Wikipedia

Chile: Diferenzas entre revisións

Explorar o historial de forma interactiva
← Edición máis vellaEdición máis nova →
Contido eliminado Contido engadido
VisualTexto wiki
Sen resumo de edición
Sen resumo de edición
Liña 46:
| membro_de = [[ONU]], [[OEA]], [[APEC]], [[Unasur]], [[CAN]], [[Mercosur]]
| nota1 = O [[Congreso Nacional de Chile|Congreso Nacional]] ten a súa sede en [[Valparaíso]]
| nota2 = Inclúese a [[Illa de Pascua]] ([[Oceanía]]) e o [[Arquipélago Juan Fernández]]. Chile, ademásademais, reclama 1 250 000 [[km²]] da [[Antártida]], entre os meridianos 53º e 90º.
| nota3 =A [[Illa de Pascua]] e a [[Illa Sala y Gómez]] teñen o fuso horario UTC-6 e, no verán, UTC-5.
}}
Liña 83:
Localizase tamén en Chile a punta sur de América do Sur: o [[Cabo Horn]], que é tamén o punto máis próximo da [[Antártida]]. Tamén en Chile está o lugar considerado como o máis seco do planeta: o [[Deserto de Atacama]].
Debido á súa presenza en [[América]], [[Oceanía]] e a [[Antártida]], Chile defínese a si mesmo como un país [[tricontinentalidadtricontinentalidade|tricontinental]].<!---LINK ERRÁTICO---><ref>{{Cita web |url=http://www.gobiernodechile.cl/canal_regionalgeo_nacional_det.asp?id_geo=1 |título=Geografía nacional: Situación, superficie y extensión |dataacceso=29 de novembro de 2007 |autor=[[Presidente de Chile|Presidencia de la República]], [[Ministerio Secretaría General de Gobierno de Chile|Ministerio Secretaría General de Gobierno]], MSGG |data=2007 |editorial= |idioma= |cita= }}</ref>
 
Ademais, Chile exerce dereitos exclusivos, reclamacións de diverso grao e soberanía sobre o seu espazo marítimo, chamado [[Mar chileno]].<ref>{{Cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=249151&idVersion=1974-06-04 |título=Decreto 346 de 1974 del Ministerio de Relaciones Exteriores |formato=HTML |dataacceso=5 de maio de 2011 |autor=Ministerio de Relaciones Exteriores |data=4 de xuño de 1974 |editorial= |idioma= |cita= }}</ref>Este comprende o [[mar territorial]] (120.827 km²), a [[zona contigua]] (131.669 km²), a [[zona económica exclusiva]] ou «mar patrimonial», cunha superficie total de 3&nbsp;681&nbsp;989 km²,<ref name=seaaroundus >{{Cita web |url=http://www.seaaroundus.org/eez/ |título=Exclusive Economic Zones (EEZ): Chile, Chile (Desventuradas Isl.), Chile (Easter Isl.), Chile (J. Fernandez, Felix and Ambrosio Isl.) |dataacceso=24 de marzo de 2011 |autor=Sea Around Us Project |fecha=s/f |editorial=seaaroundus.org |idioma=inglés |cita=EEZ area (shelf) of: Chile 2,009,299 (145.194) km², Desventuradas Isl. 449,805 km², Easter Isl. 720,395 km², J. Fernandez, Felix and Ambrosio Isl. 502,490 km²}}</ref>e a correspondente [[plataforma continental]], cunha superficie de 145.194 km²,<ref name=seaaroundus />que tamén forman parte do territorio chileno<ref>{{Cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=29958&idVersion=1986-10-23 |título=Ley 18565 de 1986 del Ministerio de Justicia |formato=HTML |dataacceso=3 de maio de 2011 |autor=[[Ministerio de Justicia de Chile|Ministerio de Justicia]] |data=23 de octubre de 1986 |editorial= |idioma= |cita= }}</ref>Chile posúe un [[Costa (xeografía)|bordo costeiro]] de 6.435 km de lonxitude.<ref name=coastline >{{cita publicación |apelidos=Central Intelligence Agency, CIA |nome= |enlaceautor= |ano=2011 |mes= |título=Field Listing: Coastline |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2060.html?countryName=Chile&countryCode=ci&regionCode=sa&#ci |formato=HTML |idioma=inglés |publicación=The World Factbook |editorial= |ubicación= |volumen= |número= |páginas= |dataacceso=30 de abril de 2011 |cita= }}</ref>
 
Os seus máis de 17 millóns de habitantes promedianalcanzan índices de [[calidade de vida]],<ref>{{cita libro |apelidos=[[:en:Economist Intelligence Unit|Economist Intelligence Unit]], EIU |nombre= |enlaceautor= |título=The World in 2005: Quality-of-life Index |url=http://www.economist.com/media/pdf/QUALITY_OF_LIFE.pdf |formato=PDF |dataacceso=9 de marzo de 2011 |idioma=inglés |otros= |edición= |año=2005 |editor= economist.com |ubicación= |isbn= |capítulo= |páginas=4 |cita= }}</ref> e [[Índice de globalización|porcentaxe de globalización]]<ref>{{Cita web |url=http://globalization.kof.ethz.ch/static/pdf/rankings_2010.pdf |título=2010 KOF Index of Globalization |formato=PDF |dataacceso=9 de marzo de 2011 |autor=[[Escuela Politécnica Federal de Zúrich]], ETH |data=2010 |editorial= |idioma=inglés |cita= |urlarquivo=http://web.archive.org/web/20110429011256/http://globalization.kof.ethz.ch/static/pdf/rankings_2010.pdf|dataarquivo=2011-04-29}}</ref> que se atopan entre os máis altos de [[América Latina]].
 
== Toponimia ==
[[Ficheiro:Torres del Paine from Lake Pehoé.jpg|miniatura|esquerda|200px|[[Torres do Paine]], [[Patagonia]].]]
 
Antes da [[Descubrimento de América|chegada dos europeos ao continente]], xa na tradición [[indíxena]] chamabasechamábase ''Chili'' as terras situadas ao sur do [[deserto de Atacama]].<ref name=comentariosreales>{{cita libro |apelido=de la Vega |nome=Garcilaso, Inca |autor=[[Inca Garcilaso de la Vega]] |título=Comentarios Reales de los Incas |url=http://www.scribd.com/doc/14659195/Inca-Garcilaso-de-La-Vega-Comentarios-Reales-Obra-Completa|dataacceso=4 de outubro de 2010 |idioma= castelán|outros= |edición= |ano=1609 |editor= |editorial= |localización=Lisboa |isbn= |parte=1 |libro=5 |capítulo=25 |páxinas=255-257 |cita=[Os] embaixadores do reino chamado Tucma, que os españois chaman Tucumán [...] dixeron á súa partida ao Inca [Huiracocha]: Só, señor, porque non quede ninguén no mundo que non goce da túa relixión, leis e goberno, facémosche saber que, lonxe da nosa terra entre o sur e o poñente, está un gran reino chamado Chili poboado de moita xente, cos cales non temos comercio algún por unha gran cordilleira de serra nevada que hai entre eles e nós; mais a relación temola dos nosos pais e avós [...] O inca mandou tomar por memoria aquela relación}}</ref> Unha vez instalados no [[Vicerreino de Perú]], os conquistadores [[España|españois]] seguiron chamando desa forma á rexión do sur, ás veces tamén como «val de Chile», que máis tarde faríase extensiva a todo o país actual.<ref>{{cita publicación |apelido=de Ercilla e Zúñiga |nome=Alonso |enlaceautor=Alonso de Ercilla |ano=1852 [1569, 1578 e 1589] |mes= |título=Declaración dalgunhas cousas desta obra |url=http://books.google.com/books?id=HzisyPWJDuAC&pg=PA166&lpg=PA166&dq=ercilla#v=onepage&q&f=false |idioma= |publicación=[[A Araucana]] |editorial=Imprenta de Gaspar e Roig |localización=Madrid |volume= |número= |páxinas=166 |dataacceso=12 de abril de 2011 |cita=''Chile''. [...] nomear Chile por un val principal chamado así; [...] os españois tiveron noticia deste val; e [...] como ían en demanda [del\], chamaron Chile à toda a provincia ata o [[estreito de Magallanes]] }}</ref>
 
