Wikipedia

Afonso VIII de León e Galicia: Diferenzas entre revisións

Explorar o historial de forma interactiva
← Edición máis vellaEdición máis nova →
Contido eliminado Contido engadido
VisualTexto wiki
Sen resumo de edición
Sen resumo de edición
Liña 2:
{{Non confundir|Afonso VIII de Castela}}
{{Realeza
| nome = Afonso VIII
| título = [[Reino de León|Rei de León]] <br> [[Reino de Galicia|Rei de Galicia]]{{efn|A titulación completa era ''Rex Legionis et Gallecie'' (rei de León e Galicia), e desde a conquista de Badaxoz (1230) ''Rex Badalloi'' (rei de Badaxoz). Nalgunha ocasión tamén usou o título de ''Rex Asturianum'' (rei de Asturias).}}
| imaxe=Adeffonsus, king of Galicia and Leon (detail).jpg
| tamaño de imaxe = 250px
| epígrafe = Representación ecuestre de Afonso VIII de León,<br />[[Tombos da Catedral de Santiago de Compostela|Tombo A]] da [[Catedral de Santiago de Compostela]]
| reinado = [[22 de xaneiro]] de [[1188]] - [[23 de setembro]] de [[1230]]
| coroación = [[22 de xaneiro]] de [[1188]]
| predecesor = [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]]
| sucesor = [[Fernando III de Castela|Fernando III]]
| cónxuxe = [[TeresaTareixa de Portugal, raíña de León|TeresaTareixa de Portugal]] (''anulado'')<br />[[Berenguela de León e Castela|Berenguela de Castela]] (''anulado'')
| casa real = [[CasaDinastía de Borgoña|Borgoña]]
| pai = [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]]
| nai = [[Urraca de Portugal]]
| descendencia = ''Véxase [[#|Matrimonios e descendencia]]''
| data de nacemento = [[15 de agosto]] de [[1171]]
| lugar de nacemento = [[Zamora]], [[Reino de León]]
| data_de_falecemento = [[23 de setembro]] de [[1230]]
| lugar_de_falecemento = [[Sarria]], [[Reino de Galicia]]
| lugar_enterro = [[Panteón Real da catedral de Santiago|Panteón Real]], [[Catedral de Santiago de Compostela|Catedral de Santiago]]
| escudo = Shield of Alfonso IX of Leon.svg
| lema = Escudo de '''Afonso VIII de León'''
}}
'''Afonso VIII de León e Galicia''',<ref>'''VIII''' é o ordinal que lle atribúe a historiografía moderna galega, e así aparece en múltiples fontes, incluídas varias enciclopedias editadas en galego (''[[Enciclopedia Galega Universal|EGU]]'', ''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|GEG]]'' e ''[[Diccionario enciclopédico galego universal|DEGU]]'')</ref>{{Sfn|Míguez Macho|2011}}{{Sfn|López Carreira|1997|p=160}}{{Sfn|López Carreira|2003}}{{Sfn|López Carreira|2013}}<ref name="CAMILO"/><ref name="HDGPUNTOGAL"/> denominado pola [[historiografía]] clásica como '''Afonso IX''',<ref>''[[Diciopedia do século 21|DS21]]''.</ref>{{Sfn|Elías de Tejada|1966|p=}}{{Sfn|Filgueira Valverde|1991|p=330}}{{Sfn|González López|1980|p=}}{{Sfn|Villares Paz|1992|p=57}}{{Sfn|Pallares|Portela|1980|p=115}} nado en [[Zamora]], [[Reino de León]], o [[15 de agosto]] de [[1171]] e finado en [[Sarria]], [[Reino de Galicia]] o [[23 de setembro]] de [[1230]], foi rei de [[reino de León|León]] e [[reino de Galicia|Galicia]] (''rex Legionensium et Gallecie'') desde o [[22 de xaneiro]] de [[1188]] até a súa morte, o [[23 de setembro]] de [[1230]].<ref group="lower-alpha">A súa titulación inicial completa era ''Rex Legionis et Gallecie'' (rei de León e Galicia) pero, despois da conquista de Badaxjoz (1230), engadiu tamén ''rex Badalloi'' (rei de Badaxoz). Nalgunha ocasión usou, así mesmo, o título de ''rex Asturianum'' (rei de Asturias).</ref>
 
