Carlos IV de España: Diferenzas entre revisións

Contido eliminado Contido engadido
Xoio (conversa | contribucións)
ampliación
Xoio (conversa | contribucións)
ampliación, e bibliografia
Liña 1:
{{en uso}}
 
{{Ficha de nobre
|nome = Carlos IV de España
Liña 34 ⟶ 32:
 
== Acceso ao trono ==
Sucedeu ao seu pai, [[Carlos III de España|Carlos III]], ao morremorrer este o [[14 de decembro]] de [[1788]].

Accedeu ao trono cunha ampla experiencia nos asuntos de Estado, aídaaínda que o seu reinado foi desastroso, porque se viu superado pola repercusión dos sucesos acaecidos en [[Francia]] en [[1789]] e tamén pola súa falta de enerxía persoal, que fixo que deixara o goberno en mans da súa esposa [[María Luísa de Parma]] e do seu [[valido]], [[Manuel Godoy]], de quen se dicía que era amante da raíña.<ref> Porén, hoxe en día esas afirmacións foron desmentidas por varios historiadores. Véxase: <ref>Parra (2002).</ref> e <ref>Rúspoli (2004).</ref>
[[Ficheiro:Anton_Raphael_Mengs,_Prince_of_Asturias,_Future_Charles_IV_of_Spain_(са_1765)_-_02.jpg|miniatura|esquerda|150px|Carlos IV, mozo.]]
 
Estes acontecementos frustraron as expectativas coas que iniciou o seu reinado. Á morte de Carlos III, o empeoramento da economía e a desorde da administración revelaban os límites do reformismo, mentres que a [[Revolución francesa]] poñóa enriba da mesa unha alternativa ao [[Antigo Réxime]].
 
PoxdePode dicirse, por tanto, que coa morte de Carlos III rematou a historia do [[Ilustración|reformismo ilustrado]] en España, pois o estalido case inmediato da Revolución francesa ao ano seguinte provocou unha reacción de terror que converteu o reinado do seu fillo e sucesor, Carlos IV, nun período moito máis conservador.

Ao final do reinado desdtedeste último, a invasión francesa arrastraría ao país a un ciclo de revolución e reacción que marcaría todo o [[século XIX]], sen deixar espazo para continuar un reformismo sereo como o que desenvolvera Carlos III.<ref name=BV>{{cita web|autor=Biografias y Vidas|título=Carlos III de España|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/carlos_iii.htm|dataacceso=24 de xuño de 2004}}</ref>
 
== Reinado ==
 
=== Goberno do conde de Floridablanca ===
[[Ficheiro:El conde de Floridablanca y Goya.jpg|miniatura|230px|Retrato do Conde de Floridablanca por [[Francisco de Goya]].]]
Las primeras decisiones de Carlos IV mostraron unos propósitos reformistas. Confirmó en su puesto como primer [[Secretario de Estado y del Despacho]] al [[conde de Floridablanca]], un ilustrado que inició su gestión con medidas como la condonación del retraso de las contribuciones, limitación del precio del pan, restricción de la acumulación de bienes de manos muertas, supresión de vínculos y [[mayorazgo]]s y el impulso del desarrollo económico. El propio Monarca tomó la iniciativa de derogar la [[Ley Sálica]] impuesta por su antecesor [[Felipe V de España|Felipe V]], medida ratificada por las Cortes de [[1789]], que no se llegó a promulgar.
[[Ficheiro:Pedro Pablo Abarca de Bolea, Count of Aranda.jpg|230px|miniatura|Retrato do Conde de Aranda por Xosé María Galván.]]
LasAs primerasprimeiras decisionesdecisións de Carlos IV mostraron unosuns propósitos reformistas. ConfirmóConfirmou enno suseu puestoposto (por consello do seu pai) como primerprimeiro [[Secretario de Estado ye delde Despacho]] ala Xosé Moñino e Redondo, [[conde de Floridablanca]], un ilustrado que inicióiniciou a susúa gestiónxestión con medidas como laa condonación deldo retrasoatraso dedas las contribucionescontribucións, a limitación deldo precioprezo deldo pan, restriccióna derestrición lada acumulación de bienesbens dedas manos[[mans muertasmortas]], a supresión de vínculos[[vinculeiro]]s ye [[mayorazgomorgado]]s ye elo impulso deldo desarrollodesenvlvemento económico. ElO propio Monarcamonarca tomótomou laa iniciativa de derogarderrogar laa [[Leyley Sálica]] impuestaimposta porpolo suseu antecesor [[FelipeFilipe V de España|FelipeFilipe V]], medida ratificada por laspolas Cortes de [[1789]], pero que nonon se llegóchegou a promulgar (esta falta da promulgación foi un dos motivos alegados polos tradicionalistas que emporenderon, á morte de [[Fernando VII]], as [[Guerras Carlistas|guerras carlistas]]).
 