Aínda que non se sabe con certeza a orixe do nome «Chile», existen varias [[hipótese]]s.<ref name= laaraucanailustraciones>{{cita web |url=http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/45709512101292764543679/p0000040.htm|título=La Araucana: ilustraciones |formato=HTM |dataacceso=26 de setembro de 2010 |autor=[[José Toribio Medina|Medina, José Toribio]] |data=1917 |editorial=Imprenta Elzeviriana |localización=Santiago, Chile |idioma= castelán |cita= }}</ref><ref name= lagoscarmona>{{cita libro |apelido=Lagos Carmona |nome=Guillermo |enlaceautor= |título=Los títulos históricos. Historia de las fronteras de Chile |url=http://books.google.com/books?id=dlY7Lg5p9A4C&pg=PA11&lpg=PA11&dq=#v=onepage&q&f=false |dataacceso=11 de outubro de 2010 |idioma= castelán|otros= |edición=2ª |ano=1985 [1966] |editor= |editorial=Editorial Andrés Bello |ubicación=Santiago, Chile |isbn= |capítulo=La leyenda de la voz Chile |páxinas=9-12 |cita= }}</ref>
Liña 115:
Diversos estudos situaron os restos [[Arqueoloxía|arqueolóxicos]] máis antigos do actual territorio continental chileno en [[Monte Verde]],<ref>{{cita publicación |apelido=Dillehay |nome=Tom, C. Ramírez, M. Piñeiro, M. B. Collins, J. Rossen, e J. D. Piñeiro Navarro |enlaceautor= |ano=2008 |mes=9 de maio |título=Monte Verde: Seaweed, Food, Medicine, and the Peopling of South America |url=http://www.sciencemag.org/content/320/5877/784 |idioma=inglés |publicación=[[Science]] |editorial= |localización= |volume=320 |número=5877 |páxinas=784-786 |dataacceso=2 de abril de 2011 |cita= }}</ref> [[Rexión dos Lagos]], ao redor do ano 14.800 [[Antes de Cristo|a. C.]],<ref>{{cita web |url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1873 |título=Monte Verde Archaeological Site |dataacceso=2 de abril de 2011 |autor=[[Organización das Nacións Unidas para a Educación, a Ciencia e a Cultura]], UNESCO |data=2004 |editorial= |idioma=inglés |cita=The site shows the existence of a group of people that lived there [...] about 14.800 years ago according to the calibrated dates of carbon 14 }}</ref> a finais do [[Paleolítico Superior]], converténdoo no primeiro asentamento humano coñecido en América.<ref>{{cita web |url=http://newswise.com/articles/view/540470/ |título=New Evidence About Earliest Americans Supports Coastal Migration Theory |dataacceso=2 de abril de 2011 |autor=Salisbury, David F. |data=2008 |editorial=[[Universidade Vanderbilt]] |idioma=inglés |cita=New evidence from the Monte Verde archaeological site [...] confirms its status as the earliest known human settlement in the Americas }}</ref> Á súa vez, outras investigacións determinaron que unha mina de [[óxido de ferro]] en [[Taltal]], [[Rexión de Antofagasta]], é a máis antiga do continente.<ref>{{cita publicación |apelido=Rodríguez |nome=F. |enlaceautor= |ano=2011 |mes=20 de maio |título=Estudio confirma que mina más antigua de América estuvo en Taltal |url=http://papeldigital.info/lt/?2011052001# |idioma= castelán|formato= |publicación=[[La Tercera]] |editorial= |localización= |volume= |número= |páxinas=52 |dataacceso=21 de maio de 2011 |cita= }}</ref><ref>{{cita publicación |apelido= |nome= |enlaceautor= |ano=2011 |mes=20 de maio |título=Archaeologists uncover oldest mine in the Americas |url=http://www.sciencenewsline.com/archaeology/2011052013000004.html |idioma=inglés |formato=HTML |publicación=ScienceNewsline |editorial= |localización= |volume= |número= |páxinas= |dataacceso=21 de maio de 2011 |cita= }}</ref> Así mesmo, neste período destaca a [[cultura Chinchorro]], que se desenvolveu no extremo norte do país entre os anos 5.000 e 1.700 a. C.,<ref>{{cita publicación |apelido=Allison |nomee=M. J. ''et ao.'' |enlaceautor= |ano=1984 |mes= |título=Chinchorro, momias de preparación complicada: métodos de preparación |url= |idioma= castelán|formato= |publicación=Chungará |editorial= |localización=Arica, Chile |volume= |número=13 |páxinas=155-173 |dataacceso=26 de maio de 2011 |cita= }}</ref> a primeira do mundo en [[Momia#Momias artificiais|momificar artificialmente]] aos seus mortos.<ref>{{cita publicación |apelido=Bittman |nome=B., e J. Munizaga |enlaceautor= |ano=1976 |mes= |título=The Earliest Artificial Mummification in the World? A Study of the Chinchorro Complex in Northern Chile |url= |idioma=inglés |formato= |publicación=Folk |editorial= |localización= |volume= |número=18 |páxinas=61-92 |dataacceso=26 de maio de 2011 |cita= }}</ref>
 
A poboación de [[Chile prehispánico]] aumentou dalgúns miles de [[paleoindio]]s existentes no [[milenio -VII|sétimo milenio a. C.]] ata 1&nbsp;200&nbsp;000 indíxenas no [[século XVI]] da nosa era.<ref>{{cita libro |apelido=Silva Galdames |nome=Osvaldo |enlaceautor= |título=Historia de Chile Ilustrada |url= |dataacceso= |idioma= castelán |outros= |edición= |ano=1995 |editor= |editorial=COPESA |localización=Santiago, Chile |isbn= |capítulo= |páxinas= |cita= }}</ref> Nese entón, o actual país estaba habitado por unha diversidade de culturas [[Indíxena|aborixes]] que se situaban en franxas lonxitudinais, cruzando ata os [[Andes]] e chegando a territorios actualmente [[Arxentina|arxentinos]] no [[Océano Atlántico|Atlántico]]. Na zona norte do país, a partir do [[século XI]], os [[aimara]]s, [[atacameño]]s e [[diaguita]]s estableceron culturas [[agricultura|agrícolas]] fortemente influídas polo [[Imperio inca]] que, desde fins do [[século XV]], dominou a metade norte do territorio actual de Chile ata o [[río Maule]]. Nas costas das zonas norte e central, habitou o pobo [[chango]]. Ao sur do [[río Aconcagua]], establecéronse as distintas comunidades semi[[nómade]]s dos [[mapuches]], a principal [[etnia]] aborixe do país. Nas canles austrais habitaron distintos grupos indíxenas como os [[tehuelche]]s, caucahue, [[chono]]s, [[alacalufes]], [[selknam]] e [[yagán]]s. Na [[illa de Pascua]] desenvolveuse unha avanzada e misteriosa cultura [[Polinesia|polinésicapolinesia]] practicamente extinta na actualidade.
 
=== Dominio español ===
Liña 169:
 
[[Ficheiro:Augusto Pinochet - 1995.jpg|miniatura|150px|[[Augusto Pinochet]].]]
En [[1970]], foi [[Elección presidencial de Chile (1970)|electo]] [[Salvador Allende]] co apoio da [[Unidad Popular]], obtendo o 36,3% dos votos polo que se requiriu o pronunciamientopronunciamento do Congreso.<ref name=n4>No Congreso Pleno, Salvador Allende obtivo 153 votos e [[Jorge Alessandri Rodríguez]], 37 votos.</ref> O seu goberno enfrontou moitos problemas económicos externos, como a crise mundial 1972-1973, unha errática política económica, máis a forte oposición do resto do espectro político e do goberno [[Estados Unidos de América|estadounidense]] de [[Richard Nixon]].<ref>{{cita web |url=http://ciperchile.cl/2008/09/10/desclasifican-nuevas-conversaciones-entre-nixon-y-kissinger-para-derrocar-a-allende/ |título=Desclasifican novas conversacións entre Nixon e Kissinger para derrocar a Allende |dataacceso=13 de maio de 2011 |autor=Centro de investigación xornalística, CIPER |data=10 de setembro de 2008 |editorial=ciperchile.cl |idioma=castelán |cita= }}</ref> O [[Nacionalización do cobre|cobre foi nacionalizado]] en xullo de [[1971]],<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=29026&idVersion=1971-07-16 |título=Lei 17450 de 1971 do Ministerio de Minería |formato=HTML |dataacceso=9 de marzo de 2011 |autor=Ministerio de Minería |data=16 de xullo de 1971 |editorial= |idioma= castelán|cita= }}</ref> pero isto non impediu que o país caese nunha forte crise económica e que a [[inflación]] chegase a cifras de ao redor do 600 e 800%.<ref>{{cita publicación |apelido=Edwards |nome=Sebastián |enlaceautor=Sebastián Edwards |ano=2004 |mes= |título=Veinte y cinco anos de inflación y estabilización en Chile (1973-1998) |formato=PDF |url=http://www.plataforma.uchile.cl/fg/semestre2/_2004/desafios/modulo3/clase3/doc/edwards.pdf |idioma=castelán |publicación=La transformación económica de Chile |editores= Felipe Larraín B. e Rodrigo Vergara M. |editorial= |localización= |volume= |número= |páxinas=27-66 |dataacceso=29 de novembro de 2007 |cita= }}</ref>
 
Os enfrontamentos rueiros entre opositores e afíns da Unidad Popular fixéronse frecuentes, e alcanzaron altos niveis de violencia. Allende, que cría nunha [[revolución]] [[democracia|democrática]], perde o apoio do [[Partido Socialista de Chile|partido Socialista]], que cría na lexitimidade dun levantamento popular armado para reter o poder. Finalmente, o [[11 de setembro]] de [[1973]] produciuse un [[Golpe de Estado en Chile de 1973|Golpe de estado]] que acabou co goberno de Allende, quen se [[suicidio|suicidou]] tras o bombardeo ao [[Palacio de La Moneda]].<ref>{{cita libro |apelido=González Camus |nome=Ignacio |enlaceautor= |título=El día en que murio Allende |url= |dataacceso= |idioma= castelán|outros= |edición=7ª |ano=2002 [1988] |editor= |editorial=Edicións ChileAmérica - CESOC |localización=Santiago, Chile |id=ISBN 956-211-028-0 |capítulo= |páxinas= |cita= }}</ref>
Liña 197:
[[Ficheiro:Tribjusticiacl.jpg|miniatura|esquerda|200px|[[Palacio dos Tribunais de Xustiza de Santiago]].]]
 
A República de Chile é un [[Estado]] [[Estado unitario|unitario]] [[democracia|democrático]], de carácter [[república presidencialista|presidencialista]], conformado por diversas institucións autónomas, que se insereninsiren nun esquema constitucional que determina certas funcións e distribúe as competencias entre os órganos do Estado, diferente da tradicional doutrina da [[separación de poderes]].
 
Aprobada no [[Plebiscito Nacional de 1980 (Chile)|plebiscito]] do [[11 de setembro]] de [[1980]],<ref name=dl3465/> a [[Constitución Política da República de Chile de 1980|Constitución Política da República de Chile]],<ref name=decreto1150/> a décima [[Constitución|carta fundamental]] na [[historia do constitucionalismo chileno]], rexe o país desde o [[11 de marzo]] de [[1981]]. Entre [[1989]] e [[2010]], foi reformada en trece oportunidades.
Liña 215:
Para as eleccións parlamentarias utilízase o [[sistema binominal]], o que permite o establecemento de dous bloques políticos maioritarios (a [[Concertación de Partidos pola Democracia|Concertación]] e a [[Alianza por Chile]]) a expensas da exclusión de grupos políticos non maioritarios. Os opositores deste sistema instaurado pola Constitución de [[1980]] reclaman por unha modificación.
 