Segundo a numeración cronolóxica real da coroa galego-leonesa, correspóndelle o ordinal VIII, pero, historicamente asignóuselle o ordinal IX, como forma de entroncar as cronoloxías de León e de Castela —en Castela reinaba por aquel entón [[Afonso VIII de Castela]]—. Porén, nas [[Sete Partidas]] do seu neto [[Afonso X o Sabio]], este afirmaba ser Afonso IX.<ref>{{cita libro |url=http://digibug.ugr.es/handle/10481/7613 |título=Las Siete Partidas del Sabio Rey D. Alfonso el IX / con las variantes de más interés, y con la glosa del lic. Gregorio López ...; vertida al castellano y estensamente adicionadas con nuevas notas y comentarios y unas tablas sinópticas comparativas, sobre la legislación española, antigua y moderna, hasta su actual estado, por D. Ignacio Sanponts y Barba, D. Ramón Martí de Eixala, y D. José Ferrer y Subirana... |volume=I |ano=1844 |localización=Barcelona |editorial=Imprenta de Antonio Bergnes |páxina-web=[[Universidade de Granada|Universidad de Granada]] |lingua=Es}}</ref>
 
{{Cita centrada
| ''AFONSO VIII: Fillo de Fernando II e de Urraca de Portugal, foi coroado en León, en 1188. Este rei foi chamado Afonso IX pola historiografía española, cando se inventou a listaxe dos reis de España. O motivo era que existía outro rei chamado Afonso VIII, do reino independente de Castela, e chamándolle noveno a Afonso de Galicia e León dábaselle unha imaxe de unidade histórica á coroa de Castela, que só obedece a un intento de mistifica-la sucesión monárquica dos reis de Galicia […]''|autor=&nbsp; ''GEG''.<ref name="GEG">{{Cita enciclopedia |autor=AA.VV. |artigo=Afonso VIII |enciclopedia=[[:w:Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|Gran Enciclopedia Galega]] |tipo=DVD |editorial=El Progreso |ano=2005 |isbn=84-87804-88-8 }}</ref>}}
 
== Orixes familiares ==
Liña 78:
== Matrimonios ==
 
O [[15 de febreiro]] de [[1191]], en [[Guimarães]], Alfonso VIII casou coa súa prima irmá, [[TeresaTareixa de Portugal, raíña de León|Teresa de Portugal]],<ref name=ivrea/> {{sfn|Fernandes Marques|2008| p= 62}} filla do [[Lista de reis de Portugal|rei de Portugal]], [[Sancho I de Portugal|Sancho I]] e de [[Dulce de Aragón]], filla da [[Reino de Aragón|raíña de Aragón]], [[Petronila de Aragón]] e do [[Condado de Barcelona|conde de Barcelona]] [[Ramón Berenguer IV o Santo]]. Ambos os noivos eran, por tanto, netos de [[Afonso I de Portugal|Afonso Henríques]], primeiro rei de Portugal.
 
Polas presións da [[igrexa católica|igrexa]], e polo feito de que o [[papa]] [[Celestino III, papa|Celestino III]], debido a este matrimonio entre primos irmáns, sen dispensa papal, [[Excomuñón|excomungara]] ao [[monarca]] de León e pronunciara un [[interdito]] sobre o [[Reino de León]] en [[1195]], a parella tivo que separarse e, en [[1198]], o matrimonio foi anulado, por consanguinidade, e Teresa, en [[1200]], retirouse a un convento en [[Lorvão]].<ref name=CASTILE/> A raíña Teresa foi [[beato|beatificada]], en [[1705]], xunto coa súa irmá [[Sancha de Portugal|Sancha]], polo papa [[Clemente XI, papa|Clemente XI]] mediante a [[bula]] ''Sollicitudo Pastoralis Offici''.<ref>[http://www.eltestigofiel.org/index.php?idu=sn_1193 Beata Sancha, virgen y fundadora] en El Testigo Fiel {{es}}. Consultada o 23 de outubro de 2017.</ref><ref>[http://www.santiebeati.it/Detailed/92690.html Beata Teresa del Portogallo] en ''Santi e Beati'' {{it}}.</ref>
 
