Indoeuropeística: Diferenzas entre revisións

{{Linguas Indoeuropeas}}

 

[[Ficheiro:Sir William Jones.jpg|miniatura|William Jones]]

<ref name=watkins>Calvert Watkins, ''El proto-indoeuropeo'', pp. 45-47.</ref>:

 

Independente e contemporaneamente, en Europa viñeron importantes contribucións por parte dos irmáns Schlegel: [[August Wilhelm von Schlegel|August Wilhelm]] editou o ''[[Bhagavad Gita]]'' e o ''[[Ramayana]]''; [[Friedrich von Schlegel|Friedrich]] no [[1808]] publicou ''Über die Sprache und Weisheit der Indier'', considerado un dos textos fundacionais da [[tipoloxía lingüística]]. No seu ensaio, Schlegel apuntou unha clasificación [[Morfoloxía (lingüística)|morfolóxica]] ([[linguas flexivas]], [[linguas aglutinantes]], etc.) e, no campo específico da protoindoeuropeística, reafirmou a existencia dun parentesco xenético entre sánscrito, persa, grego, latino, etc. A profunda influencia de Schlegel sobre cultura europea contemporánea foi decisiva para dirixir a atención da comunidade científica cara á elaboración das primeiras bases da indoeuropeística. Tras a primeira e mediocre gramática de [[Paulino de San Bartolomeu]] (''Sidharubam seu Gramática Samscrdamica'', publicada en [[Roma]] no [[1790]]), no [[1805]] [[Henry Thomas Colebrooke]] deu ao prelo ''A Grammar of the Sanscrit Language'', que se converteu no punto de referencia de toda a lingüística europea e que fixo posíbel a fundación mesma da indoeuropeística<ref name=villar />.

 

[[Ficheiro:Franz Bopp (2).jpg|miniatura|esquerda|Franz Bopp]]

[[Ficheiro:Rasmus Rask2.jpg|miniatura|Rasmus Christian Rask]]

Cronoloxicamente anterior, pero non difundido ata o traballo de Bopp foi o do [[Dinamarca|danés]] [[Rasmus Christian Rask]], ''Undersøgelse om det gamle Nordiske eller Islandske Sprogs Oprindelse'' (redactado no [[1814]], publicado en [[1818]]). Os resultados de Rask son en gran parte semellantes aos de Bopp; porén, o diverso camiño seguido polos dous estudosos (Bopp era orientalista, Rask xermanista) levou aos dous traballos a solucións complementarias: se a Bopp lle debemos a identificación das correspondencias sistemáticas dos sistemas morfolóxicos, a Rask vai o mérito de ter identificado análogas correspondencias no campo da [[fonética]]<ref name=villar />.

 

{{Ver tamén|Fonoloxía do indoeuropeo|Morfoloxía do indoeuropeo|Neogramáticos}}

Alén dos excesos de optimismo, a obra de reconstrución levouna adiante principalmente a [[Escola neogramática]] alemá (os ''Junggrammatiker'': [[Hermann Osthoff]], [[Karl Brugmann]], [[August Leskien]], [[Berthold Delbrück]], [[Hermann Paul]]), que chegou a definir unha primeira, "clásica" reconstrución do indoeuropeo. Os neogramáticos, inspirados polas investigacións contemporáneas no campo da [[filoloxía xermánica]] que arribaron á definición da [[Lei de Grimm]] e da [[Lei de Verner]], identificaron unha serie de leis que regulaban as relacións fonéticas no paso do indoeuropeo reconstruído ás linguas indoeuropeas históricas; particular relevo ten a [[Lei de Leskien]], segundo a cal o cambio fonético, en igualdade de condicións, ten sempre o mesmo resultado, sen excepcións. Ademais,os neogramáticos introduciron tamén os principios, complementarios á Lei de Leskien, da [[analoxía]] e do [[Préstamo lingüístico|préstamo]]. A reconstrución neogramática atopou a súa síntese definitiva na monumental ''Grundriß der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen'' ([[1897]]-[[1916]]) de Brugmann, que representou por decenios o punto de referencia da indoeuropeística<ref name=villar2>Villar, pp. 213-221, 340.</ref>.