O estalido da [[Revolución francesa]] en [[1789]] cambiou radicalmente a política española. Conforme ían chegando as noticias de Francia, o nerviosismo da Corona crece e acaba por pechar as Cortes que, controladas por Floridablanca, se reuniran para recoñecer ao príncipe de Asturias.
 
O illamento parece ser a receita para evitar a propagación das ideas revolucionarias a España. Floridablanca, ante a gravidade dos feitos deixou en suspenso os [[Pactos de Familia]], establecieu controus na fronteira para impedir a expansión revolucionaria e efectuo unha forte presión diplomática en apoio a [[Luís XVI de Francia|Luís XVI]].
 
ElTamén estallido de la [[Revolución francesa]] en 1789 cambió radicalmente la política española. Conforme llegan las noticias de Francia, el nerviosismo de la corona crece y acaba por cerrar las Cortes que, controladas por [[conde de Floridablanca|Floridablanca]] (mantenido en el poder por consejo de su padre), se habían reunido para reconocer al Príncipe de Asturias. El aislamiento parece ser la receta para evitar la propagación de las ideas revolucionarias a España. Floridablanca, ante la gravedad de los hechos dejó en suspenso los [[Pactos de Familia]], estableció controles en la frontera para impedir la expansión revolucionaria y efectuó una fuerte presión diplomática en apoyo a [[Luis XVI de Francia|Luis XVI]]. También pusopuxo fin aaos los proyectosproxectos reformistas deldo reinado anterior ye lossubstituínos sustituyópolo porconservadorismo ele conservadurismo y laa represión (fundamentalmente a manos decargo lada [[Inquisición española|Inquisición]], que detienedetivo a [[Francisco Cabarrús|Cabarrús]], destierradesterrou a [[Jovellanos]] ye despojadespoxou dedos susseus cargos a [[Pedro Rodríguez de Campomanes|Campomanes]]).
 
=== Gobierno do conde de Aranda ===
Liña 53 ⟶ 62:
 
=== Primeiro goberno de Manuel Godoy ===
[[Ficheiro:Manuel Godoy por Bayeu.jpg|miniatura|230px|Godoy en [[1790]]. Retratado por [[Francisco Bayeu]]<br>[[Academia de San Fernando]], [[Madrid]].]]
[[Ficheiro:Manuel_Godoy_Spain.jpg|miniatura|230px|Manuel Godoy como ''"Príncipe da Paz"''. [[Francisco de Goya]], [[1801]].<br>[[Real Academia de San Fernando]], [[Madrid]].]][[Manuel Godoy]] era un guardia de corps que ascendeu rapidamente na Corte grazas á amizade e confianza que lle otuorgaron os reis. En poucos anos pasou de ser un [[fidalgo]] a converterse en duque de Alcudia e de Sueca, capitán xeneral e, desde finais de [[1792]], en «ministro universal» de Carlos IV, cun enorme poder.
 
[[Manuel Godoy]], un guardia de corps, ascendió rápidamente en la corte gracias a la amistad y confianza que le otorgaron los reyes. En pocos años pasó de ser un [[Hidalgo (noble)|hidalgo]] a convertirse en duque de Alcudia y de Sueca, capitán general y, desde finales de [[1792]], en «ministro universal» de Carlos IV con un enorme poder. De pensamientopensamento ilustrado impulsóimpulsou medidas reformistas como lasas disposicionesdisposicións para favorecer lasa enseñanzasensinanza dedas las[[ciencia aplicada|ciencias aplicadas]], laa protección a lasdas [[Sociedades Económicas de Amigos deldo País]] ye laa llamadachamada [[desamortización de Godoy]] de bienesbens pertenecientespertencentes a hospitaleshospitais, casas de misericordia ye hospicios regentadosrexentados por comunidades religiosasrelixiosas.
 