O [[Poder Xudicial de Chile|poder xudicial]], constituído por [[tribunal|tribunais]]es autónomos e independentes, ten á [[Corte Suprema de Chile|Corte Suprema de Xustiza]] como a súa institución máis alta. Ademais, existe un [[Ministerio Público de Chile|Ministerio Público]] autónomo e xerarquizado.
 
Un [[Tribunal Constitucional de Chile|Tribunal Constitucional]], autónomo e independente, ten o control de constitucionalidade dos proxectos de lei e dos [[Auto acordado|autos acordados]], os decretos e as leis. Así mesmo, unha autónoma [[Contraloría General de la República de Chile|Contraloría General de la República]] exerce o control de legalidade dos actos da [[administración pública]] e fiscaliza o ingreso e o investimento dos fondos públicos.
 
Un [[Tribunal CalificadorCualificador de Eleccións de Chile|Tribunal Calificador de Eleccións]] e trece tribunais electorais rexionais velan pola regularidade dos procesos electorais realizados no país e o cumprimento das súas disposicións.
 
=== Política ===
Liña 242:
=== Subdivisións ===
{{Artigo principal|Subdivisións do Chile}}
En outubro de [[1979]], Chile foi dividido politicamente en trece [[Rexión|rexións]], as que se subdividieronsubdividiron en [[provincia]]s e estas en [[comuna]]s.<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=7019&idVersion=1979-10-26 |título=Decreto lei 2867 de 1979 do Ministerio do Interior |formato=HTML |dataacceso=20 de marzo de 2011 |autor=Ministerio do Interior |data=26 de outubro de 1979 |editorial= |idioma= |cita= }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=7020&idVersion=1979-10-26|título=Decreto lei 2868 de 1979 do Ministerio do Interior |formato=HTML |dataacceso=20 de marzo de 2011 |autor=Ministerio do Interior |data=26 de outubro de 1979 |editorial= |idioma= |cita= }}</ref> Na actualidade, o país conta con 15 [[Rexións de Chile|rexións]],<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=259774&idVersion=2007-04-05 |título=Lei 20174 de 2007 do Ministerio do Interior |formato=HTML |dataacceso=20 de marzo de 2011 |autor=Ministerio do Interior |data=5 de abril de 2007 |editorial= |idioma= |cita= }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=259864&idVersion=2007-04-11|título=Lei 20175 de 2007 do Ministerio do Interior |formato=HTML |dataacceso=20 de marzo de 2011 |autor=Ministerio do Interior |data=11 de abril de 2007 |editorial= |idioma= |cita= }}</ref> 54 [[Provincias de Chile|provincias]] e 346 [[Comunas de Chile|comunas]] en total. Cada unha das rexións posúe un [[numeración romana|número romano]] asignado orixinalmente de acordo á súa orde de norte a sur, fóra da [[Rexión Metropolitana de Santiago]], establecida con posterioridade. Coa creación de dúas novas rexións en abril de [[2007]], a numeración perdeu dito sentido. Actualmente existe un proxecto de lei en trámite que busca eliminar devandito tipo de denominación.<ref>{{cita web |url=http://sil.senado.cl/cgi-bin/sil_proxectos.pl?4765-06 |título=Sobre denominación das Rexións do país. |formato=HTML |dataacceso=22 de marzo de 2011 |autor=Senado - República de Chile |data=26 de decembro de 2006 |editorial= |idioma= |cita= }}</ref>
<center>
{| class="wikitable"
Liña 286:
|colspan=3|'''TOTAL'''||align=right|'''756.096,3&nbsp;km²'''||align=right|'''16&nbsp;763&nbsp;470'''
|}
:''<small><sup>(1)</sup></small><span style="font-size:95%;"> IncluidoIncluído o [[Territorio Chileno Antártico]],<ref name=antarticachilena>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=1017683&idVersion=1955-06-21 |título=Decreto 1747 de 1955 del Ministerio de Relaciones Exteriores |formato=HTML |dataacceso=20 de marzo de 2011 |autor=[[Ministerio de Relaciones Exteriores de Chile|Ministerio de Relaciones Exteriores]] |data=21 de xuño de 1955 |editorial= |idioma=castelán |cita= }}</ref> a súa superficie alcanza os 1&nbsp;382&nbsp;291,1 km²</span>''
:''<small><sup>(2)</sup></small><span style="font-size:95%;"> Estimada o [[30 de xuño]] de [[2008]], segúnsegundo proxeccións do INE.<ref name=INEEST2006>{{cita web |url=http://www.ine.cl/canales/publicaciones/compendio_estadistico/pdf/2006/compendio2006.pdf |título=Compendio estadístico 2006 |formato=PDF |dataacceso=29 de novembro de 2007 |autor=[[Instituto Nacional de Estadísticas de Chile|Instituto Nacional de Estadísticas]], INE |data=outubro de 2006 |editorial= |idioma= castelán|cita= }}</ref></span>''
</center>
 
Liña 301:
 
[[Ficheiro:Esmeralda BE43.jpg|miniatura|esquerda|250px|O [[buque escola Esmeralda]], un dos símbolos da [[Armada de Chile]].]]
A pesar de que o país non tivo un enfrontamento bélico desde a [[Guerra do Pacífico (1879-1883)|Guerra do Pacífico]] ([[1879]]-[[1883]]), Chile é un dos países do mundo con máis gasto militar respecto do seu [[Produto Interno Bruto|PIB]], un 2,70% en [[2006]].<ref>{{cita publicación |apelido=Central Intelligence Agency, CIA |nome= |enlaceautor= |ano=2011 |mes= |título=Field Listing: Military Expenditures |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2034rank.html?countryName=Chile&countryCode=ci&regionCode=sa&rank=53#ci |formato=HTML |idioma=inglés |publicación=The World Factbook |editorial= |ubicación= |volumen= |número= |páxinas= |dataacceso=19 de abril de 2011 |cita= }}</ref> Este gasto é financiado en gran parte co 10% que por lei debe entregar [[Codelco]] (''Corporación Nacional del Cobre de Chile'') polas ganancias derivadas da exportación de cobre. Esta cifra explícase a longa extensión do continxente militar por mor da particular forma xeográfica do país e polo custo derivado dos sistemas de previsión de exuniformadosex uniformados, no que se inclúe tamén os carabineiros, o cal consome máis do 54% dos ingresos.<ref name=INEEST2006/>
 
Tras anos nos que se expuxo a abolición da obrigatoriedade do [[servizo militar]] aos homes de 18 anos, desde [[2006]], este consiste principalmente dunha inscrición voluntaria que, en caso de non encher as vacantes, distribúe o resto das cotas mediante sorteo entre os non voluntarios.<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=241847&idVersion=2005-09-10 |título=Ley 20045 de 2005 del Ministerio de Defensa |formato=HTML |dataacceso=17 de marzo de 2011 |autor=[[Ministerio de Defensa de Chile|Ministerio de Defensa]] |fecha=10 de septiembre de 2005 |editorial= |idioma= castelán|cita= }}</ref>
 
Durante o réxime militar, as [[forzas armadas]] alcanzaron un alto rango de importancia na vida civil. Nos últimos anos, o comandante en xefe do exército, (Juan Emilio Cheyre), deu pasos importantes para asegurar a profesionalización, a prescindencia política do Exército, a súa calidade de corpo non-deliberante, e a suxeciónsuxeición ao poder civil democraticamente constituído. Un destes pasos foi o recoñecemento das responsabilidades institucionais do exército en violacións aos dereitos humanos ocorridas durante a ditadura, xesto que tivo acollida no poder civil e entre a poboación.
 
== Xeografía ==
{{Artigo principal|Xeografía do Chile}}
Chile sitúase ao longo dunha zona altamente [[terremoto|sísmica]] e [[volcán]]ica, pertencente ao [[Cinto de lume do Pacífico]], debido á [[Zona de subdución|subducciónsubdución]] da [[placa de Naza]] na [[placa Suramericana]].
 
[[Ficheiro:Chile topo es.jpg|miniatura|esquerda|200px|Mapa topográfico de Chile. Para ver mapas baseados en [[SRTM]] co relevo topográfico do país, véxase [[:commons:Atlas of Chile/Clickable map|aquí]].]]
Liña 317:
[[Ficheiro:BeagleChannelGlacier.jpg|miniatura|200px|[[Glaciar]] xunto ao [[canle Beagle]].]]
 
A fins do [[Paleozoico]], fai 251 millóns de anos, Chile non era máis que unha depresión mariña con [[sedimento]]s acumulados que comezou a levantarse a fins do [[Mesozoico]], fai 65 millóns de anos, debido ao choque entre as placas de Naza e Suramericana, dando orixe á [[cordilleira dos Andes]]. O territorio sería modelado por millóns de anos máis debido ao plegamentopregamento das rochas, dando forma ao relevo actual.
 
