Suecia: Diferenzas entre revisións
Contido eliminado Contido engadido
m https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/gran |
Recuperando 11 fontes e etiquetando 0 como mortas. #IABot (v2.0beta8) |
||
Liña 95:
A guerra de Gustavo II Adolfo en contra do [[Sacro Imperio Romano Xermánico]] tivo un alto custo para este último, morrendo un terzo da súa poboación, e conquistando Suecia preto da metade dos estados que o compuñan. O plan de Gustavo II Adolfo era converterse no novo emperador do Sacro Imperio, sobre a base da unidade entre [[Escandinavia]] e os estados xermánicos. Porén, despois da súa morte en [[1632]] na batalla de Lützen, os reveses comezaron a sucederse. Despois da batalla de Nördlingen a esperanza de controlar os estados xermánicos volveuse improbable, e as provincias conquistadas separáronse do dominio sueco unha a unha, deixando a Suecia con só un par de territorios ao norte de [[Alemaña]]: [[Pomerania|Pomerania Sueca]], [[Bremen|Bremen-Verden]] e [[Wismar]].
Suecia alcanzou a súa máxima expansión territorial baixo o reinado de [[Carlos X de Suecia]] (1622-1660) despois do Tratado de Roskilde en [[1658]].<ref name="HayesPSH">
[[Ficheiro:Gustav II of Sweden.jpg|miniatura|esquerda|Gustavo II Adolfo de Suecia.]]
Despois da batalla de Narva en [[1700]], unha das primeiras batallas da gran guerra do Norte o exército ruso, peor equipado e adestrado, e moi desmoralizado pola retirada de [[Pedro I de Rusia|Pedro I]] antes da batalla, foi severamente danado, dándolle a Suecia a oportunidade de invadir Rusia. Con todo, Carlos XII non perseguiu ao exército ruso senón que se dirixiu Polonia-Lituania e derrotou ao rei [[Polonia|polaco]] Augusto II e aos seus aliados saxóns na batalla de Kliszow en [[1702]]. Despois da exitosa invasión a Polonia, Carlos XII tiña preparado o terreo para invadir Rusia atacando a súa capital, [[Moscova]], dende [[Ucraína]]. Ademais do seu exército contaba coa axuda de preto de dous mil [[cosacos]] ucraínos, mais nesta ocasión o exército [[tsar]]ista estaba mellor preparado e motivado, e despois de acosar aos invasores cos xinetes [[cosacos]] e minguar as súas subministracións con técnicas de terra queimada, [[Pedro I de Rusia|Pedro I]] derrotou decisivamente aos suecos na batalla de Poltava en [[1709]]. Os suecos foron perseguidos rendéndose tres días despois en Perevolochna. Esta derrota significou o comezo do fin do Imperio sueco.
Liña 145:
A maior parte de Suecia posúe un clima tépedo, a pesar da súa latitude, con catro estaciones diferentes e temperaturas tépedas todo o ano. O país pode ser dividido en tres tipos de clima: a parte sur cun [[clima oceánico]], a parte central cun [[clima continental|clima húmido continental]] e a parte norte cun clima boreal. Con todo, Suecia é máis cálida e seca que outros lugares de latitudes similares e doutras mesmo máis ao sur, debido principalmente á [[corrente do Golfo]].<ref>[http://www.bbc.co.uk/climate/impact/gulf_stream.shtml BBC Weather]</ref><ref>[http://www.ldeo.columbia.edu/res/div/ocp/gs The Gulf Stream Myth]</ref> Por exemplo, o centro e sur do país teñen invernos máis cálidos que moitas partes de Rusia, Canadá e Estados Unidos.<ref>[http://www.fao.org/WAICENT/FAOINFO/SUSTDEV/EIdirect/climate/EIsp0002.htm título Mapa do clima mundial]</ref> Debido á súa localización, a duración do día varía enormemente. Ao norte do [[Círculo Polar Ártico]], o sol nunca se pon nalgúns días do verán, e nalgúns días de inverno nunca amence. O día en Estocolmo dura máis de 18 horas a finais de xuño, pero só ao redor de 6 horas a finais de decembro. Gran parte do territorio sueco recibe entre 1.600 e 2.000 horas de luz solar anualmente.
A temperatura varía de norte ao sur. A parte central e sur do país ten veráns cálidos e invernos fríos, con temperaturas máximas entre 20 a 25 °C e mínimas entre 12 e 15 °C durante o verán; e unha temperatura media de -4 a 2 °C no inverno. Pola súa banda, a parte norte do país ten veráns máis curtos e frescos, e invernos máis longos e fríos con temperaturas usualmente baixo o punto de conxelación desde setembro até maio. Ondas de calor ocorren ocasionalmente, e temperaturas por encima dos 25 °C preséntanse durante varios días no verán, ás veces até na parte norte do país. A temperatura máis alta rexistrada en Suecia foi de 38 °C en Målilla, en [[1947]], mentres a temperatura máis baixa foi de -52,6 °C en Vuoggatjålme en [[1966]].<ref>
De media, a maior parte de Suecia recibe entre 500 e 800 mm de precipitación cada ano, facendo ao país considerablemente máis seco que a media mundial. O suroeste é a rexión do país con máis precipitacións, entre 1000 e 1200 mm, e nalgunhas zonas montañosas do norte estímase que se reciben máis de 2000 mm de precipitacións. As nevadas ocorren de decembro a marzo no sur, de novembro a abril no centro e de outubro a maio no norte de Suecia. A pesar da súa situación xeográfica, a parte central e sur do país tenden a estar virtualmente libres de neve.
