|
| mapa = [[Ficheiro:Idioma español en el mundo.PNG|300px]]
}}
O '''castelán'''O español ou español<ref>{{DRAG|castelán}}</ref> ou '''español''' é unha [[lingua romance]] do grupo ibérico, orixinaria de [[Castela]]. É falada en toda [[España]], e boa parte de [[América do Sur]], [[América Central]] e [[América do Norte]] como [[lingua materna]] por uns 340 millóns de persoas e por 450 como [[segunda lingua]] (estimacións de 2004). É a segunda lingua do mundo en número de falantes, despois do [[chinés mandarín|mandarín]]<ref>[http://www.ethnologue.com/statistics/size Ethnologue, 2013]</ref> e a segunda lingua máis estudada no mundo, despois do [[lingua inglesa|inglés]]<ref>[http://cultura.elpais.com/cultura/2007/04/26/actualidad/1177538408_850215.html El País, 2007] [http://www.lavanguardia.com/vida/20120613/54311032643/espanol-desplaza-frances-y-aleman-como-segunda-lengua-ensenanza-gran-parte-europa.html La Vanguardia, 2012]</ref>.
== Nomes ==
Esta lingua derivada do [[latín]] ten dous nomes, ''español'' e ''españolcastelán''. Este último é o preferido dentro do territorio de [[España]] debido á presenza doutras linguas cooficiais ou non ([[Lingua galega|galego]], [[Lingua catalá|catalán]], [[lingua éuscara|éuscaro]], [[lingua asturiana|asturiano]], [[lingua occitana|occitano]]...) e a que historicamente é o primeiro nome desta lingua ao xurdir no territorio do [[condado de Castela]]; o primeiro é o máis utilizado no contexto internacional. O contexto de uso da palabra inflúe na escolla dunha forma ou outra, pois cando se usa en contraste con outra lingua cooficial adoita usarse ''españolcastelán'', mentres que en contextos internacionais é habitual usar ''español'' (esta tendencia vese máis esaxerada aínda nas traducións equivalentes en linguas de fóra da península).
== Historia ==
[[Ficheiro:Linguistic map Southwestern Europe.gif|miniatura|300px|Mapa cronolóxico que amosa a evolución territorial das linguas do suroeste de [[Europa]] entre as que aparece o españolcastelán.]]
[[Ficheiro:Page of Lay of the Cid.jpg|miniatura|200px|Unha páxina do ''[[Cantar de Mio Cid]]''.]]
A historia da lingua castelá ten a súa orixe no [[latín vulgar]] da zona central do norte de [[Hispania]], derivado do [[latín]] que se expandira polo [[Imperio romano]]. Trala caída deste no [[século V]], a influencia do latín culto foi diminuíndo paulatinamente, e o latín falado desa época foi a orixe das variedades romances hispánicas.
No [[século VIII]], trala [[invasión musulmá da península Ibérica|invasión musulmá]] da [[península Ibérica]], formáronse dúas zonas ben diferenciadas: en [[Al-Ándalus]] os dialectos romances deron pé ao [[lingua mozárabe|mozárabe]], que convivía coas linguas da minoría estranxeira-invasora alóctona ([[lingua árabe|árabe]] e [[Linguas bérberes|bérber]]). Mentres, na zona en que se formaban os reinos cristiáns desde pouco despois do inicio da dominación musulmá, comezou unha evolución diverxente, na que xurdiron varias modalidades romances dun ''continuum'' intercomprensible: a [[lingua catalá|catalá]], a [[Lingua aragonesa|navarro-aragonesa]], a [[castelán medieval|españolcastelán]], a [[asturleonesa]] e a [[Galego-portugués|galaico-portuguesa]]. O dialéctico románico españolcastelán naceu no [[condado de Castela]] (entre o sur de [[Cantabria]] e o norte da actual [[provincia de Burgos]]) con [[Substrato éuscaro nas linguas romances|influencia vasca]] e [[Visigodos|visigótica]].
Os textos conservados máis antigos con trazos e palabras que se poden considerar precursoras do españolcastelán son os documentos escritos en latín coñecidos como [[Cartularios de Valpuesta]]<ref>[http://www.20minutos.es/noticia/596161/0/palabras/antiguas/espanol "Descubren que las palabras más antiguas escritas en Español son del siglo IX"], ''20 minutos'', 27 de decembro de 2009{{es}}.</ref>, conservados na igrexa de Santa María de [[Valpuesta]]<ref>[http://es.noticias.yahoo.com/9/20091227/ten-estudio-del-ilcyl-confirma-a-los-car-bbad18b.html "Estudio del [[ILCYL]] confirma a los Cartularios de Valpuesta como el español más antiguo"]{{Ligazón morta|data=agosto de 2018 }}, ''Yahoo'', 27 de decembro de 2009 {{es}}.</ref>. Estas copias de documentos son de diversas épocas, sendo os máis antigos do século IX<ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2010/11/07/castillayleon/1289123856.html «La RAE avala que Burgos acoge las primeras palabras escritas en castellano»], artigo de Miguel A. Vergaz en ''El Mundo'', 7 de novembro de 2010 {{es}}.</ref>. As [[Glosas Emilianenses]] de finais do século X ou comezos do XI, conservadas no [[Mosteiro de Yuso]] ([[San Millán de la Cogolla]]) foron consideradas por [[Ramón Menéndez Pidal]] como a testemuña máis antiga da lingua españolcastelán, mais posteriormente demostrouse que as formas escritas neses documentos corresponden ao romance navarro-aragonés<ref>Wolf y Ruhstaller (1996: 109-112) amosan que as glosas non poden ser casteláns nin rioxanas, e que os trazos que presentan corresponden á área navarro-aragonesa.</ref>.