Contra a metade de decembro de [[1197]], despois de que as relacións co [[Reino de Castela]] melloraran (desde [[1195]] eran moi malas: nese ano, o intento de proseguir a [[Reconquista]] polo rei [[Afonso VIII de Castela]], foi freado pola derrota na [[batalla de Alarcos]], o [[18 de xullo]] de [[1195]] porque, entre outras cousa, Alfonso VIII de León, se negara a participar nela, Afonso VIII de león casou coa súa segunda esposa, a súa prima segunda [[Berenguela de León e Castela|Berenguela de Castela]], filla do rei Afonso VIII de Castela, primo irmán de Afonso VIII de León (en realidade o pai de Afonso VIII de León, Fernando II, e o pai de Alfonso VIII de Castela e, por tanto, avó de Berenguela, [[Sancho III de Castela|Sancho III]] eran irmáns) e de [[Leonor Plantagenet]]. A voda celebrouse con grande esplendor na igrexa de Santa María de [[Valladolid]]. Para Berenguela foi o seu segundo matrimonio, aínda que o primeiro non se consumara.<ref name=CASTILE/> (Berenguela casara en [[1188]] con [[Conrado II de Suabia]], fillo do [[emperador]] do [[Sacro Imperio Romano Xermánico|Sacro Imperio]] [[Federico I, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Federico Barbarroxa]], pero, pola pouca idade da princesa, o matrimonio non se consumara e, ademais, en [[1196]], Berenguela quedou viúva antes de podelo consumar).
 
Como resultado desta unión, as relacións entre [[Reino de León|León]] e [[Reino de Castela|Castela]] melloraron até tal punto que, xunto co [[rei de Aragón]], [[Pedro II de Aragón|Pedro II]], Afonso VIII de León e Alfonso VIII de Castela fixeron unha alianza e, en [[1200]], aproveitando o feito de que o [[rei de Navarra]], [[Sancho VII de Navarra|Sancho VII]] estaba loitando en [[Murcia]], [[Andalucía]] e o [[África do Norte|norte de África]], aliado cos [[almohades]], para atacalo e separar de [[Navarra]] os territorios de [[Áraba]] e [[Guipúscoa]], en beneficio de Castela.
 
Segundo a ''crónica'' de Alberico de Tres Fontes, en principio o matrimonio foi aceptado polo [[Celestino III, Papa|papa Celestino III]]. Deste matrimonio naceron cinco fillos.{{Sfn|Martínez Díez|2007|p=47}} Porén, a pesar de que o papa Celestino autorizara esta unión, en [[1204]] o recentemente elixido papa papa [[Inocencio III, papa|Inocencio III]] presionou para que o matrimonio fose anulado e, ao non conseguir ningún resultado, proclamou un [[interdito]] sobre os reinos de León e Castela, ameazando con declarar como ilexítimos aos fillos nacidos da parella,<ref name=A/> e acabou anulándoo en [[1204]] alegando o parentesco dos cónxuxes. Esta era a segunda anulación para Afonso, e ambos os esposos solicitaron vehementemente unha dispensa para permaneceren xuntos. Pero este papa foi un dos máis duros en cuestións matrimoniais, así que a denegou, aínda que a parella conseguiu que a súa descendencia fora considerada como lexítima pola igrexa. Berenguela regresou a Castela e fíxose monxa no [[Mosteiro de las Huelgas|Mosteiro de Santa María la Real de Las Huelgas]], en [[Burgos]].
Liña 168:
== Xestión do Reino de León durante o seu reinado ==
=== Repoboación ===
[[Ficheiro:Afonso IX. Escultura en Baiona Galiza.jpg|miniatura|Estatua de Afonso VIII de León, por [[Juan Oliveira Viéitez|Oliveira]], en [[Baiona]]. Baiona foi potenciada por Afonso mediante a concesión dun Foro.{{Sfn|Alvarado|1997}}]]
{{Véxase tamén|Foro do bo burgo de Castro Caldelas}}
Afonso VIII de León aplicou unha política de repoboación baseada no coñecemento das actuacións que os seus predecesores fixeran, elixindo así a que resultara máis conveniente. Aplicou sobre todo técnicas parecidas ás que no seu día seguiran [[Afonso III de Asturias|Afonso III]] e [[Ramiro II de León|Ramiro II]]. E non só se dedicou a repoboar zonas novas, senón que tamén potenciou as xa poboadas mediante [[Foro (privilexio)|foros]] para mellorar o goberno e o desenvolvemento das vilas e cidades do [[Reino de León]].
Liña 187:
A [[economía]] do [[Reino de León]] baseábase na [[agricultura]] e a [[gandaría]]. Coñecedor disto, Afonso VIII de León promulgou varias leis no comezo do seu reinado para favorecer as actividades [[viño|vitivinícola]] e [[madeira|madeireira]], así como a cría de [[vaca|boi]]s e outros animais de labor, co fin de impulsar as actividades existentes e diversificar en certo modo a economía do [[Reino de León|reino]]. Durante o seu reinado, nas zonas húmidas, como [[Asturias]] e [[Galicia]], floreceu a gandaría, mentres que na zona do [[Río Douro|Douro]] fixo o propio a agricultura.
 
