castelán}}</ref><ref name="museorayo">{{cita web|url= http://www.museorayo.co/vidaObraOR.php|título= Omar RayoM|editorial= museorayo.co|lingua= castelán|dataacceso= 9 de outubro de 2013|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20160510001306/http://www.museorayo.co/vidaObraOR.php|dataarquivo= 10 de maio de 2016|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref>
 
A escultura colombiana entre os século XVI e XVIII estivo maioritariamente adicada a [[Arta sacra|representacións relixiosas]] de arte eclesiástica, fortemente influenciada polas escolas españolas de escultura sagrada. Durante o primeiro período da República Colombiana, os artistas nacionais centráronse na produción de retratos escultóricos de políticos e figuras públicas, seguindo a tendencia [[Neoclasicismo|neoclásica]].<ref>{{cita web| url= https://www.academia.edu/2074247/Pietro_Tenerani_y_la_escultura_en_Colombia_en_el_siglo_XIX|editorial= academia.edu|título= Pietro Tenerani y la escultura en Colombia en el siglo XIX|autor = Carolina Vanegas Carrasco |lingua =castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016}}</ref> Durante o século XX, a escultura colombiana comezou a desenvolver un traballo audaz e innovador co obxectivo de acadar unha mellor comprensión da sensibilidade nacional.<ref name = "artecolombiano"/><ref name="Colombian sculptors">{{cita web|url= http://www.colombia.com/cultura/resenas/escultura.asp|título= Colombian sculptors|editorial= colombia.com|lingua= castelán|dataacceso= 9 de outubro de 2013|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20150723034605/http://www.colombia.com/cultura/resenas/escultura.asp|dataarquivo= 23 de xullo de 2015|urlmorta= si}}</ref>
 
A fotografía colombiana estivo marcada pola chegada do [[daguerrotipo]]. [[Jean-Baptiste Louis Gros]] foi quen introduciu o proceso de daguerrotipo a Colombia en 1841. A biblioteca púlica Piloto ten os meirandes arquivos de negativos de América Laina, contendo 1,7&nbsp;millóns de fotografías antigas que cobren a historia de Colombia dende 1848 até 2005.<ref>{{cita web| url= http://colombiareports.co/latin-americas-largest-antique-negative-archive-medellins-public-library/| título= Latin America's largest antique negative archive in Medellín|editorial = colombiareports.co|dataacceso= 16 de decembro de 2013}}</ref><ref>{{cita web |url=http://biblioteca-virtual-antioquia.udea.edu.co/pdf/10/phot-mec-cfa.pdf |título=Apuntes para una cronología de la fotografía en Antioquía |lingua=castelán |dataacceso=22 de agosto de 2013 |deadurl=yes |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140812182737/http://biblioteca-virtual-antioquia.udea.edu.co/pdf/10/phot-mec-cfa.pdf |dataarquivo=12 de agosto de 2014 |urlmorta=si }}</ref>
 
A prensa colombiana promoveu o traballo de [[humorista gráfico]]. Nas décadas recentes, os [[fanzine]]s, internet e editoriais independentes xogaron un papel fundamental no crecemento da [[banda deseñada]] en Colombia.<ref>{{cita web| url= http://www.elespectador.com/noticias/cultura/entender-los-comics-colombia-articulo-516194|editorial= elespectador.com|título= Para entender los cómics en Colombia|autor = Pablo Guerra |lingua = castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016}}</ref><ref>{{cita web|url= http://www.bibliotecanacional.gov.co/comic/especial-entre-vi%C3%B1etas-la-historieta-colombiana-en-prensa|editorial= bibliotecanacional.gov.co|título= Especial Entre Viñetas la historieta colombiana en prensa|autor= Pablo Guerra|lingua= castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20160510044919/http://www.bibliotecanacional.gov.co/comic/especial-entre-vi%C3%B1etas-la-historieta-colombiana-en-prensa|dataarquivo= 10 de maio de 2016|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref><ref>{{cita web|url= http://facartes.unal.edu.co/muvirt/cronologia/index.html|editorial= Facultad de Artes: Universidad Nacional de Colombia|título= Museo Virtual de la Historieta Colombiana – Cronología|lingua= castelán|dataacceso= 9 de maio de 2016|deadurl= yes|urlarquivo= https://web.archive.org/web/20160311233941/http://www.facartes.unal.edu.co/muvirt/cronologia/index.html|dataarquivo= 11 de marzo de 2016|df= dmy-all|urlmorta= si}}</ref>
 
=== Gastronomía ===
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/wiki/Colombia»