 

Nos primeiros decenios do [[século XX]] a síntese neogramática foi obxecto de repetidos intentos de reducionismo: o complexo fonolóxico e morfosintáctico do indoeuropeo reconstruído polos neogramáticos resultaba cada vez máis insatisfactorio, quer pola súa excesiva rixidez, quer pola súa excesiva riqueza de estruturas. Tal tendencia reducionista recibiu un decisivo impulso tras o desciframento da [[lingua hitita]], levada a cabo polo [[Chequia|checo]] [[Bedřich Hrozný]] no [[1917]]: o hitita resultou ser non só a lingua indoeuropea de testemuño máis antigo, senón que ademais se separaba significativamente do paradigma neogramático, fundado sobre o axioma dun maior arcaísmo - e polo tanto dunha maior relevancia para definir a lingua común - do grego e do sánscrito. O descubrimento do hitita puxo en crise o "paradigma grego-sanscritista" dos neogramáticos, impoñendo a busca dunha nova reconstrución do indoeuropeo común<ref>Villar, pp. 343-361.</ref>.

 

[[Ficheiro:Ferdinand de Saussure.jpg|miniatura|Ferdinand de Saussure.]]

 

 

 

 

Canto á morfoloxía, a indoeuropeística ten afinado progresivamente a reconstrución das [[Raíz (lingüística)|raíces]] e das estruturas morfosintácticas do indoeuropeo reconstruído. Na [[flexión nominal]], obxecto dos traballos e do debate da indoeuropeística teñen estado o [[Xénero gramatical|xénero]] (identificación dos dous [[sufixos]] do feminino; natureza da oposición orixinaria -se foi masculino/feminino ou [[animado]]/[[inanimado]]), o [[Número gramatical|número]] (existencia e grao de desenvolvemento do [[dual]]); o [[Caso gramatical|caso]] (desenvolvemento dos sufixos de [[nominativo]], [[acusativo]], [[vocativo]], [[xenitivo]], [[dativo]]; existencia e grao de desenvolvemento de [[instrumental]], [[locativo]], [[ablativo]] e [[directivo]]) e as formas e o desenvolvemento dos [[pronome]]s e dos [[adxectivo]]s<ref>Villar, pp. 271-322; Watkins, pp. 68-72, 77-89.</ref>. Tamén no campo da [[flexión verbal]] a indoeuropeística novecentista someteu a revisión a reconstrución neogramática, xeralmente valorada como demasiado inclinada a acoller os elementos peculiares do sánscrito e, sobre todo, do grego. Así téñense revisado os elencos das [[desinencia]]s de [[Persoa gramatical|persoa]], [[Tempo gramatical|tempo]], [[Número gramatical|número]] e [[diátese]] e afondada a reconstrución e a evolución dos [[morfemas]] característicos, así como dos de [[Aspecto (lingüística)|aspecto]] e de [[Modo gramatical|modo]]; tamén neste campo operou unha tendencia reducionista, dirixida sobre todo a adelgazar a listaxe de tempos, das diáteses e dos modos asignábeis ao indoeuropeo común<ref>Villar, pp. 323-340; Watkins, pp. 72-77.</ref>.

Actualmente, a indoeuropeística non ofrece un ''corpus'' completo e concluso como o que fornecían os neogramáticos. As varias teorías, en liña xeral, parecen compatíbeis entre elas, con todo téndese a renunciar á formulación dunha "gramática" fechada, para privilexiar máis ben a análise dos ámbitos particulares. Tal tendencia vese tamén reforzada pola toma de conciencia de que a escala temporal durante a cal o indoeuropeo foi lingua viva foi moi ampla, da orde de milenios, e que polo tanto o que definimos como "indoeuropeo" foi en realidade un corpo en constante evolución interna, do cal as linguas históricas se separaron en diferentes momentos: isto é, existiron diversos "stadios" de indoeuropeo, a cada un dos cales lle correspondería unha reconstrución diferente. Ademais, o método comparativo, sostido pola [[reconstrución interna]] e pola [[Tipoloxía lingüística|tipoloxía]], é quen pola súa natureza de afondar a evolución [[Diacronía|diacrónica]] dos fenómenos fonéticos ou morfosintácticos particulares, non de xerar unha estrutura [[Sincronía|sincrónica]] estábel<ref name=villar2 />.