A produción de [[cereal]], bastante abundante na zona do Douro, era insignificante en Asturias e Galicia, tendo problemas estes territorios incluso para abastecer de [[trigo]] ás igrexas, as cales necesitábano para facer a consagración relixiosa. Ante esta escaseza, non é de estrañar que se considerara un gran luxo comer pantrigo en ditos territorios, especialmente nas cidades. A produción de cereais en todo o reino centrábase sobre todo no trigo e no [[centeo]], aínda que tamén se producían outros produtos como [[hortaliza]]s, [[liño]] e [[legume]]s. Os [[animal|animais]] empregados na agricultura eran vacas e bois, substituídos nas chairas da [[Terra de Campos]] por [[mula]]s.
 
O [[viño]] producías en todo o Reino; aínda así, destacaban algúns puntos de produción: a comarca de [[Ribadavia]] en [[Provincia de Ourense|Ourense]], [[Vilafranca do Bierzo]] en León, [[Toro, Zamora|Toro]] na [[provincia de Zamora]], e a Ribera del Duero e Terra de Campos.
Liña 195:
En [[Asturias]], a produción de [[mazá]]s era enorme e, como normalmente había un grande excedente, este era usado para producir [[sidra]]. Afonso VIII de León chegou a sorprenderse cando lle comunicaron que varias comunidades monásticas asturianas colleitaban as mazás para despois elaborar sidra para todo o ano.
 
Un dos grandes logros da xestión de Afonso VIII foi o acusado descenso do poder que ostentaban os [[nobre]]snobres respecto a épocas anteriores e a outros Reinos, debido á política seguida polo monarca leonés.
 
=== A Universidade de Salamanca ===
Liña 206:
Por iso, Afonso VIII de León decidiu, en [[1218]], crear outro Estudo Xeral (''Studium Generale'') en Salamanca.<ref name=US>[http://www.usal.es/webusal/node/941 Universidad de Salamanca. Historia.]</ref> xerme da [[Universidade de Salamanca]], que foi o segundo máis antigo de [[España]], tras o seu homólogo [[Universidade de Palencia|''Studium de Palencia'']].
 
Este ''Studium'' de Salamanca foi a primeira institución educativa europea en obter o título de [[Universidade]], pola [[real cédula]] de [[Afonso X de Castela|Afonso X o Sabio]] datada o [[9 de novembro]] de [[1252]], e posteriormente ratificada pola ''licentia ubique docendi'' do [[papa]] [[Alexandre IV, papa|Alexandre IV]] no ano [[1255]].<ref name=US/><ref>{{Cita web |url=http://campus.usal.es/~alfonix/GIR/historia/salamanca/coleccion/colec_ind.htm |título=Índice de relación documental |editorial=Universidad de Salamanca |autor=Rodríguez Cruz, Águeda María |dataacceso=23 de outubro de 2017}}</ref>
Cómpre sinalar que no momento de transición do [[lingua latina|latín]] ao [[linguas románicas|romance]] como idioma da [[administración pública]], a lingua da Corte de Afonso VIII de León era o [[lingua galega|galego]]. El mesmo o falaba. Era a lingua dos ''[[Cancioneiro]]s'' e da cultura na [[Península Ibérica|península]]. Debe salientarse que a base da institución salmantina foi a [[Escola catedralicia]] de [[Santiago de Compostela]], fundada no [[século XI]] no tempo da raíña [[Sancha I de Galicia]], que reinou entre [[1037]] e [[1065]], e que a Universidade de Salamanca, como consta no seu Cartulario, foi desde o principio galaica. Os [[Arquidiocese católica latina de Santiago de Compostela|arcebispos de Santiago]] ostentaron o reitorado durante a [[Idade Media]] e a maioría dos profesores, formados en Santiago, en [[París]] ou en [[Boloña]], eran galegos.<ref name="CAMILO">{{Cita novas |autor=[[Camilo Nogueira Román|Nogueira, Camilo]] |url=https://elpais.com/diario/2008/09/26/galicia/1222424303_850215.html |título=Afonso VIII dito IX |xornal=[[El País]] (edición Galicia) |data=26/9/2008 }}</ref>
 
== Últimos anos e morte ==
Liña 215:
Afonso VIII de León pasou os últimos anos da súa vida na loita contra os [[musulmán]]s de [[al-Andalus]] conquistando [[Elvas]] e outras cidades de [[Estremadura]], en [[1228]],<ref name=CASTILE/> e despois [[Cáceres]], en [[1229]], e finalmente [[Mérida, España|Mérida]] e [[Badaxoz]], en [[1230]].
 