Un momento decisivo no afianzamento do españolcastelán tivo lugar durante o reinado de [[Afonso X o Sabio]] (1252-1284)<ref>''[http://books.google.com.mx/books?id=7Vk_6ZW-mucC&pg=PA321&dq=Alfonso+X+espa%C3%B1ol+culto&lr=#v=onepage&q=Alfonso%20X%20espa%C3%B1ol%20culto&f=false España: reflexiones sobre el ser de España]'', p. 321. [[Real Academia de la Historia]]. Madrid, 1998 ISBN 84-89512-04-3 {{es}}.</ref><ref>[[Carlos Alvar|Alvar, Carlos]]; Lucía Megías, José Manuel (2002) ''[http://books.google.com.mx/books?id=QMecWGS5Mz4C&pg=PA1019&dq=afianzamiento+castellano+Alfonso+X&lr=#v=onepage&q=afianzamiento%20castellano%20Alfonso%20X&f=false Diccionario filológico de literatura medieval española]'' volumen 21, p.1019 Madrid, ed.Castalia ISBN 978-84-9740-018-6 {{es}}.</ref>. Por aquel entón os [[cantares de xesta]] acadaran popularidade porque estaban escritos no romance vulgar, mais as obras cultas e literarias producidas na Corte eran redactadas en latín, única lingua culta da Europa cristiá nesa época. Por isto, resultou unha verdadeira revolución cultural que o rei Afonso X decidise dirixir un bo número de obras de elevada cultura redactadas en romance españolcastelán, un idioma até entón desairado polas persoas letradas por consideralo demasiado prosaico. Isto deu pé ao recoñecemento oficial do españolcastelán<ref>Obediente, Enrique (2007) ''[http://books.google.com.mx/books?id=Z5wQUpVS6_sC&pg=PA244&dq=castellano+alfonso+x+lat%C3%ADn#v=onepage&q=castellano%20alfonso%20x%20lat%C3%ADn&f=false Biografía de una lengua: nacimiento, desarrollo y expansión del español]'' p.244-248 Mérida, Venezuela, Universidad de Los Andes ed. Editorial Venezolana C.A. ISBN 978-980-11-1026-2 {{es}}.</ref>.
O españolcastelán estendeuse cara ao sur pola península Ibérica durante a [[Baixa Idade Media]] segundo avanzaba a expansión do [[reino de Castela]] na chamada ''[[Reconquista]]''. A incorporación á [[Coroa de Castela]] dos reinos de [[reino de León|León]] e [[Reino de Galicia|Galicia]] con [[Fernando III de Castela|Fernando III]] e a introdución dunha dinastía castelá no [[Reino de Aragón]] con [[Fernando I de Aragón|Fernando I]] e despois a unión de ambos os dous reinos co matrimonio dos [[Reis Católicos]] e as súas políticas centristas aumentaron a difusión do españolcastelán polo resto da península.
[[Ficheiro:Juan de Zúñiga dibujo con orla.jpg|dereita|miniatura|[[Antonio de Nebrija]], autor da ''Gramática'', a primeira [[gramática]] publicada en imprenta dunha lingua europea moderna.]]
En [[1492]] o sevillano [[Antonio de Nebrija]] publicou en [[Salamanca]] A ''[[Grammatica]]'', primeiro tratado de [[gramática]] da lingua castelá e primeiro publicado «en molde» dunha lingua europea moderna.<ref>[http://www.encyclopedia.com/topic/Spanish_language.aspx#1O29-SPANISH "Spanish Language Facts"], en Encyclopedia.com {{en}}.</ref>. O primeiro libro impreso en españolcastelán aparecera cara a 1472<ref>Peter Burke (2004): ''Languages and Communities in Early Moder Europe'', Cambridge University Press {{es}}.</ref>.
A comezos do século XVI xa comezara o proceso de reaxuste das consoantes sibilantes, que significou a redución do sistema [[fonema|fonémico]] ao pasar, pola perda do trazo de [[sonoridade]], de seis consoantes sibilantes a dúas ou tres segundo a variedade.