 

Desde os inicios da lingüística indoeuropea, desenvolveuse unha [[dialectoloxía]] indoeuropea que tenta, por unha banda, describir as relacións dialectais entre as varias familias lingüísticas indoeuropeas e, por outra, a identificar os eventuais parentescos xenéticos entre o indoeuropeo propiamente dito e outras [[Protolingua|protolinguas]] prehistóricas.

[[Ficheiro:August Schleicher.jpg|miniatura|August Schleicher]]

[[Ficheiro:IE expansion.png|miniatura|esquerda|300px|Esquema sumario do proceso de indoeuropeización de Eurasia entre V e I milenio a.C., segundo a Teoría kurgánica]]

Un intento alternativo de explicar a complexidade dos nexos dialectais entre as linguas indoeuropeas foi proposto, no [[1872]], por [[Johannes Schmidt]]: o ''[[teoría das ondas|modelo das ondas]]''. Tal esquema prevía un ''continuum'' dialectal entre todas as linguas indoeuropeas, con algunhas máis próximas a outras, pero no cal unha innovación particular podía "propagarse", como os círculos das ondas, non só aos dialectos contiguos, senón tamén - se ben en número menor - tamén aos máis remotos. Como o da árbore, tamén o modelo das ondas é teoricamente posíbel; porén, o seu emprego para a descrición dos nexos dialectais indoeuropeos se revelou pouco produtivo. Ámbolos dous, en particular, tiñan o defecto de seren sistemas pechados: o descubrimento dunha nova lingua inevitabelmente os tornaría totalmente errados - cousa que sucedeu en efecto co desciframento do hitita, no 1917. O conxunto dos problemas a resolver - dialectalización gradual, contactos secundarios entre as linguas, etapas intermedias comúns, valoración de arcaísmos e innovacións, etc. - levou aos indoeuropeístas no século XX a operar con modelos radicalmente diferentes: os da escisión gradual. Tales esquemas, ademais, permiten encadrar tamén cronoloxicamente, e non só lingüisticamente, a sucesión do fraccionamento do conxunto indoeuropeo nas varias ramas da familia lingüística indoeuropea, sen por isto poñer obstáculos a eventuais contactos secundarios acontecidos en momentos históricos sucesivos. Entre os primeiros esquemas deste tipo, o proposto por [[George L. Trager]] e [[Henry L. Smith]] no [[1951]]: unha proposta pronto rexeitada na súa formulación específica, pero amplamente aceptada desde o punto de vista do esquema, hoxe de uso común na indoeuropeística tamén por ser perfectamente compatíbel coa [[Teoría dos kurgans]] de indoeuropeización da [[Eurasia]]<ref name=villar3 />.

 

{{Ver tamén|Linguas nostráticas}}

De [[Nicolai Anderson]] a [[Holger Pedersen]], foi particularmente activa a busca de posíbeis ligazóns coas [[linguas finougrias]], que chegou a ir máis aló das coincidencias léxicas illadas e empezou esculcar algunhas correspondencias sistemáticas. A partir destas, a indoeuropeística foi pouco e pouco afinando a comparación non entre a familia indoeuropea e outra familia lingüística particular, senón entre un conxunto de familias lingüísticas eurasiáticas, que poderías xurdir dun mesmo devanceiro: a "''lingua nostra''" ou "nostrático", segundo a definición creada polo mesmo Pedersen en analoxía co "''Mare nostrum''". A partir da metade do século XX, a nostratística esforzouse así por identificar correspondencias sistemáticas, debendo con todo operar con instrumentos en parte diferentes dos que fundaron a indoeuropeística, sobre todo o método comparativo entre sistemas gramaticais. A investigación nostratística debe volver a estadios das protolinguas tan antigos que preceden a formación mesma dos sistemas gramaticais que as caracterizan e por isto foi vista con escepticismo por moitos lingüistas; porén, ten sido posíbel illar algunhas constantes fonolóxicas, léxicas e morfolóxicas que sentaron as bases da nostrática. Segundo estudos levados a cabo por [[Vladislav Markovič Illič-Svityč]] e [[Aron Borisovič Dolgopol'skij]] e continuados entre outros por [[Vittore Pisani]] e [[Raimo Anttila]], recoñécense como membros da familia nostrática, ademais das indoeuropeas, as linguas finougrias, as [[linguas afroasiáticas]], as [[linguas altaicas]], as [[linguas kartvelianas]] e as [[linguas dravídicas]]<ref name=villar4 /><ref>Bernard Comrie, ''A familia lingüística indoeuropea: prospectivas xenéticas e tipolóxicas'', pp. 95-119.</ref>.