Liña 410:
{{Artigo principal|Demografía de Suecia}}
[[Ficheiro:Kalmar Castle.jpg|miniatura|dereita|Castelo Kalmar]]
Suecia ten unha das maiores esperanzas de vida do mundo. O [[4 de agosto]] do ano [[2004]], a poboación de Suecia pasou a barreira dos nove millóns segundo o SCB. En setembro do [[2013]], a poboación era de 9.625.444<ref>
As maiores comunidades de non-suecos están formadas polos [[Finlandia|fineses]] os cales fan o 2% da poboación. Outros importantes proveñen doutros [[Escandinavia|países Escandinavos]], da antiga [[Iugoslavia]], e do Oriente Medio. Outro importante grupo son os [[Pobo saami|indíxenas saami]] que viven no norte de Suecia nunha comunidade de 17.000 persoas.
Liña 430:
=== Relixión ===
[[Ficheiro:Uppsala domkyrka view01sml.jpg|miniatura|[[Catedral de Uppsala]]]]
Suecia é un dos países onde existe menos sentimento relixioso existe, entre 46 e un 85%, segundo diveros estudos sociolóxicos, da poboación sueca pódese categorizar como [[Ateísmo|ateos]], [[Agnosticismo|agnosticos]] ou que non cren en ningún tipo de deus.<ref>Zuckerman, Phil (2007), [http://www.pitzer.edu/academics/faculty/zuckerman/Ath-Chap-under-7000.pdf Atheism: Contemporary Rates and Patterns] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090612114443/http://www.pitzer.edu/academics/faculty/zuckerman/Ath-Chap-under-7000.pdf |date=12 de xuño de 2009 }} en ''Cambridge Companion to Atheism''. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-60367-6</ref> Non obstante o anterior no ano 2011 o 68,8% dos suecos son formalmente membros da [[Igrexa de Suecia]], de tradición [[luteranismo|luterana]] e que ata o ano 2000 tiña o rango de igrexa de estado. Así e todo a alta porcentaxe de bautizados, un 65%, a participación en actos relixiosos é moi baixa, salientando tan só a porcentaxe de funerais, un 84% fanse no seo da igrexa.<ref>[http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=780499 Döpta, konfirmerade, vigda och begravda enligt Svenska kyrkans ordning år 1970-2010]</ref> Aproximadamente un 0,7% dos membros da igrexa abandónana cada ano.<ref>Svenska kyrkan (2008). ''[http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=100243&did=174943 Medlemsstatistik 2008]''</ref> En Suecia existen outras confesións relixiosas, moitas son numerosas por efecto dos inmigrantes chegados á Suecia ao longo da súa historia, así teñen tradición no país os [[Igrexa católica|católicos]], [[Igrexa Ortodoxa|ortodoxos]], [[Islam|musulmáns]] e outras denominacións protestantes, coñecidas no país co termo de Igrexa Libre, por oposición á antiga Igrexa oficial, a Igrexa de Suecia. No ano 2006 había 400.000 musulmáns no país<ref>[http://www.fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/Manifestations_EN.pdf Muslims in the EU]</ref> calculándose un 5% os practicantes<ref>
== Economía ==
Liña 439:
Suecia ten unha economía de mercado fortemente regulada polo Estado, que foi coñecida como ''modelo sueco'' e presentada como exemplo do proposta socio-económica da [[socialdemocracia]] europea.<ref>[http://www.socialdemocracia.org/content/view/197/2/ A debilidade dalgunhas críticas ao modelo socialdemócrata de Suecia]</ref> Orientada principalmente á exportación, conta cun moderno sistema de distribución, suficientes [[Transporte|comunicacións]] externas e internas e unha forza de traballo especializada. A [[madeira]], a [[enerxía hidráulica]] e o [[ferro]] constitúen a base da súa economía altamente enfocada cara ao [[comercio|comercio internacional]]. A [[enxeñaría]] achega o 50% da produción e exportacións. As telecomunicacións e as industrias automotriz e farmacéutica son tamén de grande importancia. A [[agricultura]] conta co 2% do [[PIB]] e emprego.