LaPero a [[Revolución francesa]] condicionócondicionou sua súa actuación en lana política española. SusAs sías primerasprimeiras medidas seencamiñáronse encaminaron ena salvar laa vida de [[LuisLuís XVI de Francia|LuisLuís XVI]], procesado ye condenado a muertemorte. Pese a losaos esfuerzosesforzos de todas lasas cortesCortes europeas, elo monarca francés fuefoi guillotinado en eneroxaneiro de [[1793]], loo que generalizóxeralizou unaunha guerra de lasdas potencias europeas contra laa [[PrimeraPrimeira República Francesafrancesa|Francia revolucionaria]] conocidacoñecida como laa [[Guerraguerra de lada Convención]], en lana que España participóparticipou ye fuefoi derrotada por lapola Francia republicana, frutofroito deldo desastroso abastecimientoabastecemento, laa pésima preparación deldo ejércitoexército ye laa escasa moral de lada tropa frentefronte a losaos enardecidos ''[[sans culottes]]'' franceses. Un ejército de 25.000 hombres{{cita requerida}} dirigido por el [[Antonio Ricardos|general Ricardos]] entró en el [[Rosellón]] y logró algunos éxitos. A partir de [[1794]] las tropas españolas se vieron forzadas a la retirada. Los franceses ocuparon [[Figueras (Gerona)|Figueras]], [[Irún]], [[San Sebastián]], [[Bilbao]], [[Vitoria]] y [[Miranda de Ebro]].
 
Un exército de 25.000 hombres{{cómpre referencia}} dirixido polo [[Antonio Ricardos|xeneral Ricardos]] entrou no [[Rosellón]] e logrou algúns éxitos (como a toma de [[Perpiñán]]). Pero a partir de [[1794]] as tropas españolas víronse forzadas á retirada. Os franceses, pola sñúa parte, ocuparon [[Figueres]], [[Irún]], [[Donostia|San Sebastián]], [[Bilbao]], [[Vitoria]] e [[Miranda de Ebro]].
[[Manuel Godoy|Godoy]] suscribió con Francia la [[Paz de Basilea]] en [[1795]]. La República francesa devolvió a España las plazas ocupadas, a cambio del territorio hispano de la isla de [[La Española]] —colonia de [[República Dominicana|Santo Domingo]]—. En agradecimiento el rey Carlos IV le concedió el título de [[Principado de la Paz|príncipe de la Paz]].
 
[[Manuel Godoy|Godoy]] suscribiósuscribiu entón con Francia laa [[Paz de Basilea]], en [[1795]]. LaA República francesa devolviódevolveu a España lasas plazasprazas ocupadas, a cambio deldo territorio hispanoespañol deda la isla deilla [[LaA Española]] —colonia de [[República Dominicana|Santo Domingo]]—. En agradecimientoagradecemento, elo reyrei Carlos IV leconcedeulle concedióa elGodoy o título de [[Principado de la Paz|'''príncipe de lada Paz]]'''.
En [[1796]], concluida la fase más radical de la Revolución, [[Manuel Godoy|Godoy]] firmó el [[Tratado de San Ildefonso (1796)|Tratado de San Ildefonso]] y España se convirtió en aliada de Francia. Este cambio de postura buscaba el enfrentamiento con Gran Bretaña, principal adversario de la Francia revolucionaria y tradicional enemiga de España con la que disputaba la hegemonía marítima y, concretamente, el comercio con América. La escuadra española sufrió la derrota frente al [[cabo de San Vicente]] en [[1797]], pero [[Cádiz]] y [[Santa Cruz de Tenerife]] resistieron a los ataques del almirante [[Horatio Nelson|Nelson]]. En América los británicos ocuparon la isla de [[Ataque a Trinidad (1797)|Trinidad]], y sufrieron una derrota en [[Ataque a Puerto Rico (1797)|Puerto Rico]]. Ello provocó la caída de [[Manuel Godoy|Godoy]] en mayo de [[1798]].
 
En [[1796]], concluída a fase máis radical da Revolución, Godoy asinou o [[Tratado de San Ildefonso (1796)|Tratado de San Ildefonso]], polo que España se converteu en aliada de Francia. Este cambio de postura buscaba o enfrontamiento con [[Gran Bretaña]], principal adversario da Francia revolucionaria e tradicional inimiga de España, coa que disputaba a hexemonía marítima e, concretamente, o comercio con [[América]].
 
La escuadra española sufriu unha severa derrota fronte ao [[cabo de San Vicente]] en [[1797]], pero [[Cádiz]] e [[Santa Cruz de Tenerife]] resistiron os ataques do almirante [[Horatio Nelson|Nelson]]. En América, os británicos ocuparon a [[illa Trinidad]], e sufriron unha derrota en [[Puerto Rico]]. Isto provocou a caída de Godoy, en maio de [[1798]].
 