{{ver tamén|Indoeuropeos}}

Desde as orixes da ciencia, unha especialidade da indoeuropeística tentou, de acordo coa historia e a arqueoloxía, identificar as características concretas dos falantes do indoeuropeo reconstruído - os "Indoeuropeos", en suma. Tal campo de busca definiuse como "antigüidades indoeuropeas" e ten características metodolóxicas peculiares, tratándose dun pobo prehistórico cuxa situación no se coñece con certeza. A busca avanzou seguindo dúas correntes. Por unha banda tentou, apoiándose na dialectoloxía, remontarse á "patria orixinaria" dos Indoeuropeos (''[[Urheimat dos indoeuropeos|Urheimat]]''), o lugar onde viviron como pobo unitario, e fornecer en consecuencia indicacións útiles á arqueoloxía; por outra, fíxose o intento de remontarse a certas características do pobo indoeuropeo, polo menos a algúns aspectos a partir do estudo mesmo da súa lingua. As dúas correntes, complementarias, teñen sufrido fortes oscilacións no curso dos dous séculos de historia da indoeuropeística, para chegar actualmente a estaren afirmados en torno a un núcleo de coñecementos compartidos e un máis amplo conxunto de teorías aínda en estadio hipotético<ref name=campanile>Enrico Campanile, ''Antichità indoeuropee'', pp. 19-41; Villar, pp. 35-195 ''passim''.</ref>.

A reconstrución das antigüidades indoeuropeas establecida sobre o [[método léxico]] leva ao desenvolvemento dunha [[arqueoloxía lingüística]] (a "paleontoloxía lingüística") e remóntase á metade do século XIX, cos traballos do alemán [[Adalbert Kuhn]] e sobre todo polos moi sistemáticos do suízo [[Adolphe Pictet]]. Como no reconstrucionismo da lingua común, tamén no dos usos e costumes do pobo coñecía un máximo florecemento e un impulso de optimismo no século XIX, para despois ser suxeito de revisión crítica no século seguinte. Ao método léxico imputóuselle en particular a excesiva vaguidade dos conceptos reconstruídos: por exemplo, é indubidábel que os indoeuropeos coñeceron a figura do "[[rei]]" ([[lingua sánscrita|sánscrito]] ''rāṭ'', [[Lingua gala|galo]] ''rix'', [[Lingua latina|latín]] ''rex'' < [[lingua protoindoeuropea|indoeuropeo]] *''rēks''), pero non é posíbel comprender que era concretamente este "rei" na sociedade indoeuropea. Ademais, da mesma raíz poden derivarse palabras con significados parecidos, pero non perfectamente coincidentes; a arqueoloxía lingüística non ten, en liña xeral, instrumentos para identificar cal era exactamente: por exemplo, do indoeuropeo *''bhāgos'' veñen o latín ''fāgus'' e o [[alto alemán antigo]] ''buohha'' ("faia"), pero tamén o [[Lingua grega|grego]] ''phāgós'' ("carballo") e o [[Lingua rusa|ruso]] ''buz'' ("salgueiro")<ref name=campanile />.

Na segunda metade do século XX o método léxico vese axudado polo [[método textual]], posto a identificar que de orixinariamente indoeuropeo se transmitiu nas palabras particulares, e que nos testemuños poéticos, mitolóxicos, relixiosos e literarios historicamente testemuñados. Este método rexistrou desenvolvementos particulares na busca dunha poética indoeuropea cos italianos [[Marcello Durante]] e [[Enrico Campanile]] e co estadounidense [[Calvert Watkins]], mentres no ámbito da relixión e da "ideoloxía" dos indoeuropeos as principais contribucións viñeron do francés [[Georges Dumézil]] (quen postulou unha [[ideoloxía tripartita]] a través da cal se interpretaría cada ámbito do real) e do italiano [[Giacomo Devoto]] (que pensaba nunha sucesión de dúas fases - unha "teocrática" e unha "democrática", e que o paso da unha á outra viñera por medio dunha verdadeira revolución). Porén, os dous foron obxecto de numerosas críticas polos moitos trazos que se xulgaron excesivamente especulativos<ref name=campanile />.