Despois destas campañas, en [[1230]], dirixiuse a [[Santiago de Compostela]] para visitar ao [[Santiago o Maior|Apóstolo Santiago]], polo cal sentía gran devoción, para agradecerlle a súa protección e axuda na [[reconquista]].
 
No camiño, enfermou gravemente en Vilanova de [[Sarria]], en [[Galicia]] (''Villa Noua iuxta Sarriam in Gallecia''), e falceu pouco despois, o [[24 de setembro]] dese ano.<ref name=CASTILE/>
 
O seu corpo foi trasladado a Santiago e sepultado na [[Catedral de Santiago de Compostela|Catedral]] desta cidade, ao lado do seu pai, [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]],<ref name=CASTILE/> no [[Panteón Real da catedral de Santiago|Panteón Real]].
 
== O problema da sucesión ==
Liña 231:
== Descendencia ==
=== Primeiro matrimonio===
Do seu matrimonio coa [[infanta]] [[TeresaTareixa de Portugal, raíña de León|Teresa de Portugal]], filla do rei [[Sancho I de Portugal]] e da raíña [[Aldonza de Aragón]] (tamén coñecida como Dulce de Barcelona), naceron tres fillos:
 
* '''[[Sancha de Galicia e León|Sancha]]''' (1191-c. 1243).{{Sfn|Fernandes Marques|2008|pp=89 e 140}}
Liña 238:
 
=== Segundo matrimonio ===
Do seu segundo matrimonio, coa infanta [[Berenguela de León e Castela|Berenguela de Castela]], filla do rei [[Afonso VIII de Castela]] e da raíña [[Leonor Plantagenet]], naceron cinco fillos:
 
* '''[[Leonor de León]]''' (1198-1202).{{Sfn|Martínez Díez|2007|p=47}}
Liña 253:
* Urraca de León (c. 1197-1244/1258), [[Señorío de Biscaia|señora consorte de Biscaia]] polo seu matrimonio con [[Lope Díaz II de Haro]].{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=262–263}}
 
Tivo outra relación cunha [[Nobreza|nobre galega]] galega, Estefanía Pérez de Faiam, a quen en 1211 o rei doou un reguengo en terras [[Ourense|ourensás]] onde a súa familia, segundo se desprende do seu testamento datado en 1250, tiña moitas propiedades, así como no norte de Portugal. Era filla de Pedro Menéndez Faiam, quen confirmou varios documentos reais outorgados polo rei Afonso VIII, e neta de Menendo Faiam, que tamén confirmou varios diplomas reais do rei Fernando II emitidos en Galicia a partir de 1155. Estefanía contraeu matrimonio despois da súa relación co rei con Rodrigo Suárez, de quen tivo descendencia. No seu testamento mandou ser enterrada na igrexa do Mosteiro de Fiães, no norte de Portugal (en [[Melgaço]]), na beira do [[Río Miño|Miño]].{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=264–265}}
 
Afonso VIII de León e Estefanía foron pais de:
Liña 262:
* Fernando Afonso de León (m. 1278), que foi [[cóengo|deán]] da [[catedral de Santiago de Compostela]],{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=265}} [[arcediago]] da [[Salamanca|catedral de Salamanca]] e [[cóengo]] da [[catedral de León]].
 
Da súa relación entre [[1214]] e [[1218]] coa [[Nobreza|nobre portuguesanobreza]] portuguesa [[Aldonça Martínez de Silva]], filla de Martinho Gómez de Silva, señor de Silva, e da súa esposa Urraca Rodríguez,{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=266–267}} naceron tres fillos:
* [[Rodrigo Afonso de León]] (m. despois de 1252), señor de Aliger e [[Castro del Río]] e [[Adiantado]] maior da fronteira de [[Andalucía]], que casou con Inés Rodríguez, filla de Rodrigo Fernández de Valduerna ''o Feo'',{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=267–268}} señor de Cabrera e alférez do rei Afonso VIII.
* [[Aldonza Afonso de León]] (m. despois de 1267), que casou co conde [[Pedro Ponce de Cabrera]], fillo do conde [[Ponce Vela de Cabrera]] e a condesa Teresa Rodríguez Girón.{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp=268–270}} Aldonza e o seu esposo Pedro aparecen xuntos por primeira vez o 10 de xuño de 1230 cando ambos doaron ao Mosteiro de Nogales a metade da igrexa de San Pelayo de Pobladura de la Valdería.{{Sfn|Cavero Domínguez|2001|pp=88–89, doc. 51}}
Liña 270:
 
