Valencia: Diferenzas entre revisións
Contido eliminado Contido engadido
Sen resumo de edición |
|||
Liña 5:
bandeira = Bandera_de_la_Comunidad_Valenciana_(2x3).svg |
imaxe = [[Ficheiro:Collagevalencia.JPG|286px]]|
situación = {{Mapa de localización
|España
|label=Valencia
|position=right
|lat_deg=39 | lat_min= 28 | lat_seg= 0 | latNS = N | lon_deg = 0 | lon_min = -22| lon_seg = -30 |longEW=W
|float=none
|caption=
|width=300
}}
{{Mapa de localización
|Valencia
|label=Valencia
|position=top
|lat_deg=39 | lat_min= 28 | lat_seg= 0 | latNS = N | lon_deg = 0 | lon_min = -22| lon_seg = -30 |longEW=W
|float=none
|caption=
|width=300
}} |
país = {{ESPb}} [[España]] |
división 1 = [[Comunidade autónoma]] |
Liña 26 ⟶ 43:
Aínda que foi fundada a certa distancia do mar, hoxe atópase unida e ten un dos portos máis importantes do Mediterráneo occidental, xunto cos de [[Barcelona]], [[Marsella]] e [[Xénova]]. A súa economía baséase nas súas funcións administrativas e de servizos, e en ser centro loxístico (porto, feira de mostras, [[aeroporto de Manises]]) para a industria rexional (moble, madeira, téxtil, construción, etc.). Durante estes últimos anos está a destacar como un importante destino turístico, grazas á recuperación parcial da [[Ciutat Vella de Valencia|Ciutat Vella]] (Cidade Vella), a construción da [[Cidade das Artes e as Ciencias |Ciutat de les Arts i de les Ciències]] (Cidade das Artes e as Ciencias) e a celebración da America's Cup.
== Historia ==
[[Ficheiro:Mirador del pujol.jpg|miniatura|Albufera de Valencia.]]
A cidade fundouse no ano [[-138|138]] a.C. sobre un antigo asentamento ibérico, como asentamento de soldados licenciados. No [[-75|75]] a.C. a cidade vai ser destruída no decurso dos enfrontamentos entre [[Cneo Pompeio Magno|Pompeio]] e [[Sertorio]] e durante cincuenta anos vai permanecer deshabitada. No [[711]], á caída do [[califato de Córdoba]], Valencia vaise converter en capital de taifa. En [[1094]] o [[Cid]] vaina conquistar para os casteláns ata que en [[1102]] os [[almorábide]]s reconquistan a cidade. O 9 de outubro de [[1238]] o [[Xaime I de Aragón]] entra na cidade e pon fin a cinco séculos de dominio musulmán. No [[século XV]], Valencia, convértese nunha das cidades máis prósperas do mediterráneo.
=== Roma ===
[[Ficheiro:Sello plaza de la virgen valencia.jpg|miniatura|Cornucopia na praza da [[Plaça de la Mare de Déu|Mare de Déu]]. Símbolo da Valencia romana]]
A Cidade de Valencia foi fundada no [[-138|138]] a.C. co nome de ''Valentia Edetanorum'' polo cónsul romano [[Décimo Xunio Bruto Galaico]]. A cidade emprázase sobre unha das illas que formaba o [[río Turia]] na súa pantanosa desembocadura, nunha gran chaira aluvial, nos extremos da cal atopábanse os principais asentamentos prerromanos (ibéricos): Arse ou Saguntum ([[Sagunt - Sagunto|Sagunt]]) ao nordeste, Edeta (Llíria) ao noroeste e Saetabis ([[Xátiva|Xàtiva]]) ao sur. Todos eles emprazábanse sobre un tozal defensivo, mentres que Valentia fúndase no medio da chaira.
As posibilidades de aproveitamento desta plana deberon condicionar a elección deste lar. Nesta época da Roma republicana a cidade de Valencia non era a principal cidade do actual [[Comunidade Autónoma de Valencia|País Valenciano]] ([[Sagunt - Sagunto|Saguntum]] e [[Elx|Illici]] eran, sen dubida, máis importantes), mais si que era un núcleo agrario notábel, que chega a canalizar as augas para o rego, e que chega a encuñar unha moeda propia, onde o emblema da cidade xa era a cornucopia ou corno da abundancia.
No ano [[-75|75]] a.C. foi destruída na guerra entre [[Cneo Pompeio Magno|Pompepeio]] e [[Sertorio]], e foi abandonada durante uns 50 anos. No Século I a Cidade de Valencia xa recuperara a poboación, e comezáronse a construír grandes obras de infraestrutura. No século III principia outra época de decadencia coma o resto do [[Imperio Romano]]. Coa súa caída, a cidade foi ocupada pelos [[visigodos]] formando parte dos reinos peninsulares.
=== O Islam ===
[[Ficheiro:Banys arabs1.jpg|miniatura|dereita|[[Banys de l'Almirall]], de inspiración árabe.]]
A etapa inmediatamente posterior á conquista musulmá do ano [[711]] constitúe un período escuro, do cal no temos demasiadas referencias. A cidade debía estar moi despoboada; de feito, a parte de Balansiya, a cidade recibiu durante uns séculos o nome de Medina al-Turab, o que ven a ser cidade das lamas ou do po, polo estado de abandono na que se atopaba. Durante o [[emirato de Córdoba]] Abd allah al-Balansi exerceu unha especie de goberno autónomo sobre o área valenciana, mais máis aló dos feitos políticos, o verdadeiramente transcendente é a entrada na órbita do [[Islam]] da cidade, que en pouco tempo troca de lingua, relixión e costumes.