[[Ficheiro:Urheimat ipotesi.png|miniatura|300px|Algunhas hipóteses de colocación da patria ancestral dos indoeuropeos, identificados a través dos nomes dos estudosos que as propuxeron]]

Outro corrente amplamente recorrido pola indoeuropeística desde as súas orixes foi a da identificación da patria orixinaria dos indoeuropeos (''[[Urheimat dos indoeuropeos|Urheimat]]'', como se denomina, recorrendo á expresión [[Lingua alemá|alemá]]), ou sexa, cal foi o lugar no que se falou o indoeuropeo reconstruído. O problema está en conexión co da cronoloxía (absoluta e relativa) da fragmentación da familia lingüística indoeuropea, e está por tanto estreitamente entrelazado cos desenvolvementos da dialectoloxía. Inicialmente, e estando o nacemento mesmo da indoeuropeística en gran parte conectada co "descubrimento" do sánscrito por parte dos europeos, os primeiros estudosos inclinábanse a unha colocación asiática da patria ancestral, en particular na [[India]] (o noroeste segundo [[Friedrich von Schlegel]], [[Caxemira]] segundo [[Thomas Young]]). No curso do XIX propuxéronse logo numerosas outras sedes, en xeral froito de especulacións gratuítas (desde [[Babilonia]] ao [[Polo Norte]]), ata restrinxir o campo a poucas e máis solidamente argumentadas opcións. Dous son, en particular, os escenarios tomados en consideración por esta disciplina: a [[Europa]] centro-setentrional e as [[estepa]]s da [[Rusia]] meridional; pouco crédito recibiu entre os indoeuropeístas (e entre os lingüistas en xeral) a teoría dunha ''Urheimat'' [[Anatolia|anatólica]] proposta polo arqueólogo [[Colin Renfrew]]<ref name=villar5>Villar, pp. 39-92.</ref>, así como a de considerar o indoeuropeo como un [[pidgin]]<ref>Como [[pidgin]], o indoeuropeo teríase difundido porque se usaría como [[lingua franca]] polo comercio e o intercambio. Esta teoría, avanzada por arqueólogos e historiadores que seguen a [[Difusionismo|teoría difusionista]], é insustentábel desde o punto de vista lingüístico, xa que os pidgin se caracterizan por estruturas extremadamente simplificadas, ben distintas das do indoeuropeo. Cfr. Villar, pp. 85-86.</ref>.

No [[1851]] [[Robert Latham]] propuxo por vez primeira unha situación europea da patria ancestral: [[Lituania]]. Inicialmente pouco considerada, tal hipótese foi despois retomada por [[Theodor Poesche]] en [[1878]], que a acompañou con consideracións dialectolóxicas: pensaba, de feito, que o [[Lingua lituana|lituano]] era a lingua indoeuropea máis arcaica e postulou que iso era debido a que os [[lituanos]] eran os indoeuropeos que non se moveran da ''Urheimat''. Pouco máis tarde, no [[1883]], [[Karl Penka]] relanzou a tese dunha procedencia orixinaria europea, pero desta vez colocándoo na [[Escandinavia]] meridional. En [[1902]] a hipótese foi retomada polo acreditado xermanista [[Gustaf Kossinna]], que lle proporcionou un prolongado éxito. Só no [[1922]] [[Peter Giles (filólogo)|Peter Giles]] puxo de novo en discusión a hipótese nórdica e pronunciouse, sempre segundo razoamentos de arqueoloxía lingüística, pola área [[Danubio|danubiana]] como fogar indoeuropeo. Tras a [[segunda Guerra Mundial]], con todo, a maior parte dos indoeuropeístas acolleu ben a proposta de identificar a ''Urheimat'' coas estepas do sur de Rusia e fixo caer as hipóteses dunha colocación europea; entre os últimos en soster localizacións centroeuropeas están, [[Pere Bosch i Gimpera]] e Giacomo Devoto<ref name=villar5 />.