A [[colonización]] española en [[América]] durante o [[século XVI]] levou a lingua castelá por boa parte do continente, tomando préstamos que enriqueceron o seu vocabulario de idiomas nativos como o [[lingua náhuatl|náhuatl]] ou o [[linguas quechuas|quechua]], linguas sobre as que tamén tivo un notable impacto.
En España, desde a época dos Borbóns, tivo lugar unha política centralista de unificación lingüística e conseguinte minorización do resto de linguas vernáculas en favor do españolcastelán<ref>[[Ramón Mariño Paz|MARIÑO PAZ, R.]], ''Historia da lingua galega'', Sotelo Blanco, 1999, Santiago de Compostela.</ref>. Durante os séculos XVII e XVIII apareceron publicacións periódicas públicas e privadas en españolcastelán. ''Gazeta'' foi a primeira, e apareceu en Madrid en 1661 da man de Julián Paredes. Despois apareceron outras en vilas como Salamanca, León, Granada, Sevilla ou Zaragoza. Coa difusión da escolarización en [[América]] na segunda metade do século XVIII o españolcastelán pasou a ser a lingua normal no ensino en detrimento das linguas indíxenas.
=== Distribución xeográfica ===
O españolcastelán é a lingua oficial de [[España]] (xunto co catalán, o galego e o éuscaro nas zonas en que estes se falan), en dezanove países de América e en [[Guinea Ecuatorial]]. Amais, ten certo grao de oficialidade nos [[Estados Unidos de América]], [[Filipinas]] e o [[Sáhara Occidental]]. Ten falantes repartidos polos cinco continentes:
==== América ====
[[Ficheiro:Spanish speakers in the Americas (orthographic projection).svg|miniatura|Porcentaxe de castelanfalantes nos estados americanos cuxa lingua oficial non é o españolcastelán.
<table><tr>
<td>{{legend|#346733|[[Ficheiro:Dark Green Arrow Up.svg|10px]] 50 %}}</td>
<td>{{legend|#C4C8B7|[[Ficheiro:Dark Green Arrow Up.svg|10px]] 2 %}}</td>
</td></tr></table>]]
Supón arredor do 90 % do total de falantes de españolcastelán no mundo, uns 400 millóns de persoas.<ref>[http://www.elcastellano.org/ns/edicion/2013/marzo/petroleo.html "El español, ¿petróleo de España?"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140828001212/http://www.elcastellano.org/ns/edicion/2013/marzo/petroleo.html |date=28 de agosto de 2014 }}, ''El Castellano'', marzo de 2013 {{es}}.</ref>. Distribúese polos países de [[Hispanoamérica]], algúns estados dos Estados Unidos, algunhas provincias do [[Canadá]] e os estados do sur do [[Brasil]].
===== Hispanoamérica =====
É unha das linguas oficiais da [[Arxentina]], [[Bolivia]]<ref>[https://web.archive.org/web/20080724082946/http://www.cna.gov.co/cont/documentos/legislacion/constitucion.pdf Constitución de Bolivia de 2009]. título I, capítulo 1.º, artigo 5, paráágrafo 1: cooficial con «todos los idiomas de las naciones y pueblos indígenas campesinos autóctonos, que son el [[lingua aimará|aimará]], araona, bauré, bésiro, canichana, cavineño, cayubaba, chácobo, chimán, ese ejja, [[lingua guaraní|guaraní]], guarasu’we, guarayu, itonama, leco, machajuyaikallawaya, machineri, maropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano, moré, mosetén, movima, pacawara, puquina, [[linguas quechuas|quechua]], sirionó, tacana, tapieté, toromona, uru-chipaya, weenhayek, yaminawa, yuki, yuracaré y zamuco») {{es}}.</ref>, [[Colombia]]<ref>[http://www.secretariasenado.gov.co/leyes/CONS_P91.HTM Constitución de 1991] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080724232046/http://www.secretariasenado.gov.co/leyes/CONS_P91.HTM |date=24 de xullo de 2008 }}: (xunto coas linguas e dialectos dos grupos étnicos nos seus territorios.</ref>, [[Costa Rica]]<ref>[https://web.archive.org/web/20010318031958/http://www.nacion.com/ln_ee/ESPECIALES/constitucion/docu2.html].</ref>, [[Cuba]]<ref>[http://www.cuba.cu/gobierno/cuba.htm].</ref>, [[Ecuador]]<ref>Segundo a [http://www.tribunalconstitucional.gov.ec/documentos/449_20081020.pdf Constitución de 2008] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090617074848/http://www.tribunalconstitucional.gov.ec/documentos/449_20081020.pdf |date=17 de xuño de 2009 }}, título I, artigo 2: «El castellano es el idioma oficial del Ecuador; el castellano, el kichwa y el shuar son idiomas oficiales de relación intercultural. Los demás idiomas ancestrales son de uso oficial para los pueblos indígenas en las zonas donde habitan y en los términos que fija la ley. El Estado respetará y estimulará su conservación y uso».</ref>, [[El Salvador]]<ref>[http://www.acnur.org/biblioteca/pdf/6288.pdf].</ref>, [[Guatemala]]<ref>[https://web.archive.org/web/20071122160300/http://www.mspas.gob.gt/menu/marco_legal/constitution_guatemala.pdf].