* [[Sancha Afonso de León]] (m. 1270), que contraeu matrimonio con [[Simón Ruiz de los Cameros]], [[Señorío de los Cameros|señor de los Cameros]],{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}} e fillo de Rodrigo Díaz de los Cameros e de Aldonza Díaz de Haro. Posteriormente profesou como relixiosa en el convento de Santa Eufemia de [[Cozuelos de Ojeda]], que ela fundara.{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}}
* [[María Afonso de León]] (m. despois de xullo de 1275). O [[4 de xullo]] de [[1275]], María doou ao [[Mosteiro de Santa María de Melón]] a cuarta parte do couto de Lougares.<ref>[http://academia.gal/boletins#paxinas.do?id=3105 documentoDocumento publicado pola [[Real Academia Galega]]].</ref> Casou en primeiras nupcias con Álvaro Fernández de Lara. Foi concubina do seu sobriño o rei [[Afonso X o Sabio|Afonso X de Castela]] e, segundo o [[Pedro Afonso de Portugal, conde de Barcelos|conde de Barcelos]], contraeu un segundo matrimonio con Suero Arias de Valladares.{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}}
* [[Martiño Afonso de León]] (m. 1268/1272), que foi esposo de María Méndez de Sousa, coa que fundou Mosteiro de Sancti Spiritus de Salamanca. Non houbo descendencia deste matrimonio.{{Sfn|Calderón Medina|2011|pp= 275–276}}
* [[Urraca Afonso de León (n. 1228)|Urraca Alfonso de León]] (m. despois de 1252). Casou nun primeiro matrimonio con García Romeu,{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}} señor de Tormos, Pradilla e El Frago, e posteriormente con Pedro Núñez de Guzmán,{{Sfn|Calderón Medina|2011|p=276}} señor de Guzmán.
 
== Afonso XI na televisión ==
En ''[[O final do camiño]]'', [[serie de televisión]] de Voz Audiovisual para [[La 1]] de [[TVETelevisión Española]] e [[TVGTelevisión de Galicia]] ([[2017]]), o actor vasco [[Asier Etxeandia]] interpreta o papel de Afonso XI, e a actriz galega [[Cristina Castaño]] o de [[Constanza de Borgoña]].
 