O relevo chileno está integrado por unha [[Depresión intermedia]] que cruza ao país de forma lonxitudinal e é flanqueada por dúas aliñacións montañosas: a [[cordilleira dos Andes]] ao leste, fronteira natural con [[Bolivia]] e [[Arxentina]], co seu punto máis alto situado no [[Ojos del Salado|Nevado Ojos del Salado]], a 6.893 [[msnm]],<ref>{{cita web |url=http://www.los6000dechile.cl/pdf/bch_cumbres_21_ojosdelsalado.pdf |título=Nevado Ojos del Salado-Cara Norte/North Face |formato=PDF |dataacceso=9 de marzo de 2011 |autor= |data= |editorial=www.los6000dechile.cl |idioma=castelán e inglés |cita= }}</ref> converténdoo no [[volcán]] activo máis alto do mundo,<ref>{{cita web |url=http://desnivel.com/deportes/alpinismo/object.php?o=15835 |título=Ojos del Salado, el volcán más alto del mundo |dataacceso=20 de xullo de 2008 |autor=Turrel, Marc, e Jorge Velasco |data=18 de maio de 2007 |editorial=Desnivel.com |idioma= castelán|cita= }}</ref> e a [[Cordilleira da Costa (Pacífico Sur)|cordilleira da Costa]] ao oeste, de menor altura con respecto á dos Andes, co seu punto máis alto situado no Cerro Vicuña Mackenna, a 3.114 msnm, situado na [[serra Vicuña Mackenna]], ao sur de [[Rexión de Antofagasta|Antofagasta]]. Entre a Cordilleira costeira e o Pacífico atópase unha serie de [[planicesplanicies litorais]], de extensión variable e que permiten o asentamento de localidades costeiras e grandes [[Porto (comunicacións)|portos]]. Algunhas partes do territorio logran abarcar territorios chairos ao oriente dos Andes, como o [[Altiplano]] ou [[Puna de Atacama]] e as [[Pampa, Chile|pampas]] [[patagonia|patagónicas]] e [[Provincia de Magallanes|magallánicas]].
 
O [[Norte Grande, Chile|Norte Grande]] é a zona comprendida entre o límite setentrional do país e o [[paralelo]] 26ºS, abarcando as tres primeiras rexións do país. Caracterízase pola presenza do deserto de Atacama, o de maior [[aridez]] no mundo. O deserto vese fragmentado por [[crebada]]s que dan orixe á zona coñecida como a [[Pampa do Tamarugal]]. A cordilleira da Costa é maciza e cae abruptamente formando o Farellón Costeiro que substitúe ás planicies litorais, practicamente ausentes. A cordilleira dos Andes, dividida en dúas e cuxo brazo oriental percorre [[Bolivia]], ten unha altura elevada e de importante actividade [[volcán]]ica, que permitiu a formación do [[Altiplano|altiplano andino]] e de estruturas salinas como o [[Salar de Atacama]], debido á acumulación de sedimentos durante anos.
 
Ao sur atópase o [[Norte Chico, Chile|Norte Chico]] que se estende ata o [[río Aconcagua]]. Os Andes comezan a diminuír a súa altitude cara ao sur e comezan a achegarse á costa, alcanzando os 95 km de distancia á altura de [[Illapel]], a zona máis angosta do territorio chileno. Os dous sistemas montañosos entrecrúzanse practicamente eliminando a Depresión Intermedia. A existencia de ríos que atravesan o territorio permite a formación de [[vales transversais]], onde se desenvolveu fortemente a agricultura no último tempo, mentres que as [[planicesplanicies litorais]] comezan a ampliarse.
 
O [[Zona Central, Chile|Vale Central]] é a zona máis habitada do país. As planicies litorais son amplas e permiten o establecemento de cidades e portos xunto ao Pacífico, entre tanto a cordilleira da Costa descende a súa altura. A cordilleira dos Andes mantén alturas superiores aos 6.000 [[msnm]] pero lentamente comeza a descender achegándose aos 4.000 msnm de media. A depresión intermedia reaparece converténdose nun fértil val que permite o desenvolvemento agrícola e o establecemento humano, debido á acumulación de sedimentos. Cara ao sur, a cordilleira da Costa reaparece na [[cordilleira de Nahuelbuta]], mentres os sedimentos [[glaciar|glacialesglaciares]] dan orixe a unha serie de [[lago]]s na zona de [[La Frontera, Chile|La Frontera]].
 
A [[Patagonia chilena|Patagonia]] esténdese desde o [[seno de Reloncaví]], á altura do paralelo 41ºS, cara ao sur. Durante a última glaciación, esta zona estaba cuberta por xeos que erosionaron fortemente as estruturas do relevo chileno. Como resultado disto, a depresión intermedia afúndese no mar, mentres a cordilleira da Costa dá orixe a unha serie de arquipélagos, como o de [[Arquipélago de Chiloé|Chiloé]] e o dos [[Arquipélago dos Chonos|Chonos]], ata desaparecer na [[península de Taitao]], no paralelo 47ºS. A cordilleira dos Andes perde altura e a [[erosión]] producida pola acción dos [[glaciar]]es deu orixe a [[fiorde]]s. Nos Andes patagónicos destaca, ademais, a presenza de grandes masas de xeo coñecidas como [[campos de xeo]] que corresponden ás maiores reservas de auga do Hemisferio Sur fóra da Antártida.<ref>{{cita web |url=http://www.ercilla.cl/web/index.php?option=com_content&task=view&id=1139&Itemid=4 |título=«Campo de Hielo Patagónico Sur: ¿acaso tierras olvidadas? |dataacceso=20 de xullo de 2008 |autor=[[Ercilla (revista)|Revista Ercilla]] |data=7 de abril de 2008 |editorial= |idioma=astelán |cita= }}</ref> Ao oriente da cordilleira localízanse zonas relativamente chairas, especialmente na zona do [[estreito de Magallanes]] e ao longo de [[Illa Grande da Terra do Lume|Terra do Lume]].
Liña 340:
O territorio chileno está cruzado por diversos ríos que xeralmente transcorren desde a [[cordilleira dos Andes]] cara ao [[océano Pacífico]] en sentido leste-oeste. Con todo, debido ás características do territorio, a lonxitude destes ríos é curta.
 
Debido ás características do [[deserto]], na zona do Norte Grande non existen ríos, fóra de curtas crebadas de carácter [[Conca endorreica|endorreico]] e do [[río Loa]], que cos seus 440 km de lonxitude é o máis longo do país, principalmente debido á súa forma en «U». Na zona do altiplano atópanse as zonas dos [[bofedal|bofedais]]es que dan orixe ao [[lago Chungará]], situado a unha altitude de 4.500 msnm, e dos ríos [[río Lauca|Lauca]] e [[río Lluta|Lluta]], compartidos con Bolivia e que non superan os 100 km de lonxitude.
 
No centro-norte do país comeza a aumentar o número de ríos que forman vales de importancia agrícola, destacándose o [[río Elqui]] con 170 km de extensión, o [[río Aconcagua]] con 142 km, o [[río Maipo]] con 250 km e o seu afluente, o [[río Mapocho|Mapocho]] con 120 km, e o [[río Maule|Maule]], con 240 km. Os seus caudais proceden principalmente dos desxeos cordilleranoscordilleiranos no verán e das choivas durante o inverno. A zona case non presenta lagos de importancia, a excepción do artificial [[lago Rapel]], o [[lago Colbún]], a [[lagoa do Maule]] e a [[lagoa de La Laja]].
 
Cara ao sur, o [[río Biobío]], na [[rexión do Biobío]], esténdese, desde as estribacións andinas en [[Rexión da Araucanía|A Araucanía]], ao longo de 380 km, percorre un centenar de poboados xunto aos seus múltiples afluentes e alimenta importantes [[central hidroeléctrica|centrais hidroeléctricas]] que abastecen a gran parte da poboación do país. Outros ríos de importancia son o [[río Imperial|Imperial]] e o [[río Toltén|Toltén]], onde desaguadesauga o [[lago Villarrica]].
 
O Villarrica é o primeiro dos diversos lagos cordilleranoscordilleiranos que existen nas rexións de [[Rexión da Araucanía|Araucanía]] e de [[Rexión dos Lagos|Os Lagos]]. Algúns lagos importantes son o sistema dos [[Sete Lagos (Chile)|Sete Lagos]], o [[lago Ranco]], o [[lago Puyehue]], o [[lago Rupanco]], o [[lago Todos Los Santos]] e o [[lago Llanquihue]], o segundo máis grande do país. Na zona patagónica, os ríos son de menor envergadura pero dun forte caudal, como o [[río Futaleufú|Futaleufú]], o [[río Palena|Palena]], o [[río Baker|Baker]] e o [[río Pascua|Pascua]], mentres que os lagos, a excepción do [[lago Presidente Ríos]] na [[península de Taitao]] e da [[lagoa de San Rafael]], atópanse xunto ao límite internacional con Arxentina, sendo compartidos entre ambos os países. É o caso do [[lago Xeral Carreira]], que coas súas 970 km² no territorio chileno é o máis grande do país, o [[lago Cochrane]], o [[lago O'Higgins/San Martín|lago O'Higgins]] e o [[lago Fagnano]], en [[Illa Grande da Terra do Lume|Terra do Lume]].
=== Clima ===
[[Ficheiro:Ci-map.png|miniatura|dereita|250px|Mapa do Chile]]
 
[[Ficheiro:Sea of Chile.jpg|miniatura|200px|esquerda|A fría [[corrente de Humboldt]] produce un descenso das temperaturas ao longo do país, o que favorece o desenvolvemento humano nas costas e a industria pesqueira. O aumento nas súas temperaturas debido a [[El Niño]] xera fortes precipitacións e inundacións en Chile.<ref>{{cita web |url=http://www.rlc.fao.org/proyecto/gcp/rla/126/jpn/ciren/chi_nathaz.htm |título=Chile - Panorama del País: Desastres Naturales - Inundaciones y Sequías|dataacceso=16 de xuño de 2011 |formato=HTM |autor=Poblete, Verónica, Marcelo Cánepa e Arnoldo Ortiz |data=2000 |editorial=www.rlc.fao.org |idioma= castelán|cita= }}</ref><ref>{{cita libro |apelido=Urrutia de Hazbún |nome=Rosa, e Carlos Lanza Lazcano |enlaceautor= |título=Catástrofes en Chile: 1541-1992 |url= |dataacceso=19 de xuño de 2011 |idioma= |formato= |outros= |edición= |ano=1993 |editor= |editorial=A Nora |localización=Santiago, Chile |isbn= |capítulo= |páxinas= |cita= }}</ref>]]
O [[clima]] do Chile varía dramaticamente entre o subtropical no norte, pasando polo máis árido [[deserto]] do planeta, o [[Atacama|deserto de Atacama]], por un vale fértil no centro ata un sur frío e húmido, orixinalmente coberto por [[floresta]]s. As características mediterranicasmediterráneas do vale central tornan-no ideal para o cultivo de [[frutofroito]]s de mesa, unha das maiores exportacións do Chile, e para a produción de [[viño]], tamén unha exportación importante.
 