</ref>, [[Honduras]]<ref>[http://www.honduras.net/honduras_constitution.html].</ref>, [[Nicaragua]]<ref>Constitución, título II, artículo 12.</ref>, [[Panamá]]<ref>[http://www.asamblea.gob.pa/asamblea/constitucion/].</ref>, [[Paraguai]] (cooficial co [[lingua guaraní|guaraní]]<ref>[http://www.dpi.bioetica.org/py1.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090601225403/http://www.dpi.bioetica.org/py1.htm |date=01 de xuño de 2009 }} e [http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=PY Ethnologue - Paraguay(2000)]. O guaraní é tamén o idioma máis falado en Paraguai por número de falantes nativos.</ref>), [[Perú]]<ref>[http://www.tc.gob.pe/legconperu/constitucion.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070324043856/http://www.tc.gob.pe/legconperu/constitucion.html |date=24 de marzo de 2007 }}.</ref> (cooficial co [[linguas quechuas|quechua]], [[lingua aimará|aimará]] e demais linguas nativas onde predominen), [[República Dominicana]]<ref>http://www.comparativeconstitutionsproject.org/files/Dominican%20Republic_2010.pdf</ref> e [[Venezuela]]<ref>A [http://www.constitucion.ve/constitucion.pdf Constitución de Venezuela]{{Ligazón morta|data=agosto de 2018 }} di que «Los idiomas indígenas también son de uso oficial para los pueblos indígenas y deben ser respetados en todo el territorio de la República, por constituir patrimonio cultural de la Nación y de la humanidad»</ref>. Non ten recoñecemento de lingua oficial noutros países americanos onde é lingua falada e maioritaria, como en [[Chile]]<ref>{{Cita web |url=http://www.camara.cl/legis/constitucion/contitucion_politica.pdf |título={title} |data-acceso=15 de maio de 2005 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20050515132207/http://www.camara.cl/legis/constitucion/contitucion_politica.pdf |dataarquivo=15 de maio de 2005 |urlmorta=non }}</ref>, [[Porto Rico]] e [[Uruguai]]<ref>{{Cita web |url=http://www.dpi.bioetica.org/uy1.htm |título=Constitución Política de la República Oriental del Uruguay de 1967 |data-acceso=06 de xuño de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090906110441/http://www.dpi.bioetica.org/uy1.htm |dataarquivo=06 de setembro de 2009 |urlmorta=si }}</ref>. En [[Porto Rico]], segundo os sucesivos plebiscitos do status político do país, que se sumaban ao establecido pola Constitución de 1952, estableceuse que «es la garantía permanente de ciudadanía estadounidense, nuestros dos idiomas, himnos y banderas»<ref>[http://premium.caribe.net/~amvr/const_pr_sp.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080515142729/http://premium.caribe.net/~amvr/const_pr_sp.html |date=15 de maio de 2008 }} e [https://web.archive.org/web/20080605051038/http://www.ceepur.org/sobreCee/leyElectoral/pdf/Los%20Plebiscitos%20sobre%20el%20Status%20Politico%20de%20Puerto%20Rico%20de%201967,%201993%20y%201998.pdf].</ref>.
===== O españolcastelán en países onde non é oficial =====
[[Ficheiro:2010 US Census Hispanic map.svg|miniatura|Distribución dos castelanfalantes nos Estados Unidos segundo o censo de 2010.]]
Os falantes adoitan ser [[emigración|emigrantes]] de Hispanoamérica ou os seus descendentes, así como estudantes da lingua, onde acostuma ser a lingua máis estudada despois das oficiais.
[[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] é o segundo país con máis castelanfalantes no mundo<ref>[http://www.nytimes.com/2011/03/13/arts/television/cnn-en-espanol-restructures-its-programming.html?_r=0 "CNN en español restructures its programing"], ''New York Times'', 13 de marzo de 2011 {{en}}.</ref><ref>Instituto Cervantes, 2008 ([http://www.elpais.com/articulo/cultura/speak/spanish/Espana/elpepucul/20081006elpepicul_1/Tes "Más 'speak spanish' que en España"], ''[[El País]]'', 6 de xuño de 2008 {{es}}.</ref>. O españolcastelán ten unha longa historia nos Estados Unidos, con moitos [[topónimo]]s nesa lingua desde a época da colonización española. A súa presenza viuse fortalecida pola inmigración procedente do resto de América. O español concéntrase especialmente en cidades cosmopolitas como [[Nova York]], [[Los Angeles]], [[Chicago]], [[Miami]], [[Houston, Texas|Houston]], [[San Antonio, Texas|San Antonio]], [[Denver]], [[Baltimore]] e [[Seattle]]. O españolcastelán, ademais, é a lingua estranxeira máis ensinada no país<ref>[http://www.adfl.org/resources/enrollments.pdf Foreign Language Enrollments in United States Institutions of Higher Learning] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080803020358/http://www.adfl.org/resources/enrollments.pdf |date=03 de agosto de 2008 }}, MLA Fall 2002.</ref>.