== Devanceiros ==
Liña 338:
* {{Cita enciclopedia |autor=AA.VV. |artigo=Afonso VIII (Zamora 1171 - Vilanova de Sarria 1230) |enciclopedia=[[Enciclopedia Galega Universal]] |ano=1999-2002 |volume= |páxina= |editorial=[[Ir Indo]] |isbn=84-7680-288-9}}
* {{Cita enciclopedia |autor=AA.VV. |artigo=Afonso VIII |enciclopedia=[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|Gran Enciclopedia Galega]] |tipo=[[DVD]] |editorial=[[Grupo El Progreso|El Progreso]] |ano=2005 |isbn=84-87804-88-8 }}
* {{Cita publicación periódica |título=Fueros cartas pueblas inéditas de Galicia |nome=J. |apelidos=Alvarado |revista=Anuario de historia del derecho español |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/134769.pdf |issn=0304-4319 |número=67 |ano=1997 |páxinas=141-152 |lingua=castelán e latín |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Álvarez |nome=César [[Et alii|et al.]] |ano=1996 |título=Reyes de León |localización=León |editorial=Ediciones Leonesas S.A. |isbn=84-8012-135-1 |lingua=es |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Álvarez Palenzuela |nome= Vicente Ángel |título= Historia de España de la Edad Media |ano=2007 |editorial=Ed. Ariel |localización=Barcelona |isbn=84-34466-68-6 |ref=harv}}
Liña 347 ⟶ 348:
* Cuevas Aller, Joaquín (2007): ''Historia de Asturias y León. El nacimiento de España''. León: Trobajo del Camino. ISBN 978-84-6120-822-7.
* Doubleday, Simon R. (2001): ''The Lara family: crown and nobility in medieval Spain''. Cambridge, MA, USA: Harvard University Press. ISBN 978-0-6740-3429-7.
* {{Cita libro |apelidos=Elías de Tejada |nome=F. |ligazónautor=Francisco Elías de Tejada |ano=1966 |url=https://books.google.es/books?id=KyfsmIa0H6IC&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |título=El Reino de Galicia hasta 1700 |páxinas= |editorial=Galaxia |colección=Col. Murguía |lingua=Es |ref=harv}}
* Elorza, Juan C.; Lourdes Vaquero, Belén Castilla e Marta Negro (1990): ''El Panteón Real de las Huelgas de Burgos. Los enterramientos de los reyes de León y de Castilla'', 2ª ed. Junta de Castilla y León. Consejería de Cultura y Bienestar Social. Evergráficas. ISBN 84-2419-999-5.
* {{Cita libro |apelidos=Fernández Catón |nome=José María |ano=1993 |título=La Curia Regia de León de 1188 y sus "decreta" y constitución |localización=León |editorial=Centro de Estudios e Investigación "San Isidoro", Archivo Histórico Diocesano |isbn=978-84-8766-707-7 |lingua=Es |ref=harv }}
* {{Cita libro |apelidos=Fernandes Marques |nome=Maria Alegria |ano=2008 |título=Estudos sobre a Ordem de Cister em Portugal |url=http://www.edi-colibri.pt/Detalhes.aspx?ItemID=137 |localización=Coimbra |editorial=Estudos da Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra |isbn=97-2772-019-6 |lingua=Pt |ref=harv}}
* {{Cita libro |apelidos=Filgueira Valverde |nome=X. |ligazónautor=Xosé Filgueira Valverde |capítulo=18. La Cultura Gallega en los siglos XII al XV |páxina=330 |título=[[Historia de Galicia (Faro de Vigo)|Historia de Galicia]] |ano=1991 |volume=2 |editorial=''[[Faro de Vigo]]'' |isbn=84-404-9520-X |lingua=Es |ref=harv }}
* González, Julio (1944): ''Alfonso IX''. Madrid: [[Consello Superior de Investigacións Científicas|Consejo Superior de Investigaciones Científicas]], Instituto Jerónimo Zurita.
* {{Cita libro |ligazónautor=Emilio González López |nome=E. |apelidos=González López |capítulo= |título=Historia de Galicia |url=https://pictures.abebooks.com/LIBRERIABIBLIOMANIA/13361585491.jpg |páxina=564 |ano=1980 |editorial=''La Voz de Galicia'' |colección=Serie Nova |isbn=84-85287-22-3 |lingua=Es |ref=harv }}
* Lopes Botelho, Manuel e Mário Simões Dias (2009): ''Foral Leonês de Alfaiates (1188-1230)''. Vila Viçosa: Manuel Lopes Botelho / Coimbra: Mário Simões Dias. Edição dos autores. ISBN 978-98-9960-890-0.
* {{Cita libro |ligazónautor=Anselmo López Carreira |apelidos=López Carreira |nome=Anselmo |ligazónautorcapítulo=AnselmoIdade López Carreira |ano=2003media |título=OsHistoria reisxeral de Galicia |capítulourl=Afonso VIIIhttps://pictures.abebooks.com/LALCANA/19682798379.jpg |localizaciónano=Vigo1997 |editorial=[[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]] |páxinas=126-127 |isbn=84-9620389138-4499-10 |p=160 |ref=harv }}