=== Gobernos de Saavedra e Urquijo ===
Tras elloisto, dosdous ilustrados, [[Francisco de Saavedra]] ye [[Mariano LuisLuís de Urquijo]], sesucedéronse sucedieroná alfronte frentedo del gobiernogoberno entre [[1798]] ye [[1800]].
 
=== Segundo goberno de Manuel Godoy ===
[[Ficheiro:Estatua equestre Carlos IV.jpg|niniaturaminiatura|250px230px|Estatua de Carlos IV en [[Ciudad de México]], coñecida.<ref>Coñecida popularmente como ''El Caballito''.</ref>]]
[[Ficheiro:Turner, The Battle of Trafalgar (1806).jpg|miniatura|230px|A Batalla de Trafalgar, por [[Joseph Mallord William Turner|Turner]].]]
 
LaA llegadachegada alao poder de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] en [[1799]] ye sua súa proclamación como [[Emperadoremperador]] en [[1804]] alteróalterou lasas relacionesrelacións internacionalesinternacionais, ye seEspaña renovórenovou laa alianza con Francia. [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] necesitaba, enna susúa luchaloita contra losos británicos, contar con lacoa colaboración de España, sobre todo deda susúa escuadra. Por elloiso, presionópresionou a Carlos IV para que restituyerarestablecera sua súa confianza en [[Manuel Godoy|Godoy]]. ÉsteEste asumióasumiu de nuevonovo elo poder en [[1800]] y firmóasinou elo [[Convenio de Aranjuez]] de 1801 por elpolo que poníapoñía a disposición de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] laa escuadra española, loo que implicaba de nuevonovo laa guerra contra [[Gran Bretaña]].
 
[[Manuel Godoy|Godoy]] declaródeclarou en [[1801]] laa guerra a [[Portugal]], principal aliado británico en elno continente, antes de que loo hicierafixera Francia. Este conflictoconflito, conocidocoñecido como laa [[Guerraguerra dedas las NaranjasLaranxas]], significósignificou laa ocupación de [[Olivenza]] por España, que, ademásademais obtuvoobtivo elo compromiso de Portugal de impedir elo atraque de buques británicos ennos susseus puertosportos.
 
EnPero en [[1805]], laa derrota de lada escuadra franco-española en lana [[batalla de Trafalgar]] porpola la Armadaarmada británica modificómodificou laa situación radicalmente. Frente aFronte laá hegemoníahexemonía de [[Gran Bretaña]] en losnos mares, [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] recurriódecretou alo [[bloqueo continental]], medida a laá que se sumósumou España. EnE en [[1807]] fuefoi suscritosubscrito eno [[Tratado de Fontainebleau (1807)|Tratado de Fontainebleau]] que establecióestablecía elo reparto de [[Portugal]] entre [[Francia]], [[España]] ye elo propio [[Manuel Godoy|Godoy]], yademais elde derechoconceder o dereito de paso por España de lasdas tropas francesas encargadas de suda ocupación dese país.
 
=== Crise final ===
Con tal sucesión de guerras seagravpise agravóaté hasta elo extremo laa crisis decrise lada [[Haciendafacenda]];, ye losos ministros de Carlos IV se mostraronmostráronse incapaces de solucionarlasolucionala; entre outras cousas, puesporque elo temor a laá revolución leslles impedía introducir lasas necesarias reformas, que hubieranlesionarían lesionado losos intereses de losdos estamentos privilegiadosprivilexiados, alterando ela ordenorde tradicional.<ref name=BV1>{{cita web|autor=Biografías y Vidas|título=Carlos IV de España|url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/carlos_iv.htm|fechaaccesodataacceso=424 de julioxuño de 20042014}}</ref>
 