Hai un avance progresivo do [[bilingüismo]], sobre todo nos estados de [[California]], [[Novo México]] e [[Texas]], nos que existen programas oficiais bilingües de españolcastelán para residentes hispanos. En California moitas actividades de goberno, documentos e servizos están dispoñibles neste idioma. A sección 1632 do Código Civil de California recoñece o españolcastelán como a lingua da comunidade hispana, polo que a lei Dymally-Alatorre institúe un bilingüismo inglés-españolcastelán, sen a exclusión necesaria doutras linguas. No estado de Novo México o españolcastelán é utilizado mesmo na administración estatal, aínda que ese estado non ten ningunha lingua oficial establecida na constitución. O [[castelán neomexicano|español neomexicano]] remóntase aos tempos da colonización española no século XVI e conserva numerosos [[arcaísmo]]s. A Comisión de Dereitos Civís dos EUA recoñeceu que en 1912 "os neomexicanos tiveron éxito á hora de protexer a súa herdanza, incluíndo provisións na súa constitución que fan do españolcastelán unha lingua oficial, igual có inglés". En Texas o goberno a través da sección 2054.116 do Código Gobernamental estipula que as axencias estatais deben proporcionar información en españolcastelán nas súas páxinas web. Outros estados da Unión recoñecen tamén oficialmente o españolcastelán.
En Brasil o españolcastelán foi historicamente importante por mor da da inmigración e pola proximidade e o comercio crecente cos seus veciños hispanoamericanos, sendo membro de [[Mercosur]]. En [[2005]] o [[Congreso Nacional de Brasil]] aprobou un decreto que ofrece o españolcastelán como primeira lingua estranxeira de ensino en colexios e institutos. En moitas cidades fronteirizas de Brasil, así como en cidades fronteirizas hispanoamericanas, fálase unha lingua mixta coñecida como ''[[portuñol]]''<ref>Lipski, John M.: ''[http://www.lingref.com/cpp/hls/8/paper1251.pdf Too close for comfort? the genesis of “portuñol/portunhol”]''. Timothy L. Face and Carol A. Klee, 1–22. Somerville, MA: Cascadilla Proceedings Project, 2006. Selected Proceedings of the 8th Hispanic Linguistics Symposium {{en}}.</ref>
No [[Canadá]] a poboación inmigrante de fala hispana constitúe o 1,3 % da poboación<ref>[http://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2011/as-sa/98-314-x/98-314-x2011003_2-eng.cfm#n4 "Immigrant languages in Canada"], Statistics Canada {{en}}.</ref>, e case outro tanto o fala como segunda lingua<ref>[http://elcorreo.ca/2009/06/el-espanol-la-lengua-extranjera-mas-hablada-en-canada/ "El español, la lengua extranjera más hablada en Canadá"], ''El Correo'', 15 de xuño de 2009 {{es}}.</ref>. Aproximadamente a metade concéntrase en [[Toronto]].
Na illa de [[Belize]], antiga colonia británica, o españolcastelán non ten recoñecemento oficial, se ben a maioría da poboación sabe falalo<ref name="Belizecen">[http://www.cso.gov.bz/publications/MF2000.pdf Population Census 2000, Major Findings] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070621080522/http://www.cso.gov.bz/publications/MF2000.pdf |date=21 de xuño de 2007 }}, Central Statistical Office, Ministry of Budget Management, Belice {{en}}.</ref>
<ref>[http://censos.ccp.ucr.ac.cr/ Belize Population and Housing Census 2000].</ref>, principalmente os descendentes hispanos que habitaron a rexión desde o [[século XVII]]. Na illa caribeña de [[Aruba]] é falado por gran cantidade de persoas. Pola contra, nas veciñas [[Curaçao]] e [[Bonaire]] é falado por unha minoría. Debido á proximidade de Venezuela, nas tres illas hai medios de comunicación en españolcastelán, principalmente canles de televisión, por mor dos vínculos comerciais e a importancia do turismo castelanfalante. Nos últimos anos introduciuse o ensino básica obrigatorio do españolcastelán nas escolas, aínda que sen carácter oficial (as linguas oficiais de Aruba, Bonaire e Curaçao son o [[lingua holandesa|holandés]] e o [[papiamento]], unha mestura de españolcastelán e afroportugués).