A lonxitude do país é o principal factor que existe para a variedade climática do territorio. A [[cordilleira dos Andes]] regula o paso de masas de aire, impedindo o paso de ventos desde as pampas arxentinas cara ao territorio chileno e da influencia marítima cara á vertente oriental.
 
Na zona norte do país, o clima é de carácter [[Clima árido|desértico]], con escasas precipitacións. As temperaturas teñen leves variacións ao longo do ano, manténdose de media ao redor dos 20&nbsp;°C. A [[corrente de Humboldt]] estabiliza e arrefría as zonas costeiras e permite a presenza de abundante nubosidadenebulosidade coñecida como [[camanchaca]]. Nas zonas interiores, a [[Amplitude térmica|oscilación térmica]] é alta con nula humidade e ausencia de [[nube]]s, o que permitiu a instalación de grandes [[observatorio astronómico|observatorios]] na zona. Na zona do altiplano, as temperaturas descenden debido ao efecto da altitude creando un [[clima estepáricoestepario frío]] que se caracteriza por precipitacións estivais, coñecido como [[inverno andino|inverno altiplánico]]. Na zona do Norte Chico, existe un [[clima estepáricoestepario cálido]] ou [[clima semiárido|semiárido]] que serve como transición cara a climas máis fríos cara ao sur. As precipitacións son irregulares e concéntranse na tempada invernal.
 
Desde o [[río Aconcagua|val do Aconcagua]] cara ao sur, o clima dominante é o [[clima mediterráneo|mediterráneo]] en todo o territorio, fóra das altas cimas da cordilleira dos Andes de [[clima frío por efecto da altura]]. As catro [[estación do ano|estaciones]] están claramente marcadas, cun [[verán]] seco e cálido e un [[inverno]] chuvioso e frío. A zona costeira presenta temperaturas reguladas polo efecto marítimo, entre tanto as zonas interiores presentan unha alta [[amplitude térmica|oscilación térmica]] pois a cordilleira da Costa actúa como [[biombo climático]]. En [[Santiago de Chile|Santiago]], as temperaturas no verán promedianalcanzan os 20&nbsp;°C ([[xaneiro]]) con extremas de 36&nbsp;°C, mentres que no inverno as temperaturas promedianalcanzan os 8&nbsp;°C ([[xuño]]) con extremas que poden chegar aos -2&nbsp;°C, con anos nevososnivosos como [[2005]] e [[2007]].
 
As [[choiva]]s aumentan cara ao sur, que presenta un [[clima oceánico|clima marítimo chuvioso]] entre [[Rexión da Araucanía|La Araucanía]] e a [[península de Taitao]]. No extremo austral, desenvólvese un [[clima estepáricoestepario frío]] caracterizado por unha gran amplitude térmica, baixas temperaturas e unha diminución da pluviosidade que se presenta no inverno, xeralmente en forma de neve. Á súa vez, no [[Territorio Chileno Antártico]], predomina o [[clima polar]].
 
Nas zonas insulares do país, o clima é fortemente afectado polo efecto enfriador do océano. A [[illa de Pascua]] presenta un clima de características [[clima subtropical|subtropicalessubtropicais]], cunha media de 1.138 [[milímetro|mm]] anuais de precipitacións distribuídas durante o ano.
 
<center>
Liña 393:
|Clima mediterráneo
|Clima oceánico
|Clima estepáricoestepario frío
|Clima polar
|}
Liña 419:
Ao sur do [[río Biobío]], a vexetación vólvese máis tupida e preséntase o chamado [[bosque valdiviano]]. Algunhas especies vexetais características son o [[copihue]], flor nacional desde febreiro de [[1977]],<ref name=copihue>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=186604&idParte=&idVersion=1977-02-24 |título=Decreto 62 de 1977 del Ministerio del Interior |formato=HTML |dataacceso=28 de febrero de 2011 |autor=Ministerio de Interior |data=24 de febreiro de 1977 |editorial= |idioma= castelán|cita= }}</ref> a [[murtilla]], diversos [[fento]]s e árbores como o [[Fitzroia]] e a [[araucaria]], ambos ameazados de [[extinción]], aínda que están protexidos tras ser declarados monumentos naturais nos anos 1970,<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=147731&idParte=&idVersion=1977-09-05 |título=Decreto 490 de 1977 del Ministerio de Agricultura |formato=HTML |dataacceso=28 de febreiro de 2011 |autor=Ministerio de Agricultura |data=5 de setembro de 1977 |editorial= |idioma= castelán |cita= }}</ref><ref name=araucaria>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=148489&idParte=&idVersion=1976-04-26 |título=Decreto 29 de 1976 del Ministerio de Agricultura |formato=HTML |dataacceso=28 de febreiro de 2011 |autor=Ministerio de Agricultura |fdata=26 de abril de 1976 |editorial= |idioma= castelán |cita= }}</ref> a [[gevuina]], o [[loureiro chileno]], a [[luma]], varias especies de [[podocarpus]], a [[tepa]] e o [[Laureliopsis philippiana|tineo]]. O [[puma]] é o principal carnívoro da zona e habita en case todo o país, salvo onde foi erradicado pola presenza humana. Outras especies animais características son [[cisne]]s, o [[colocolo]], o [[chumaihuén|moniño do monte]] e o [[pudú]]. Un dos maiores problemas ambientais desta zona é a substitución de extensións de [[Bosque primario|bosque nativo]] por plantacións de [[eucalipto]]s e [[piñeiro]]s.
 
Nas dúas rexións máis austrais do país, existen grandes extensións de bosque [[Perennifolio|sempreverde]], similar ao valdiviano, aínda que con menos especies arbóreas, destacando, pola súa importancia económica, o [[Pilgerodendron uviferum|ciprés das Guaitecas]], hoxe arrasado no seu maior parte. Cara ao interior, desenvólvense bosques [[caducifolio]]s, nos que predomina a [[lenga]] e, máis ao oriente, grandes formacións [[estepa|estepáreasesteparias]] de pastos duros, onde habitan guanacos, [[ñandú de Darwin|ñandús]], [[pichi]]s, [[quirquincho grande|peludos]], pumas e raposos, entre outros. Nesta zona da estepa, desenvolveuse unha gandería extensiva de ovinos que tivo na [[estancia]] a súa maior expresión cultural e social. O [[huemul]], presente no [[escudo de Chile]] e que antigamente habitou gran parte do país, só sobrevive en áreas de difícil acceso nesta zona. Foi declarado monumento natural en xuño de 2006.<ref name=monumentosnaturales/>
 
Finalmente, no extremo austral desta zona, a vexetación redúcese a algunhas árbores achaparradas, tales como o [[canelo]], o [[Nothofagus betuloides|coigüe de Magallanes]] e o [[Nothofagus antarctica|ñirre]], así como diversas especies arbustivas e herbáceas, [[líquenlique]]s e [[Brión (botánica)|brións]].
 
[[Ficheiro:Archpielago Juan Fernandez (Vista hacia Robinson Crusoe).jpg|miniatura|esquerda|200px|Vista da [[illa Robinson Crusoe]], [[arquipélago Juan Fernández]].]]
[[Ficheiro:Emperor penguins.jpg|miniatura|200px|[[Aptenodytes forsteri|Pingüíns emperadores]].]]
 
O [[Territorio Chileno Antártico]] atópase no seu maior parte cuberto de xeos permanentes, polo que a súa diversidade vexetal redúcese a algunhas especies de brións e líquesliques. Con todo, a fauna alcanza nas costas unha riqueza e valor excepcionais.
 
A costa do país é habitada en toda a súa extensión por unha variedade de aves, como [[albatros]], [[corvos mariños]], [[gaivota]]s e [[pelicano]]s. O [[lobo de mar]] é característico de toda a costa chilena e existen algunhas especies de pingüíns, como o [[pingüín de Humboldt]] e o [[pingüín de Magallanes|de Magallanes]], e un importante número de [[Cetacea|cetáceos]], como [[golfiño]]s en Coquimbo e [[balea]]s en Magallanes, declarados monumentos naturais en agosto de [[2008]],<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=277121&idVersion=2008-08-28 |título=Decreto 230 de 2008 del Ministerio de Economía |formato=HTML |dataacceso=8 de marzo de 2011 |autor=[[Ministerio de Economía de Chile|Ministerio de Economía]] |data=28 de agosto de 2008 |editorial= |idioma= castelán|cita= }}</ref> convertendo a [[zona económica exclusiva]] ou «mar patrimonial» nunha «[[Mar chileno|zona Libre de Caza de Cetáceos]]» desde entón.<ref>{{cita web |url=http://www.ccc-chile.org/article_view.php?areaID=225&cPath=51_225&key=753&pagina=1&bRedirectByBeOne=true |título=Chile 2008: Santuario de Ballenas |dataacceso=28 de marzo de 2011 |autor=Centro de Conservación Cetácea |data=s/f |editorial=ccc-chile.org |idioma= castelán |cita= }}</ref><ref>{{cita publicación |apellido=EFE |nome= |enlaceautor= |ano=2008 |mes=14 de septiembre de |título=Chile es ahora un santuario ballenero |url=http://archivo.abc.com.py/2008-09-14/articulos/450558/chile-es-ahora-un-santuario-ballenero |idioma= castelán |publicación=[[ABC Color|ABC Digital]] |editorial=abc.com.py |ubicación= |volumen= |número= |páxinas= |dataacceso=28 de marzo de 2011 |cita= }}{{es}}</ref> No océano, existen diversas especies de [[Pisces|peixes]] e [[marisco]]s que converten a Chile nun dos países con maior variedade de fauna mariña no mundo: por unha banda, o [[bocarte]], a [[Centrolophidae|coxinoba]], o [[congro]], o [[Trachurus murphyi|xurelo chileno]], o [[linguado]] e a [[pescada]] son algúns dos peixes máis característicos da costa chilena; doutra banda, algúns [[Mollusca|moluscos]] abundantes son a [[Ameixa (molusco)|ameixa]], o [[mexillón]], o [[Concholepas concholepas|loco]], o [[Crassostrea|ostión]] e a [[ostra]], entre outros. O [[Salmo (xénero)|salmón]] e a [[troita]], introducidos no país, na actualidade son as principais especies de peixes nos ríos chilenos.
Liña 455:
En [[2011]], Chile ten unha poboación estimada de 17&nbsp;248&nbsp;450 habitantes, dos cales 8&nbsp;536&nbsp;904 son [[Home|homes]] e 8&nbsp;711&nbsp;546, [[muller]]es.<ref name=INEEST2006/> Segundo o último [[censo]] realizado en [[2002]], esta cifra era de 15&nbsp;116&nbsp;435 habitantes, dos cales 7&nbsp;447&nbsp;695 eran homes e 7&nbsp;668&nbsp;740, mulleres.<ref name=sintesiscensal>{{cita web |url=http://www.ine.cl/cd2002/sintesiscensal.pdf |título=Censo 2002: Síntese de resultados |formato=PDF |autor=Instituto Nacional de Estatísticas, INE |data=marzo de 2003 |editorial= |dataacceso=26 de xuño de 2011 |idioma= castelán|cita= }}</ref>
 