A presenza de soldados franceses en territorio español (moitos máis dos permitidos polo tratado de Fontainebleau, e que, ademais, en lugar de ir cara a Portugal ocuparan numerosas prazas) aumentou a oposición cara a [[Manuel Godoy|Godoy]], enfrontado cos sectores máis tradicionais pola súa política reformista e entreguista cara a Bonaparte.
La presencia de soldados franceses en territorio español aumentó la oposición hacia [[Manuel Godoy|Godoy]], enfrentado con los sectores más tradicionales por su política reformista y entreguista hacia [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]]. A finales de [[1807]] se produjo la [[Conjura de El Escorial]], conspiración encabezada por [[Fernando VII de España|Fernando]], Príncipe de Asturias, que pretendía la sustitución de [[Manuel Godoy|Godoy]] y el destronamiento de su propio padre. Pero, frustrado el intento, el propio [[Fernando VII de España|Fernando]] delató a sus colaboradores. En marzo de [[1808]], ante la evidencia de la ocupación francesa, [[Manuel Godoy|Godoy]] aconsejó a los reyes que abandonaran España. Pero se produjo el [[Motín de Aranjuez]], levantamiento popular contra los reyes aprovechando su presencia en el [[Palacio Real de Aranjuez|palacio de Aranjuez]]. [[Manuel Godoy|Godoy]] fue hecho preso por los amotinados. Carlos IV, ante el cariz de los acontecimientos, abdicó en su hijo [[Fernando VII de España|Fernando VII]].
A finais de [[1807]] produciuse a [[conxura de El Escorial]], conspiración encabezada por [[Fernando VII de España|Fernando]], príncipe de Asturias, que pretendía a substitución de [[Manuel Godoy|Godoy]] e o destronamento do rei. Pero, frustrado el intento, o propio [[Fernando VII de España|Fernando]], no chamado [[proceso de El Escorial]], delatou aos seus colaboradores.
[[Ficheiro:Fernando de Borbón, príncipe de Asturias.jpg|miniatura|esquerda|230px|[[Fernando VII|Fernando]], [[príncipe de Asturias]].]]
En marzo de [[1808]], ante a evidencia da ocupación francesa, Godoy aconsellou aos reis que, imitando á Familia Real portuguesa, abadoaran España. Pero produciuse o [[Motín de Aranjuez]], levantamento popular (instigado, unha vez máis, polo príncipe Fernando e a súa ''camariliia'') en contra dos reis, aproveitando a súa presenza no Palacio Real de Aranjuez. Godoy fue apresado polos amotinados. Carlos IV, ante o cariz dos acontecementos, abdicou no seu fillo Fernando, que se convertía así en [[Fernando VI]].
 
[[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], receoso ante o cambio de monarca, e vendo o comportamento e debilidade da Famlia Real, convocou a toos os seus membros a un encontro na localidade francesa de [[Baiona, Francia|Baiona]].
[[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], receloso ante el cambio de monarca, convocó a la familia real española a un encuentro en la localidad francesa de [[Bayona (Francia)|Bayona]]. [[Fernando VII de España|Fernando VII]], bajo la presión del Emperador y de sus padres, devolvió la Corona a Carlos IV el día 6 de mayo, sin saber que el día antes Carlos IV había pactado la cesión de sus derechos a la corona en favor de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], quien finalmente designó como nuevo rey de España a su hermano [[José I de España|José]].
 
[[Fernando VII de España|Fernando VII]], baixo a presión do emperador e dos seus paies, devolveu a Corona a Carlos IV o día [[6 de maio]], sen saber que a víspera Carlos IV pactara a cesión dos seus dereitos en favor de Napoleón quen, finalmente, designou como novo rei de España ao seu irmán [[Xosé I de España|Xosé]].
O [[19 de marzo]] de [[1808]] -tres anos despois da derrota na [[batalla de Trafalgar|Trafalgar]]-, e dunha política desastrada, viuse obrigado polo fillo, a seguir do [[Motín de Aranjuez]], a abdicar do trono no seu favor, que asumíu como [[Fernando VII de España|Fernando VII]]. Procurou entón o apoio de [[Napoleón]], para conseguir a devolución da súa coroa. Conseguiuno, mais por pouco tempo, pois Napoleón o obrigou a abdicar de novo, desta vez para entregar a coroa española a seu irmán [[Xosé I de España|Xosé Bonaparte]].
 
== Final ==
Carlos permaneciópermaneceu prisioneroprisioneiro de Napoleón, residiendoresidindo en [[Marsella]], hastaaté laa derrota final dedo ésteemperador en [[1814]]; pero en. eseNese mismomesmo añoano [[Fernando VII de España|Fernando VII]] fuefoi repuestoreposto en elno [[MonarquíaReino españolade España|Tronotrono español]], manteniendopola a[[Xunta Central]]. Pero Fenando mantivo ao suseu padrepai desterrado por temor a que lelle disputara elo poder. Carlos ye sua súa esposa murieroncontinuaron exiliadoso enexilio lana corte[[Estados Pontificios|Coprte papal]],<ref>{{cita web|autor=Biografíasresidindo yno Vidas|título=Carlospalazzo IVBorghese.<ref de España|urlname=http:BV1//www.biografiasyvidas.com/biografia/c/carlos_iv.htm|fechaacceso=4 de julio de 2004}}</ref> residiendo en el palazzo Borghese.
 