En [[Haití]] a lingua oficial é o [[lingua francesa|francés]], se ben o [[crioulo haitiano]] é amplamente falado. Preto da fronteira coa veciña República Dominicana, o españolcastelán básico é comprendido e falado coloquialmente.
Nas [[Illas Virxes Estadounidenses]] recoñécese oficialmente que o españolcastelán é a lingua nativa dunha gran parte da poboación. En [[Trinidad e Tobago]] ten un status especial e é de aprendizaxe obrigatoria nas escolas públicas. En [[Xamaica]] está oficialmente recoñecida unha mestura de españolcastelán e [[Linguas arauacas|arauaco]] falada polos [[Pobo taíno|taínos]].
==== Europa ====
[[Ficheiro:Knowledge of Spanish in European Union.svg|miniatura|Coñecemento do españolcastelán na UE (nivel A2 do [[Marco común europeo de referencia para as linguas: aprendizaxe, ensinanza e avaliación|MCER]]) segundo o eurobarómetro 2006.
{{Lenda|#554400|País nativo}}
{{Lenda|#AA8800|Máis do 9 %}}
{{Lenda|#FFEEAA|Menos do 1 %}}]]
O españolcastelán é a lingua oficial de [[España]]. É falado tamén en [[Xibraltar]]<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gi.html Datos] da Biblioteca da [[CIA]] {{en}}.</ref> e [[Andorra]] (onde é oficial a [[lingua catalá]]<ref>[http://www20.gencat.cat/docs/Llengcat/Documents/Dades%20origen%20territori%20i%20poblacio/Altres/Arxius/eulandorra2004.pdf Enquisa de usos lingüísticos en Andorra - 2004] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091007232815/http://www20.gencat.cat/docs/Llengcat/Documents/Dades%20origen%20territori%20i%20poblacio/Altres/Arxius/eulandorra2004.pdf |date=07 de outubro de 2009 }} {{ca}}.</ref>. Ademais é usado en pequenas comunidades doutros países europeos como o [[Reino Unido]], [[Francia]], [[Alemaña]] ou [[Suíza]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/languages/european_languages/languages/spanish.shtml BBC Education — Languages], Languages Across Europe — Spanish.</ref><ref>[http://www.all-about-switzerland.info/swiss-population-languages.html Switzerland's Four National Languages], en all-about-switzerland.info {{en}}</ref>, onde é a [[lingua materna]] do 1,7 % da poboación.
O españolcastelán é unha das linguas oficiais da [[Unión Europea]]<ref>{{Cita web |url=http://ec.europa.eu/education/policies/lang/languages/index_es.html |título=Linguas Oficiais da Unión Europea |data-acceso=06 de xuño de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060621121311/http://ec.europa.eu/education/policies/lang/languages/index_es.html |dataarquivo=21 de xuño de 2006 |urlmorta=si }}</ref>.
Máis de 22 millóns de persoas europeas maiores de 15 anos falan españolcastelán fóra de España na UE, incluídas as que o aprenderon como lingua estranxeira. En total hai uns 70 millóns de falantes de españolcastelán en Europa<ref>46 698 137 en España (98,8 % de 47 265 321 segundo o INE en 2012) + 22 203 930 no resto da UE (15 % na UE en total incluíndo España) + 123.000 en Suíza (1,7 %) + 53.963 en Andorra (68,7 %) + 36.250 en Noruega + 23.320 en Rusia.</ref>.
==== Asia ====
En [[Filipinas]], antiga colonia española, o españolcastelán foi oficial entre [[1571]] e [[1987]], se ben desde 1973 fora perdendo moito peso representativo a nivel oficial. A proclamación presidencial/155 de 15 de marzo de 1973 aínda en vigor, declara o españolcastelán como lingua oficial de Filipinas para todos aqueles documentos da época colonial non traducidos á lingua nacional. Trala [[Guerra Hispano-Estadounidense]] Filipinas pasou a ser colonia dos EUA a partir de [[1899]]. Desde entón, debido á intervención estadounidense, as autoridades seguiron unha política de deshispanización do país e imposición do inglés. Despois da [[Guerra filipino-estadounidense]], reduciuse a burguesía urbana castelanfalante, e trala [[Segunda Guerra Mundial]] en [[1945]], practicamente aniquilouse os restos da burguesía española tralo bombardeo de Intramuros en [[Manila]]. Calcúlase que en [[1907]] aproximadamente un 70 % da poboación filipina era quen de falar españolcastelán, se ben só o 10 % como lingua materna. En [[1950]] pasou a ser o 6 %<ref>[http://www.elcastellano.org/filipinas.html Filipinas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111004165647/http://www.elcastellano.org/filipinas.html |date=04 de outubro de 2011 }}, en ''El Castellano'' {{es}}.</ref>, e na actualidade é menos do 0,5 %<ref>[http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano_eng/Content?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/elcano/elcano_in/zonas_in/spanish+language+culture/ari27-2009 "New Prospects for the Spanish Language in the Philippines (ARI)"], artigo de [[Rafael Rodríguez-Ponga]] na web do Real Instituto Elcano, 26 de febreiro de 2009 {{en}}.</ref>. Tamén sobreviven linguas crioulas de base castelá, como o [[chavacano]] ou o [[zamboangueño]].