O [[demografía|crecemento da poboación]] reduciuse durante os últimos anos. En [[1895]], a poboación alcanzaba os 2&nbsp;695&nbsp;625, a que creceu aos 5&nbsp;023&nbsp;539 en [[1940]] e aos 13&nbsp;348&nbsp;341 habitantes en [[1992]]. Aínda que a poboación de Chile se quintuplicóquintuplicouse durante o [[século XX]], a taxa de crecemento intercensalintercensual [[1992]]-[[2002]] foi do 1,24% anual,<ref>{{cita web |url=http://www.ine.cl/canales/elemento_persistente/preguntas_frecuentes/preguntas_frecuentes.php |título=Preguntas frecuentes, Nº 5 |dataacceso=26 de xuño de 2011 |autor=Instituto Nacional de Estatísticas, INE |data=s/f |editorial= |idioma= castelán |cita= }}</ref> a que debería seguir baixando durante os próximos anos.
 
Debido ás melloras nas condicións de vida da poboación, a [[esperanza de vida]] dos chilenos, a máis alta de [[América do Sur]] en [[2011]],<ref>{{cita publicación |apelido=Central Intelligence Agency, CIA |nome= |enlaceautor= |ano=2011 |mes= |título=Life expectancy at birth |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ci.html |formato=HTML |idioma=inglés |publicación=The World Factbook |editorial= |ubicación= |volumen= |número= |páginas= |dataacceso=26 de xuño de 2011 |cita= }}</ref> aumentou aos 77,74 anos no período [[2000]]-[[2005]].<ref>{{cita web |url=http://www.senama.cl/Archivos/avances.pdf |título=Adulto mayor: Avances en las políticas sociales |formato=PDF |dataacceso=26 de xuño de 2011 |autor=Servizo Nacional do Adulto Maior |data=s/f |editorial= |idioma= castelán|cita= |urlarquivo=http://web.archive.org/web/20060720183842/http://www.senama.cl/Archivos/avances.pdf|dataarquivo=2006-07-20}}</ref> En [[2007]], segundo o [[Instituto Nacional de Estatísticas de Chile]] (INE), a [[taxa de natalidade]] alcanzou o 15,3 ‰ e a [[taxa de mortalidade]] o 5,6 ‰, cunha taxa de [[crecemento natural]] do 9,7 ‰ (0,97%), mentres que a taxa de [[mortalidade infantil]] foi do 7,9 ‰.<ref>{{cita web |url=http://palma.ine.cl/demografia/menu/Genera/indice.aspx |título=Sistema de demografía e estatísticas vitais |dataacceso=14 de febreiro de 2011 |autor=Instituto Nacional de Estatísticas, INE |data=s/f |editorial= |idioma= castelán |cita= }}</ref> Estas cifras permiten establecer un proceso de envellecemento da sociedade chilena na que a maior parte da poboación terá sobre 35 anos en [[2020]],<ref>{{cita web |url=http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones/DatPais/SalUR-TPusuariosOK.xls |título=Chile: Estimacións e proxeccións de poboación por sexo e idade. País urbano-rural: 1990-2020 |formato=XLS |dataacceso=24 de xullo de 2008 |autor=Instituto Nacional de Estatísticas, INE |data=s/f |editorial= |idioma= castelán|cita= |urlarquivo=http://web.archive.org/web/20070420035617/http://www.ine.cl/canales/chile_estadistico/demografia_y_vitales/proyecciones/DatPais/SalUR-TPusuariosOK.xls|dataarquivo=2007-04-20}}</ref> superando ao grupo dos mozos, dominante neste momento. Así, en [[2025]], a [[pirámide de poboación]] converterase nun perfil campaniforme produto do proceso de [[transición demográfica]] que vive o país.<ref>{{cita publicación |apelido=Morais |nome=María Eugenia |enlaceautor= |ano= |mes= |título=O cambio demográfico en Chile |url=http://www.gerontologia.uchile.cl/docs/chien3.htm |idioma= castelán |publicación=Chile envellece: Prospectiva dos impactos políticos e sociais deste fenómeno cara ao bicentenario |editorial=gerontologia.uchile.cl |localización= |volume= |número= |páxinas= |dataacceso=10 de abril de 2011 |cita= }}</ref>
Liña 477:
Segundo o censo de [[2002]], un 4,58% da poboación chilena, 692.192 persoas, declarouse [[indíxena]]<ref name=sintesiscensal /> e pertencente a un dos [[Pobos orixinarios chilenos|oito grupos étnicos]] recoñecidos na lexislación vixente.<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=30620&idVersion=1993-10-05 |título=Ley 19253 de 1993 del Ministerio de Planificación y Cooperación |formato=HTML |dataacceso=24 de abril de 2011 |autor=[[Ministerio de Planificación y Cooperación de Chile|Ministerio de Planificación y Cooperación]], MIDEPLAN |data=5 de octubre de 1993 |editorial= |idioma= |cita=O Estado recoñece como principais etnias indíxenas de Chile a: a Mapuche, Aimara, Rapa Nui ou Pascuenses, a das comunidades Atacameñas, Quechuas e Collas do norte do país, as comunidades Kawashkar ou Alacalufe e Yámana ou Yagán das canles austrais }}</ref><ref name=n16>En maio de [[2008]], engadiuse á comunidade [[Diaguita]] dentro dos grupos étnicos recoñecidos na lexislación.</ref> Outros grupos, como os pobos [[aonikenk]], caucahue, [[chono]], [[Cunco (pobo)|cunco]] e [[selknam]], están extintos. De acordo a [[Xenética|estudos xenéticos]], no país xa non existen poboacións indíxenas puras. <ref name=valenzuelay/>
 