Carlos IV morreu en [[Roma]] o [[20 de xaneiro]] de [[1819]], poucos días despois de que falecera a súa esposa María Luísa. Posteriormente os restos mortais da parella foron trasladados á [[Cripta Real]] do [[mosteiro do Escorial]].
Morreu no mesmo mes en que enviuvou, no Pazo dos reis de Nápoles, sendo sepultado posteriormente no [[mosteiro do Escorial]].
 
== Mecenado ==
[[Ficheiro:PalacioReal Stradivarius1.jpg|miniatura|200px|Un dos violíns do ''Quinteto palatino''.<br>[[Palacio Real de Madrid|Palacio Real]] ([[Madrid]]).]]
Carlos interesouse desde a súa xuventude pola [[arte]]. [[Violín|violinista]] afeizoado, en [[1775]] comprou para a Corte o quinteto de instrumentos Stradivarius conservado actualmente no [[Palacio Real de Madrid]] (os chamados ''[[Stradivarius Palatinos]]'') rodeándose dun grupo de notábeis músicos dirixido polo violinista e compositor [[Gaetano Brunetti]].
 
CarlosTamén se interesóinteresou desde su juventud por el arte. Violinista aficionado, en 1775 compró para la corte el cuarteto de instrumentos Stradivarius conservado actualmente en el Palacio Real de Madrid y se rodeó de un entorno musical privilegiado dirigido por el violinista y compositorpola [[Gaetano Brunettipintura]]. También se interesó por la pintura, encargando obras a [[Luis Meléndez]], [[Claude Joseph Vernet]] ye [[Luis Paret]], ye nombrandonomeando a [[Francisco de Goya]] pintor de cámara (en [[1789)]].
 
Durante su reinado otorgó entre títulos de España y títulos de Indias: 179 títulos nobiliarios, de los cuales 33 fueron [[Grandeza de España|Grandes de España]]
 
== Matrimonio e fillos ==
Liña 182 ⟶ 201:
=== Bibliografía ===
==== Libros de historia ====
* Anes, Gonzalo (1975): ''El Antiguo Régimen: los Borbones''. Historia de España Alfaguara. IV. Madrid: Alienza Editorial / Alfaguara. ISBN 978-84-206-2044-0.
* Lynch, John (1991): ''El siglo XVIII''. Barcelona: Crítica.
* Artola, Miguel (1973): ''La burguesía revolucionaria (1808-1869)''. Historia de España Alfaguara. V. Madrid: Alianza Editorial / Alfaguara. ISBN 978-84-2062-046-7.
* Parra López, E. La (2002): ''Manuel Godoy: la aventura del poder''.
* Lynch, John (19911999): ''ElLa España del siglo XVIII''. 2ª ed. Barcelona: Crítica. ISBN 978-84-74-23-961-3.
* Rúspoli, E. (2004): ''Godoy: La lealtad de un gobernante ilustrado''.
* Parra López, E. La (2002): ''Manuel Godoy: la aventura del poder''. Barcelona: Tusquets. ISBN 978-84-8310-405-7.[http://www.elcultural.es/version_papel/LETRAS/5515/Manuel_Godoy_La_aventura_del_poder Crítica] en "El Cultural" do diario ''El Mundo'' (España), 03/10/2002.
* Rúspoli, E. (2004): ''Godoy: La lealtad de un gobernante ilustrado''. ISBN 978-84-8460-387-0. Barcelona: Temas de Hoy (Grupo Planeta). [http://www.forumlibertas.com/frontend/forumlibertas/noticia.php?id_noticia=1991 Crítica] en Forum Libertas.com
 
==== Novelas históricas ====
* [[Benito Pérez Galdós|Pérez Galdós, Benito]] (1983): ''Trafalgar''. [[Episodios Nacionales]], 1ª Serie, nº 1. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-206-5001-3.
* Pérez Galdós, Benito (1983): ''La Corte de Carlos IV''. Episodios Nacionales, 1ª Serie, nº 2. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-206-5002-1.
* Pérez Galdós, Benito (1983): ''El 19 de Marzo y el 2 de Mayo''. Episodios Nacionales, 1ª Serie, nº 3. Madrid: Alianza Editorial / Librería y Casa Editorial Hernando. ISBN 978-84-2065-003-X.
 
=== Outros artigos ===