En [[Israel]] existe unha importante comunidade [[sefardí]] duns 100.000 falantes de xudeoespañolxudeocastelán<ref>[http://eprints.ucm.es/8936/1/DT03-06.pdf Demografía de la lengua española (pág. 35)] {{es}}.</ref>.
==== África ====
Nas [[illas Canarias]] hai máis de dous millóns de falantes. Tamén se fala nas cidades de [[Ceuta]] e [[Melilla]] (143.000 persoas). Fóra destes territorios de soberanía española, a lingua castelá é falada noutras rexións.
O españolcastelán é a lingua oficial de [[Guinea Ecuatorial]]. A gran maioría dos ecuatoguineanos fala españolcastelán, aínda que sempre como segunda lingua, sendo as linguas maternas máis estendidas diversas linguas bantús. A cidade [[Gabón|gabonesa]] de [[Cocobeach]] ten status biestatal mediante un acordo común con Guinea Ecuatorial, polo que alí tamén é cooficial o españolcastelán, se ben a súa presenza é testemuñal.
No [[Sáhara Occidental]], o ministro saharauí para América Latina, Hash Ahmed, declarou en nome da [[República Árabe Saharauí Democrática]] que o seu país é "simultaneamente unha nación africana e árabe que ten o privilexio de ser a única castelanfalante debido á herdanza cultural da colonización española. O idioma españolcastelán é o idioma de ensino obrigatorio por ser xunto ao árabe idioma oficial".
En [[Tinduf]] ([[Alxeria]]) hai uns 200.000 refuxiados [[saharauís]] que poden ler e escribir o españolcastelán, e miles deles recibiron educación universitaria ofrecida por [[Cuba]], [[México]], [[Venezuela]] e [[España]].
En [[Marrocos]] o españolcastelán é moi popular como segunda lingua. É falado principalmente nas zonas do antigo [[Protectorado Español de Marrocos]]: [[Rif]], [[Ifni]] e [[Tarfaya]].
Amais, é falado polas comunidades [[Guinea Ecuatorial|ecuatoguineanas]] fuxidas durante as ditaduras de [[Francisco Macías Nguema]] e [[Teodoro Obiang]] cara a países como [[Gabón]], [[Camerún]], [[Nixeria]] ou [[Benín]]. Tamén en [[Sudán do Sur]] hai unha importante minoría, a elite intelectual e profesional, formada en [[Cuba]].
==== Oceanía ====
O españolcastelán é lingua oficial na [[illa de Pascua]], en [[Polinesia]]. Tamén é oficial a [[lingua chamorra]], unha variante austronesia falada na illa de [[Guam]], que foi colonia española xunto con tres das [[illas Marianas do Norte]] ([[Saipan]], [[Tinian]] e [[Illa Rota|Rota]]) e os [[Estados Federados de Micronesia]].
En [[Australia]] e [[Nova Zelandia]] hai unha comunidade de nativos castelanfalantes emigrados dunhas 133.000 persoas<ref>111.400 en Australia [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/Lookup/2071.0main+features902012-2013] + 21.645 en Nova Zelandia [http://www.stats.govt.nz/~/media/Statistics/Census/2006-reports/quickstats-subject/Culture-Identity/quickstats-about-culture-and-identity-tables.xls] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924130552/http://www.stats.govt.nz/~/media/Statistics/Census/2006-reports/quickstats-subject/Culture-Identity/quickstats-about-culture-and-identity-tables.xls |date=24 de setembro de 2015 }}</ref>.
==== Antártida ====
Na [[Antártida]], existen só dúas localidades civís, e as dúas teñen o españolcastelán como lingua oficial. O asentamento arxentino de [[Fortín Sargento Cabral]] ten 66 habitantes<ref>[http://www.losandes.com.ar/notas/2010/10/25/primer-resultado-censo-antartida-viven-personas-523229.asp "Primer resultado del Censo: en la Antártida viven 230 personas"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121120190324/http://www.losandes.com.ar/notas/2010/10/25/primer-resultado-censo-antartida-viven-personas-523229.asp |date=20 de novembro de 2012 }}, en ''Los Andes'', 25 de outubro de 2010 {{es}}.</ref>, mentres que a localidade [[chile]]na de [[Villa Las Estrellas]] ten 130 habitantes.