A finais do [[2007]] as vinte compañías máis grandes rexistradas en Suecia eran [[Volvo]], Ericsson, Vattenfall, Skanska, Sony Ericsson Mobile Communications AB, Svenska Cellulosa Aktiebolaget, Electrolux, [[Volvo|Volvo Personvagnar]], TeliaSonera, Sandvik, Scania, IKEA, Hennes & Mauritz, Nordea, Preem, Atlas Copco, Securitas, Nordstjernan e SKF.<ref>
Case toda a produción industrial sueca é realizada por empresas privadas, feito que contrasta con outros países industrializados, como [[Austria]] e [[Italia]], onde as [[empresa pública|empresas do Estado]] teñen maior presenza. O goberno de centro-dereita do [[primeiro ministro]] [[Fredrik Reinfeldt]] instalado en [[2006]], anunciou que privatizaría a maioría das empresas estatais e até [[2008]] vendera Vin & Sprit (V&S), produtora do [[vodka]] Absolut, a aseguradora Vasakronan e as accións en OMX, empresa que controla a Bolsa de Valores.<ref>[http://alainet.org/active/27625&lang=es O Estado sueco sen empresas públicas e en déficit]</ref>
Liña 449:
== Ciencia e tecnoloxía ==
[[Ficheiro:Kungliga Vetenskapsakademien.jpg|miniatura|Sede da [[Real Academia das Ciencias de Suecia]].]]
Sendo un [[país desenvolvido]] moi avanzado, as investigacións científicas xogan un papel clave para o desenvolvemento económico e para a sociedade en xeral, e a alta calidade no desenvolvemento científico e tecnolóxico de Suecia é recoñecida ao redor do mundo. Xuntos, o sector público e privado destinan preto do 4% do [[PIB]] á investigación e desenvolvemento, o cal converte a Suecia nun dos países que máis inviste en I+D+I en termos de porcentaxe do PIB. O estándar das investigacións suecas é alto e o país é líder mundial en múltiples campos importantes. Estatisticamente, Suecia é o primeiro en [[Europa]] en canto ao número de traballos científicos publicados per cápita.<ref>
Aínda que é un país relativamente pequeno, Suecia estivo dende hai moito tempo na vangarda de I+D+I. Por varias décadas, o goberno decidiu poñer como prioritarias algunhas actividades científicas de investigación. Este forte apoio axudou a Suecia a converterse nun país líder en termos de innovación. As estatísticas demostran que dende [[1970]] a [[2003]], o sistema nacional de innovación sueco estaba entre os mellores dos países membros da [[OCDE]] en canto á xeración de invencións tecnolóxicas e o número de patentes rexistradas de acordo ao tamaño da poboación. Só [[Suíza]] reportou un maior índice de patentes en relación á súa poboación. Máis aínda, Suecia atopábase entre os países co maior número de publicacións científicas nos campos de [[medicina|ciencia médica]], [[ciencias naturais]] e [[enxeñaría]] no [[2001]].
Liña 461:
[[Alfred Nobel]] inventou a dinamita e instituíu o [[Premio Nobel]]. [[Gustaf Dalén]] fundou a compañía de gas AGA e gañou o [[Premio Nobel de Física]] polas súas válvulas solares. [[Lars Magnus Ericsson]] comezou a empresa que leva o seu nome, [[Ericsson]], que hoxe en día é unha das compañías de telecomunicacións máis grandes no mundo. [[Jonas Wenström]] foi un pioneiro na [[corrente alterna]] e xunto co inventor [[Croacia|croata]] [[Nikola Tesla]], inventou o sistema electrónico de tres fases.
A tradicional industria e enxeñaría son aínda unha das principais fontes de invencións suecas, pero a electrónica, farmacéutica e outras industrias de alta tecnoloxía comezan a gañar terreo. O Tetra pack foi inventado polo sueco Erik Wallenberg. Håkan Lans inventou o Automatic Identification System, unha ferramenta usada por buques e avións civís a nivel mundial. Losec, un medicamento para as úlceras, foi a medicina máis vendida na década de [[1990]] e foi desenvolvida por AstraZeneca, unha compañía anglo-sueca. Gran parte das industrias suecas multinacionais tiveron as súas orixes no enxeño de múltiples inventores suecos.<ref>
== Cultura ==
Liña 481:
Suecia é un gran mercado para a música de new age e de conciencia [[ecoloxía|ambiental]], así como para a música pop e rock que conteñen mensaxes de [[liberalismo]] e de [[esquerda (política)|esquerda]]. Ademais, o país tamén ten unha prominente tradición en música coral, derivada en parte da importancia cultural da música folclórica. De feito, dos 9,2 millóns de habitantes, estímase que entre 500 e 600 mil acodes cantan en coros.
Suecia é o terceiro exportador de música máis grande no mundo, con máis de 800 millóns de dólares de ingresos en [[2007]], excedido só polos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e o [[Reino Unido]].<ref>
Outro tipo de música que cobrou importancia é [[heavy metal]] (incluíndo os subgéneros death metal, o [[metal progresivo]] e o [[power metal]]). Algunhas bandas suecas que sobresaen dentro deste xénero son [[Bathory]], [[Amon Amarth]], [[K2 (grupo musical)|K2]], [[Opeth]] ou a vocalista de [[Nightwish]], [[Anette Olzon]], entre outros.
Finalmente, o [[jazz]] é outro dos xéneros importantes dentro da música sueca. Durante o últimos sesenta anos mantivo un estándar artístico elevado, en gran parte debido ás bandas locais que reciben influencia doutros países como [[Bélxica]], [[Francia]], [[Reino Unido]] e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. Lars Gullin é o máximo representante do jazz sueco.<ref>
=== Literatura ===
|