 

{{ver tamén|Raza aria}}

[[Ficheiro:Pre-roman iron age (map).PNG|esquerda|300px|miniatura|A área ocupada polos xermanos durante a [[Idade de ferro]] (''circa'' [[-500]]-[[-60]]). En vermello, a súa patria orixinaria, onde cristalizaron como pobo ([[Escandinavia]] meridional [[Xutlandia]]), correspondente á da [[Idade de bronce nórdica]]; en maxenta, as rexións precozmente acadadas pola súa expansión e onde se desenvolveu a [[Cultura de Jastorf]]]]

Na súa busca da patria ancestral dos indoeuropeos, a indoeuropeística formulou, no curso do tempo, numerosas hipóteses máis o menos fundadas. Todas as teorías foron obxecto de debate, mesmo encendido, dentro da comunidade científica, pero nunca traspasaron os límites do enfrontamento académico; unha soa, porén, pasou do ámbito científico ao político, onde contribuíu a xerar efectos tamén graves. Tratouse da proposta de identificar a patria ancestral dos indoeuropeos - ou, como se adoitaba dicir na época, dos "arios" – coa dos [[xermanos]], identificada en 1902 por Kossinna na rexión comprendida entre [[Escandinavia]] meridional, [[Xutlandia]] e actual [[Alemaña]] setentrional<ref name=villar6>Villar, pp. 42-47.</ref>.

 

A [[Segunda Guerra Mundial]], coa catástrofe da [[Shoah]], levou ao rexeitamento, mesmo nos ambientes indoeuropeístico máis conservadores, da teoría da "orixinariedade" xermánica á parte , obviamente, das implicacións políticas que o nazismo fixera que derivasen dela; xa nos anos 20 o debate interno da indoeuropeística, fóra da área xermánica, recomezara a debater o problema da ''Urheimat'' indoeuropea, chegando a hipóteses totalmente diferentes da de Kossinna. Porén, a memoria da ideoloxización nazi proxectou aínda por moito tempo unha sombra de descrédito non só sobre a localización nordeuropea da patria ancestral, senón tamén sobre a indoeuropeística completa como disciplina. O mesmo termo de "ario" abandonouse como sinónimo de "indoeuropeo" e emprégase só, sobre todo en compostos, para definir todos ou algúns pobos [[indoiranios]]<ref name=villar6 />.

 

A indoeuropeística válese de diversas metodoloxías operativas; algunhas desenvolvidas autonomamente, outras compartidas por diversas [[Lingüística|disciplinas lingüísticas]]. Polo que atinxe a reconstrución da lingua común prehistórica, confíase en<ref name=watkins /><ref name=villar7>Villar, pp. 201-221.</ref>:

No intento de desenvolver unha [[arqueoloxía lingüística]] (a "paleontoloxía lingüística") que reconstrúa os caracteres concretos do pobo indoeuropeo prehistórico ("Antigüidades indoeuropeas"), os método desenvolvidos son<ref name=villar7 /><ref>Campanile, pp. 19-23.</ref>:

 

Departamentos, institutos e centros de estudos universitarios dedicados á indoeuropeística:

 

| [[Reino Unido]] || [[Universidade de Oxford]] || {{cita web|url=http://www.ling-phil.ox.ac.uk/comp_class_phil#sound|title=Comparative and Classical Philology, and Historical Linguistics - Faculty of Linguistics, Philology & Phonetics|accessdate=29 de setembro de 2009}} || {{en}}

|-

|-

| [[Eslovenia]] || [[Universidade de Liubliana]] || {{cita web|url=http://spj.ff.uni-lj.si/tiki-index.php?page=Oddelek+za+primerjalno+in+splo%C5%A1no+jezikoslovje|title=Oddelek za primerjalno in splošno jezikoslovje - Filozofska fakulteta|accessdate=28 de setembro de 2009}} || {{sl}} {{en}}

|}

 

Principais revistas de indoeuropeística e lingüística histórico-comparada:

 

{{listaref|2}}

 

{{Columnas

| width = 600

*{{cita libro|apelidos=Watkins |nome= Calvert|ligazónautor= Calvert Watkins|curatore= Anna Giacalone Ramat, Paolo Ramat|título= As linguas indoeuropeas|ano= 1993|publicación= Boloña: Il Mulino|id=ISBN 88-15-03354-8 |capítulo= Il proto-indoeuropeo}} Agora en: {{cita libro|apelidos=Campanile|nome= Enrico|ligazónautor= Enrico Campanile|coautores= [[Bernard Comrie]], [[Calvert Watkins]]|título= Introduzione alla lingua e alla cultura dei Indoeuropei|ano= 2005|publicación= Boloña: Il Mulino|id=ISBN 88-15-10763-0}}}}

 

 

[[Categoría:Indoeuropeística]]