* {{Cita libro |máscara-autor=4 |apelidos=López Carreira |nome=Anselmo |ligazónautor=Anselmo López Carreira |ano=2003 |título=Os reis de Galicia |capítulo=Afonso VIII |localización=Vigo |editorial=[[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]] |páxinas=126-127 |isbn=84-96203-44-1 |ref=harv}}
* {{Cita libro |máscara-autor=4 |apelidos=López Carreira |nome=Anselmo |ligazónautor=Anselmo López Carreira |ano=2013 |url=http://image7.casadellibro.com/a/l/t0/27/9788499145327.jpg |capítulo=O apoxeo da sociedade feudal (sécs. XI-XIII) |título=Historia de Galicia |páxinas=133-146 |editorial=[[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]] |isbn= 978-84-9914-532-7 |ref=harv }}
* {{Cita libro |ligazónautor=José Luis López Sangil |apelidos=López Sangil |nome=J. L. |ano=2005 |url=http://www.toxosoutos.com/detalle_producto.php?&cok=ok&len=2&id=63 |título=A nobreza altomedieval galega: a familia Froilaz Traba |editorial=[[Editorial Toxosoutos|Toxosoutos]] |colección=Trivium |isbn=84-9625-951-X |ref=harv }}
Liña 358 ⟶ 363:
* Martínez Martínez, Martín (1997): ''Cartulario de Santa María de Carracedo (992-1500). Vol. I: 992-1274. Ponferrada: Instituto de Estudios Bercianos. ISBN 84-8863-507-9.
* {{Cita libro |apelidos=Míguez Macho |nome=Antonio |ligazónautor=w:Antonio Míguez Macho |ano=2011 |capítulo=Feudalismo en el Camino. Portugal y la época de Gelmírez |título=Historia breve de Galicia |url=https://imagessl4.casadellibro.com/a/l/t0/74/9788477375074.jpg |editorial=[[Sílex Ediciones]] |isbn=978-84-7737-507-4 |lingua=Es |páxina=90 |ref=harv}}
* {{Cita libro |capítulo=Idade media |título=Historia de Galiza |url=https://cloud10.todocoleccion.online/libros-segunda-mano-historia-antigua/tc/2010/11/05/22565998.jpg |ano=1980 |ligazónautor1=Carmen Pallares Méndez |apelidos1=Pallares |nome1=Carmen |ligazónautor2=Ermelindo Portela Silva |apelidos2=Portela |nome2=Ermelindo |páxina=115 |localización=Madrid |editorial=Alhambra |isbn=84-205-0758-X |ref=harv}}
* {{Cita libro |apelidos=Portela Silva |nome=E. |ano=1976 |título=La región del obispado de Tuy en los siglos XII a XV. Una sociedad en la expansión y en la crisis |páxinas=175-177 |ref=harv }}
* {{Cita libro |máscara-autor=4 |apelidos1=Portela Silva |nome1=E. |apelidos2=Pallares Méndez |nome2=C. |ano=1991 |título=Galicia na época Medieval. [[Proxecto Galicia]], Historia |volume=II |localización=A Coruña |editorial=[[Hércules de Ediciones]] |páxina=351 |ref=harv}}
* Rábade Obradó, María del Pilar; Eloísa Ramírez Vaquero e Jan F. Utrilla Utrilla (2005): ''Historia de España. Vol. 7. La dinámica política. [[Akal]].
* Ramírez Santibáñez, José (1922): ''Aventando cenizas; estudio comparativo entre el Ordenamiento de Leon de 1188 y la Gran carta inglesa, 1215''. San Juan, Puerto Rico: Cantero, Fernandez & Co., 1922.
Liña 367 ⟶ 375:
* {{Cita libro |apelidos =Serrano |nome = Secundino (dir.) |máscara-autor=4 |título = Enciclopedia de León |volume=II |ano=1991 |editorial=La Crónica de León |isbn =84-920557-5-8 |ref=harv}}
* Shadis, Miriam (2010). ''Berenguela of Castile (1180–1246) and Political Women in the High Middle Ages''. London: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-3122-3473-7.
* {{Cita libro |nome=Ramón |apelidos=Villares Paz |ligazónautor=Ramón Villares |ano=1992 |título=Historia de Galicia |volume=I |url=http://datos.bne.es/edicion/bimo0000176685.html |editorial=[[Editorial Compostela|El Correo Gallego]] |colección=[[Biblioteca 114]] |páxina=57 |lingua=Es |id=[[ISBN|ISBN 84-85553-14]] |ref=harv}}
* Wright, Roger (2000): ''El tratado de Cabreros (1206): estudio sociofilológico de una reforma ortográfica''. London: Queen Mary and Westfield College. ISBN 978-0-9041-8859-2.
{{Reftermina}}
Liña 379 ⟶ 388:
=== Ligazóns externas ===
* {{Cita enciclopedia |url-capítulo=https://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0002470.xml |capítulo=Alfons IX de Lleó |título=[[Gran Enciclopèdia Catalana]] |formato=en liña |lingua=ca}}
{{Cita novas |autor=[[Camilo Nogueira Román|Nogueira, Camilo]] |url=https://elpais.com/diario/2008/09/26/galicia/1222424303_850215.html |título=Afonso VIII dito IX |xornal=[[El País]] (edición Galicia) |data=26/9/2008 }}
* {{Cita web |url=http://historiadegalicia.gal/2017/08/os-reis-de-galicia-nomeados-reyes-de-leon-non-de-galicia/ |páxina-web=historiadegalicia.gal |data=29/8/2017 |título=Por que os Reis de Galicia son nomeados como Reyes de León e non de Galicia? }}
 
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/wiki/Afonso_VIII_de_León_e_Galicia»