==== Estimación do total de falantes por país ====
[[Ficheiro:Países por número de hablantes de español.PNG|miniatura|300px|Países por número de falantes: {{Lenda|#000000|Máis de 100 millóns}}{{Lenda|#4B0082|Máis de 50 millóns}}{{Lenda|#8B008B|Máis de 20 millóns}}{{Lenda|#C71585|Máis de 10 millóns}}{{Lenda|#FF1493|Máis de 5 millóns}}{{Lenda|#FF69B4|Máis de 1 millón}}]]
A seguinte táboa foi elaborado basicamente a partir do estudo ''El valor económico del español''<ref>''[http://www.iesandorra.es/ejercicios_departamentos/Una%20potencia%20de%20440%20millones%20de%20hablantes%20(EP%205-11-06).pdf El valor económico del español]'' {{es}}.</ref>, pero utilizando datos estatísticos máis actualizados, pois o estudo foi elaborado en base a datos censuais de poboación entre 2000 e 2005. O resultado foi dun total de case 440 millóns de castelanfalantes<ref>[http://www.elpais.com/articulo/cultura/potencia/440/millones/hablantes/elpepicul/20061105elpepicul_1/Tes/ Noticias "Una potencia de 440 millones de hablantes"], artigo de Miguel Ángel Noceda en ''El País'', 5 de novembro de 2006 {{es}}.</ref><ref>[http://www.ucm.es/info/icei/pdf/DT%2003-06.pdf Demografía de la lengua española]</ref>, os cales uns 400 millóns teñen dominio nativo e uns 40 con competencia limitada. En 2012 o [[Instituto Cervantes]] fixo unha actualización dos datos, cun total de 495 millóns de falantes, 425 con dominio nativo e o resto con competencia limitada, incluídos 18 millóns de estudantes de españolcastelán, segundo estimacións censuais feitas entre 2010 e 2012<ref name="Español2012">[http://eldiae.es/wp-content/uploads/2012/07/2012_el_espanol_en_el_mundo.pdf "El español, una lengua viva: Informe 2012"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121018144439/http://eldiae.es/wp-content/uploads/2012/07/2012_el_espanol_en_el_mundo.pdf |date=18/10/2012 }} (eldiae.es) {{es}}.</ref>.
* Nas filas con cor máis escuro de fondo, figuran os países con españolcastelán como lingua oficial. A estimación dos falantes nativos (como primeira e segunda lingua en países co españolcastelán oficial), calculouse en función das porcentaxes do estudo da "demografía de lengua española".<ref name="DemografíaLengEsp">Páxina 28 de: [http://eprints.ucm.es/8936/1/DT03-06.pdf Demografía de la lengua española].</ref>
* Nas filas con cor branca de fondo figuran os países que non teñen o españolcastelán como lingua oficial, nos que se fala españolcastelán como lingua materna polos hispanos que alí emigraron e polos falantes de españolcastelán como lingua estranxeira.
{| class="wikitable"
== Variantes e lingua estándar ==
Debido á grande extensión dos territorios nos que é falada, a lingua castelá conta cunha importante variedade dialectal. Así e todo, as diferenzas entre dialectos non son tan grandes como para prexudicar gravemente á intercomprensión.
A [[Real Academia Española]] é a encargada de establece-la [[lingua estándar|forma estándar]] do españolcastelán. Tradicionalmente, baseouse na fala peninsular para facelo; nos últimos anos, levou a cabo un importante labor para incluír tódalas variedades americanas dentro do seu dicionario e a súa gramática.
Os pronomes persoais de segunda persoa son un dos principais elementos de diferenciación entre dialectos. Na maioría da España peninsular, emprégase ''tú'' para o singular e ''vosotros'' para o plural, reservando as formas ''usted'' e ''ustedes'' para o trato formal. En toda [[América Latina]], existe unha única forma de plural na segunda persoa (''ustedes''); na [[Arxentina]], [[Uruguai]] e [[Paraguai]], utilízase ''vos'' para a segunda persoa singular (este uso aparece tamén en moitos outros países latinoamericanos, pero non se atopa tan estendido a tódolos niveis sociais coma neses tres).
== Táboa de vocabulario ==
Esta táboa presenta unha comparativa do españolcastelán con outras [[linguas romances]].
{| class="wikitable"
|----- bgcolor="#eeeeee"
||''[[Latín vulgar]]''|| ''[[lingua francesa|Francés]]'' || ''[[lingua italiana|Italiano]]''|| ''[[lingua española|españolCastelán]]''|| ''[[lingua occitana|Occitano]]<br />(Linguadociano)''|| ''[[lingua catalá|Catalán]]<br />(Central)''|| ''[[lingua galega|Galego]]''|| ''[[lingua romanesa|Romanés]]''
|----- bgcolor="#ffffff"
||clave(m)
=== Ligazóns externas ===
* [http://cvc.cervantes.es/obref/anuario/default.htm CVC.Cervantes.es Anuario ''El español en el mundo''].
* [http://www.elcastellano.org/ ElCastellano.org: Páxina con información xeral sobre o españolcastelán].
{{LinguasUE}}
|