En [[1848]] emprendeuse a [[Colonización alemá en Chile|colonización alemá]],<ref>{{cita web |url=http://www.dcbliga.cl/cap4a.html |título=Inmigración Alemana: Etapas de la inmigración alemana a Chile |dataacceso=3 de xullo de 2011 |autor=Biblioteca y archivo histórico Emilio Held Winkler |data=s/f |editorial=dcbliga.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> patrocinada polo goberno chileno para poboar o sur do país. Co tempo, esa inmigración alemá influenciou a composición cultural de gran parte do sur chileno, principalmente das provincias sureñas de [[Valdivia]], [[Osorno]] e [[Provincia de Llanquihue|Llanquihue]].<ref>{{cita web |url=http://www.nuestro.cl/museos/museos_uasutral3.htm |título=Los colonos |dataacceso=3 de xullo de 2011 |autor=Adán, Leonor |data=xaneiro de 2007 |editorial=nuestro.cl |idioma= castelán |cita= }}</ref> Outras persoas, provintesprovenientes de [[Europa]] e o [[Oriente Medio]], arribaron principalmente aos portos <ref>{{cita publicación |apelido=Espinoza |nome=Denisse |enlaceautor= |ano=2011 |mes=18 de maio de |título=Exposiciones en Valparaíso y Santiago rescatan el legado de los inmigrantes en Chile |url=http://papeldigital.info/lt/2011/05/18/01/paginas/040.pdf |idioma= castelán |formato=PDF |publicación=[[La Tercera]] |editorial=diario.latercera.com |ubicación= |volumen= |número= |páxinas=40 |dataacceso=3 de xullo de 2011 |cita= }}</ref> e aos extremos norte e sur de Chile durante os séculos [[século XIX|XIX]] e [[século XX|XX]], incluíndo [[Gran Bretaña|británicos]] e [[Irlanda|irlandeses]],<ref>{{cita publicación |apelido=Sanhueza Avilés |nome=Jorge |enlaceautor= |data=s/f |ano= |mes= |título=Historia de Chile: Otros artículos - Británicos y anglosajones en Chile durante el siglo XIX |url=http://www.biografiadechile.cl/detalle.php?IdContenido=1673&IdCategoria=91&IdArea=488&TituloPagina=Historia%20de%20Chile |idioma= castelán |publicación=Biografía de Chile |editorial=biografiadechile.cl |ubicación= |volumen= |número= |páxinas= |dataacceso=3 de xullo de 2011 |cita= }}</ref><ref>{{cita publicación |apelido= |nome= |enlaceautor= |ano=2008 |mes= |título=Los inmigrantes ingleses |url=http://www.ciudaddevalparaiso.cl/inicio/patrimonio_historia_sxxi.php?id_hito=10 |idioma=castelán |publicación=Ciudad de Valparaíso |editorial= |ubicación= |volumen= |número= |páxinas= |dataacceso=3 de xullo de 2011 |cita= }}</ref> [[croata]]s,<ref name=hrvatskimigracije>{{cita web |url=http://hrvatskimigracije.es.tl/Diaspora-Croata.htm |título=Diáspora croata - Los croatas en Chile |dataacceso=3 de xullo de 2011 |autor= |fecha=s/f |editorial=hrvatskimigracije.es.tl |idioma= castelán|cita= }}</ref> [[España|españois]],<ref>{{cita publicación |apelido=[[Instituto Nacional de Estadística|Instituto Nacional de Estadística de España]] |nome= |enlaceautor= |ano=2010 |mes=29 de abril de |título=Población de nacionalidad española por países |url=http://www.ine.es/prensa/np594.pdf |formato=PDF |idioma=castelán |publicación=Padrón de españoles residentes en el extranjero |editorial= |ubicación= |volumen= |número= |páxinas=2 |dataacceso=3 de xullo de 2011 |cita= }}</ref> [[Francia|franceses]],<ref>{{cita publicación |apelido=Fernández |nome=Enrique |enlaceautor= |ano=2006 |mes= |título=La emigración francesa en Chile, 1875-1914: entre integración social y mantenimiento de la especificidad |url=http://alhim.revues.org/index1252.html |idioma= castelán |publicación=Amérique Latine Histoire et Mémoire. Les cahiers ALHIM |editorial= |ubicación= |volumen= |número=12 |páginas= |dataacceso=3 de xullo de 2011 |cita= }}</ref> [[Grecia|griegos]],<ref>{{cita web |url=http://www.apocatastasis.com/story-greeks-chile-antofagasta.php#axzz1HmnMJZdX |título=The story of the Greeks in Chile started in the city of Antofagasta |dataacceso=3 de xullo de 2011 |autor=Tefarikis, Xrisí Athena |fecha= |editorial=apocatastasis.com |idioma=inglés |cita= }}</ref> [[italia]]nos,<ref name=ciudaddevalparaiso>{{cita publicación |apelido= |nome= |enlaceautor= |ano=2008 |mes= |título=La inmigración italiana |url=http://www.ciudaddevalparaiso.cl/inicio/patrimonio_historia_sxxi.php?id_hito=13 |idioma= castelań|publicación=Ciudad de Valparaíso |editorial= |ubicación= |volumen= |número= |páxinas= |dataacceso=3 de xullo de 2011 |cita= }}</ref> [[Países Baixos|neerlandeses]], <ref>{{cita web |url=http://members.tripod.com/jans_chile.cl/holandeses.htm |título=Los holandeses en Chile |dataacceso=29 de marzo de 2011 |autor= |data=s/f |editorial= |idioma= castelán|cita= }}</ref> [[Suíza|suízos]],<ref>{{cita web |url=http://www.swissinfo.org/spa/reportajes/detail/Chile_Los_suizos_del_fin_del_mundo.html?siteSect=108&sid=4718470&cKey=1076695777000&ty=st8 |título=Chile: Los suizos del fin del mundo |dataacceso=29 de marzo de 2011 |autor=Dufey, Alberto |data=13 de febreiro de 2004 |editorial=swissinfo.ch |idioma= castelán|cita= }}</ref> [[xudeu|xudeos]]<ref>{{cita publicación |apelido=DellaPergola |nome=Sergio |enlaceautor= |ano=2005 |mes= |título=World Jewish Population |url=http://www.ajcarchives.org/AJC_DATA/Files/2005_4_WJP.pdf |formato=PDF |idioma=inglés |publicación=American Jewish Yearbook |editorial=[[Comité Judío Estadounidense|American Jewish Committee]], AJC |ubicación= |volumen= |número= |páxinas=100, 106-107 |dataacceso=7 de mayo de 2011 |cita= }}</ref> e [[Palestina|palestinos]].<ref>{{cita web |url=http://www.blog-v.com/arabesenchile/ |título=Árabes en Chile |dataacceso=27 de marzo de 2011 |autor=Abuggazaleh, Karim |data=16 de xuñ de 2007 |editorial= |idioma=castelán |cita= }}</ref> En maio de [[1953]], o goberno do [[Presidente de Chile|presidente]] [[Carlos Ibáñez del Campo]] creou o Departamento de Inmigración e estableceu normas sobre a materia.<ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=4418&idVersion=1953-05-08 |título=DFL 69 de 1953 del Ministerio de Hacienda |formato=HTML |dataacceso=12 de marzo de 2011 |autor=Ministerio de Hacienda |data=8 de maio de 1953 |editorial= |idioma= castelán |cita= }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=13968 |título=Decreto 521 de 1953 del Ministerio de Relaciones Exteriores |formato=HTML |dataacceso=12 de marzo de 2011 |autor=Ministerio de Relaciones Exteriores |data=27 de noviembre de 1953 |editorial= |idioma= castelán |cita= }}</ref> Actualmente, a [[Inmigración en Chile|inmigración]] legal de países veciños a Chile é a máis importante, e desde [[2004]] esta incrementouse nun 50% ata un estimado de 365.459 persoas (setembro de [[2010]]), principalmente provintesprovenientes de [[Perú]] (136.819), [[Arxentina]] (61.563), [[Bolivia]] (24.917), [[Ecuador]] (19.784) e [[Colombia]] (14.029).<ref>{{cita publicación |apelido=Obregón Castro |nome=Pablo |ano=2010 |mes=17 de outubro de |título=Gobierno delinea nueva política migratoria: flexibilizará visas, pero agilizará expulsiones |publicación=[[El Mercurio]] |páxinas=B 8 |url=http://www.mer.cl/modulos/catalogo/Paginas/2010/10/17/MERSTEB008BB1710.htm |dataacceso=17 de outubro de 2010 |cita= }}</ref>
 
A pesar de que a [[emigración en Chile|emigración]] diminuíu durante a última década, aínda se estima que 857.781 chilenos e descendentes de chilenos viven no exterior, dos cales un 50,1% estaría en [[Arxentina]], un 13,3% en [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], un 4,9% en [[Suecia]], un 4,4% en [[Canadá]] e un 3,9% en [[Australia]].<ref>{{cita web |apelido=Instituto Nacional de Estadísticas, INE, y Dirección para la Comunidad de Chilenos en el Exterior, DICOEX |nombre= |enlaceautor= |título=Chilenos en el exterior |formato=PDF |url=http://www.chilesomostodos.gov.cl/descargas/cat_view/50-registro-de-chilenos.html |dataacceso=8 de abril de 2011 |idioma= castelán|otros= |edición= |ano=agosto de 2005 |editor= Instituto Nacional de Estadísticas, INE, y Dirección para la Comunidad de Chilenos en el Exterior, DICOEX |editorial= |ubicación=Santiago, Chile |isbn= |capítulo= |páginas=245 |cita= }}</ref>
Liña 553:
[[Ficheiro:Pablo Neruda (1966).jpg|miniatura|200px|[[Pablo Neruda]].]]
 
Segundo a tradición popular, Chile é un ''país de poetas''.<ref>{{cita publicación |apelido=Soto |nome=Marcelo |enlaceautor= |ano=2010 |mes=29 de xullo de |título=Chile: ¿país de poetas? |url=http://www.capital.cl/libros/chile-pais-de-poetas-2.html |idioma= castelán |formato=HTML |publicación=[[Capital (revista)|Revista Capital]] |editorial= |ubicación= |volumen= |número=281 |páxinas= |dataacceso=30 de xullo de 2011 |cita= }}</ref> Isto débese á importancia que ao longo da súa historia tiveron diversos [[literatura|literatos]], especialmente no [[Lírica|xénero lírico]]. Xa no [[século XVI]], durante a [[Conquista de Chile|conquista e colonización]] do actual territorio chileno, destacaróndestacaron os [[Épica|poemas épicos]] ''[[La Araucana]]'' ([[1569]]), do español [[Alonso de Ercilla]], e ''[[Arauco Domado]]'' ([[1596]]), de [[Pedro de Oña]], o primeiro poeta nacido no país.<ref>{{cita web |url=http://www.memoriachilena.cl/temas/index.asp?id_ut=pedrodeonaaraucodomado |título=Pedro de Oña: Arauco Domado |dataacceso=30 de xullo de 2011 |autor=[[Dirección de Bibliotecas, Archivos y Museos]] (DIBAM) |data=s/f |editorial=www.memoriachilena.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> Séculos máis tarde, sobresairónsobresaíron [[Pablo de Rokha]], [[Vicente Huidobro]], [[Enrique Lihn]], [[Nicanor Parra]], [[Gonzalo Rojas]], gañador do [[Premio Miguel de Cervantes]] ([[2003]]);<ref name=premiocervantes>{{cita web |url=http://www.mcu.es/premiado/busquedaPremioParticularAction.do?action=busquedaInicial&params.id_tipo_premio=90&layout=premioMiguelCervantesPremios&cache=init&language=es |título=Premio "Miguel de Cervantes": Premiados |dataacceso=30 de xullo de 2011 |autor=[[Goberno de España]] - Ministerio de Cultura |data=s/f |editorial=www.mcu.es |idioma= castelán |cita= }}</ref>[[Jorge Teillier]], e os gañadores do [[Premio Nobel de Literatura]], [[Gabriela Mistral]] ([[1945]]),<ref>{{cita web |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1945/ |título=The Nobel Prize in Literature 1945 |dataacceso=30 de xullo de 2011 |autor=Nobelprize.org |data=s/f |editorial=nobelprize.org |idioma=inglés |cita= }}</ref> a primeira latinoamericana galardoada cun [[Premio Nobel]],<ref>{{cita libro |apelido= |nome= |enlaceautor= |título=Almanaque Mundial 1989 |url= |dataacceso=4 de xaneiro de 2011 |idioma= castelán |outros= |edición= |ano=1988 |editor=Iglesias, Rafael |editorial=Editorial América S.A |localización=Panamá |isbn= |capítulo=Chile |páxinas=262 |cita= }}</ref> e [[Pablo Neruda]] ([[1971]]),<ref>{{cita web |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1971/ |título=The Nobel Prize in Literature 1971 |dataacceso=4 de abril de 2011 |autor=Nobelprize.org |data=s/f |editorial=nobelprize.org |idioma=inglés |cita= }}</ref> quen é considerado un dos vinte e seis autores centrais do canon da literatura occidental de todos os tempos polo [[Crítica literaria|crítico literario]] [[Harold Bloom]].<ref>{{cita libro |apelido=Bloom |nomee=Harold |enlaceautor=Harold Bloom |título=[[:en:The Western Canon: The Books and School of the Ages|The Western Canon: The Books and School of the Ages]] |url= |dataacceso=20 de marzo de 2011 |idioma=inglés |outros= |edición= |ano=1994 |editor= |editorial=Harcourt Brace |localización=Nova York |isbn= |capítulo= |páxinas=2 |cita=Shakespeare, Dante, Chaucer, Cervantes, Michel de Montaigne, Molière, Milton, Samuel Johnson, Goethe, Wordsworth, Jane Austen, Walt Whitman, Emily Dickinson, Charles Dickens, George Eliot, Tolstoy, Ibsen, Freud, Proust, James Joyce, Virginia Woolf, Franz Kafka, Borges, Neruda, Fernando Pessoa, Samuel Beckett}}</ref>
 
No ámbito da [[narrativa]], resaltaron [[Isabel Allende]], considerada como a escritora en lingua española máis lida do mundo,<ref>{{cita web |url=http://www.laht.com/article.asp?ArticleId=346023&CategoryId=13003 |título=Isabel Allende Named to Council of Cervantes Institute |dataacceso=24 de xullo de 2011 |formato= |autor=Latin American Herald Tribune |data=s/f |editorial=www.laht.com |idioma=inglés |cita= }}</ref> [[Alberto Blest Gaña]], [[Roberto Bolaño]],<ref>{{cita publicación |apelido=Kerr |nome=Sarah |enlaceautor= |ano=2008 |mes=18 de decembro de |título=The Triumph of Roberto Bolaño |url=http://www.nybooks.com/articles/archives/2008/dec/18/the-triumph-of-roberto-bolano/ |formato= |idioma=inglés |publicación=The New York Review of Books |editorial= |localización= |volume= |número= |páxinas= |dataacceso=9 de maio de 2011 |cita= }}</ref> [[Francisco Coloane]], [[José Donoso]], cuxa novela ''El obsceno pájaro de la noche'' é unha das obras esenciais do canon da literatura occidental do [[século XX]], segundo Harold Bloom;<ref>{{cita publicación |apelido=Bloom |nome=Harold |enlaceautor= |ano=1994 |mes= |título=The Chaotic Age: A Canonical Prophecy - Latin America |url=http://home.comcast.net/~dwtaylor1/chaoticcanon.html |formato=HTML |idioma=inglés |publicación=The Western Canon: The Books and School of the Ages |editorial=Harcourt Brace |localización=Nova York |volume= |número= |páxinas= |dataacceso=20 de marzo de 2011 |cita= }}</ref> [[Jorge Edwards]], gañador do Premio Miguel de Cervantes ([[1999]]); [[Marcela Paz]], coñecida polo seu personaxe ''[[Papelucho]]'', [[Manuel Rojas (escritor)|Manuel Rojas]] e [[Luís Sepúlveda]].
Liña 565:
[[Ficheiro:Músico chileno tocando cueca.jpg|miniatura|esquerda|200px|Un [[Folclore|folclorista]] canta unha [[cueca]].]]
 
A [[Folclore|música folclórica de Chile]] caracterízase pola mestura de sons tradicionais aborígenesaborixes con aqueles traídos desde [[España]]. A [[cueca]], [[danza]] nacional desde novembro de [[1979]],<ref name=cueca>{{cita web |url=http://www.leychile.cl/Navegar?idNorma=224886&idParte=&idVersion=1979-11-06 |título=Decreto 23 de 1979 del Ministerio Secretaría General del Gobierno |formato=HTML |dataacceso=1 de marzo de 2011 |autor=Ministerio Secretaría General de Gobierno (MSGG) |data=6 de novembro de 1979 |editorial= |idioma= castelán |cita= }}</ref> é un bo exemplo diso: ten características propias dependendo da zona do país en que se representa.
 
O [[folclore]]<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=Nw== |título=Folclor |dataacceso=9 de agosto de 2011 |autor= |data=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> máis tradicional foi executado a través do tempo por diversos artistas, destacando algúns como [[Margot Loyola]], [[Nicanor Molinare]] e conxuntos como [[Los de Ramón]] e [[Los Huasos Quincheros]]. Desde principios dos anos de 1960, co chamado ''[[Neofolclore]]'',<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=Mjk= |título=Neofolklore |dataacceso= 9 de agosto de 2011 |autor= |fecha=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán |cita= }}</ref> e sobre todo durante os anos 70, coa chamada ''[[Nova Canción Chilena]]'',<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=Mjg= |título=Nueva canción chilena |dataacceso=9 de abril de 2011 |autor= |data=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> produciuse un rexurdimento da música de raíz folclórica, con artistas que investigaron as orixes musicais do seu país e compuxeron e interpretaron os seus propios temas inspirados nestas investigacións. Deste movemento destacan músicos como [[Víctor Xara]], [[Patricio Manns]], [[Violeta Parra]] e grupos como [[Illapu]], [[Inti-Illimani]], [[Los Jaivas]] e [[Quilapayún]]. Tamén se encargaron de difundir e manter vivo o acervo musical chileno distintos grupos de danza, como o [[Ballet Folclórico Nacional]] (BAFONA, f. [[1965]])<ref>{{cita web |url=http://www.nuestro.cl/notas/rescate/bafona2.htm |título=40 anos de BAFONA |dataacceso=22 de abril de 2011 |autor=Noso.cl |data=2005 |editorial=www.nuestro.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> e o [[Ballet Folclórico de Chile]] (BAFOCHI, f. [[1987]]).<ref>{{cita web |url=http://www.bafochi.com/espanol/ballet.php |título=Ballet |dataacceso=22 de abril de 2011 |autor=[[Ballet Folclórico de Chile]], BAFOCHI |data=s/f |editorial=www.bafochi.com |idioma=español e inglés |cita= }}</ref>
 
Por outra banda, Chile contou con compositores e intérpretes de diversas ramas da [[música doctadouta]], como os compositores [[Pedro Humberto Allende Sarón]], [[Vicente Bianchi]] e [[Afonso Leng]], ou os pianistas [[Claudio Arrau]], [[Alfredo Perl]], [[Rosita Renard]] e o tenor [[Ramón Vinay]], entre outros.
 
Nos anos 80, consolidáronse grupos de tendencia [[jazz fusión]] con forte influencia latinoamericana, tales como [[congreso (banda)|Congreso]] e [[Fulano (Banda)|Fulano]], o que anos despois pasaría a chamarse [[fusión latinoamericana]].<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=MTE= |título=Fusión latinoamericana |dataacceso=9 de abril de 2011 |autor= |data=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> Doutra banda, a influencia de sons de orixe [[anglosaxóns|anglosaxoa]] máis masivos, como o ''[[pop]]''<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=MjA= |título=Pop |dataacceso=9 de abril de 2011 |autor= |data=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> e o ''[[Música rock|rock]]'',<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=MjY=|título=Rock |dataacceso=9 de abril de 2011 |autor= |data=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> permitiu a formación de grupos como [[Los Prisioneros]], [[Los Tres]], [[La Ley (banda)|La Ley]], [[Lucybell]], [[Chancho en Piedra]] e [[Joe Vasconcellos]], entre outros. Outros importantes representantes da música popular de orixe [[latinoamericano]] foron [[Lucho Gatica]] ou [[Los Ángeles Negros]] en canto a [[bolero]]s,<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=MTU= |título=Bolero |dataacceso=9 de abril de 2011 |autor= |data=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> [[Myriam Hernández]] na [[balada romántica|balada]],<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=MTk= |título=Balada |dataacceso=9 de abril de 2011 |autor= |data=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán |cita= }}</ref> e [[La Sonora de Tommy Rey]] na [[cumbia]],<ref>{{cita web |url=http://www.musicapopular.cl/3.0/index2.php?action=R2VuZXJvREU=&var=MTc= |título=Tropical |dataacceso=9 de abril de 2011 |autor= |data=2008 |editorial=www.musicapopular.cl |idioma= castelán|cita= }}</ref> por nomear só algúns.
Liña 589:
A cultura dos [[mapuches]] e as tradicións da [[facenda]] dominan na zona da [[Rexión de Araucanía|Araucanía]], mentres que a influencia alemá é preponderante nas proximidades de [[Valdivia, Chile|Valdivia]] e [[Llanquihue, Chile|Llanquihue]]. Debido ao seu illamento do resto do país, no [[arquipélago de Chiloé]] xerouse unha cultura coa súa propia [[Mitoloxía chilota|mitoloxía]]. As rexións do extremo austral tamén xeraron unha identidade propia influenciada principalmente polos inmigrantes, tanto de Chiloé e do centro do país así como da ex[[Iugoslavia]], e que en [[Rexión de Magallanes e da Antártica Chilena|Magallanes]] caracterízase por un marcado rexionalismo.
 
A identidade cultural da [[illa de Pascua]] é única debido ao desenvolvemento dunha cultura [[Polinesia|polinésicapolinesia]] desde tempos inmemoriais completamente illada por varios séculos.
 
Con todo, nas últimas décadas, o desenvolvemento económico e a [[globalización]] afectaron os costumes tradicionais do país, as que se manteñen principalmente nas zonas rurais. Na actualidade, os habitantes das principais urbes do país asimilaron a influencia das culturas europea e estadounidense en deterioro da identidade histórica nacional.
Liña 645:
|-
| 31 de outubro
| Día Nacional das Igrexas EvanxelicasEvanxélicas e Protestantes
| Día Nacional de las Iglesias Evangélicas y Protestantes
|-
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/wiki/Chile»