O meirande auxe da cidade comeza cos reinos de [[taifa]]s (s.XI), un dos cales é o de Balansiya. A cidade medra, e en tempos de Abd al-Aziz eríxese unha nova muralla (s.XI), da cal inda se conservan restos por toda a [[Ciutat Vella de Valencia|Ciutat Vella]] (Cidade Vella). A finais do [[século XI]] o [[Cid]], un mercenario de fortuna, entra en Valencia, a cal estará en mans das tropas cristiás de [[1094]] a [[1102]]. Á súa marcha, os almorábides ocupan a cidade e restauran o culto musulmán e un gobernador á fronte. Pouco despois da súa morte, os almorábides recuperaran a cidade. No 1171 Valencia pasa a ser de dominación almohade.
=== Conquista e Século de Ouro ===
[[Ficheiro:València_jaume I.jpg|miniatura|Estatua de [[Xaime I de Aragón|Jaume I]].]]
[[Ficheiro:Llotja sala1.jpg|miniatura|esquerda|[[Llotja de la Seda]], [[Patrimonio da Humanidade]].]]
[[Ficheiro:Peno de la conquesta.jpg|miniatura|''Penó de la Conquesta'', no [[Casa do Concello de Valencia|Arquivo Histórico Municipal]].]]
A entrada á Cidade de Valencia do rei catalano-aragonés [[Xaime I de Aragón|Jaume I]], o ''9 d'octubre'' ([[9 de outubro]]) de [[1238]], pon fin a cinco séculos de cultura musulmá, mais esta deixa unha sólida pegada na cidade e no territorio valenciano.
Logo da vitoria cristiá, a poboación musulmá foi expulsada e a cidade repartida entre aqueles que participaran na conquista. Jaume I outorga á cidade unhas novas leis, os ''Furs de València'', que anos despois foi extensivo a todo o [[Reino de Valencia]]. Comeza así unha nova etapa, da man dunha nova sociedade e dunha nova lingua, que establece as bases do pobo valenciano tal coma o coñecemos hoxe.
Durante o [[século XIV]] a cidade padece a [[peste negra]] ([[1348]]), a guerra da Unió (revolta cidadá contra os excesos da monarquía) e a guerra contra Castela, que obriga a alzar moi ás presas unha nova muralla para conter, por dúas veces ([[1363]] e [[1364]]) o ataque castelán. A convivencia entre as tres comunidades, cristiá, xudía e musulmá, que ocupaban a cidade, foi conflitiva ao longo de toda a Idade Media. A xudaría foi asaltada no 1391 e a moraría no 1456.
A finais do [[século XIV]], a morte sen descendentes de Martí l'Humà (Martiño I), desemboca no Compromiso de Casp (compromiso para elixir un novo Rei) e a entronización dos [[Casa de Trastámara|Trastàmara]] na [[Coroa de Aragón]]. No ditame xogaron un destacado papel os irmáns Ferrer: Bonifaci e Vicent.
No [[século XV]] Valencia vive unha etapa de gran desenvolvemento económico e de grande influencia política. Créase a ''Taula de Canvis i Depòsits'' (Mesa de Trocos e Depósitos), una banca municipal en apoio das operacións comerciais e a industria local, na que destacaban os téxtiles, acada un gran desenvolvemento, tornándose a cidade nun emporio comercial ao cal acoden mercadores de tódolos recunchos de [[Europa]]. A finais do século constrúese a [[Llotja de la Seda]] (Lonxa da Seda, hoxe [[Patrimonio da Humanidade]]), un centro de transaccións e verdadeiro templo do [[comercio]].
Este auxe económico reflíctese tamén no plano artístico e cultural. Eríxense agora algúns dos edificios máis emblemáticos da cidade, coma as [[Torres de Serrans]] ([[1392]]), a [[Llotja de la Seda|Lonxa]] ([[1482]]), o [[Micalet]] ou a capela dos Reis do [[convento de Sant Doménec]]. Na [[pintura]] e [[escultura]] déixanse sentir as correntes flamencas e italianas en artistas coma [[Lluís Dalmau]], [[Gonçal Peris]] o [[Damià Forment]]. En [[literatura]], baixo a protección de Afonso III de Valencia florecen autores coma [[Ausiàs March]], [[Roïç de Corella]], [[Isabel de Villena]] ou [[Joanot Martorell]], que escribe a prestixiosa novela [[Tirant lo Blanc]]. Este foi en definitiva o ''segle d'or'' (século de ouro) da literatura valenciana e por extensión da catalá.
Con respecto á influencia política, chegou até o punto que as dúas únicas veces que un bispo hispánico chegou a [[papa]] foi con dous bispos de Valencia, con [[Calisto III, papa|Calisto III]] e o seu sobriño [[Alexandre VI, papa|Alexandre VI]].
=== O Imperio Español ===
[[Ficheiro:Gerpaz.jpg|miniatura|240px|''La pau de les Germanies'', óleo sobre lenzo, por Marcelino Unceta]]
A raíz do descubrimento de [[América]], a economía europea comezou a bascularse cara o [[Atlántico]], en detrimento do [[Mediterráneo]]. A pesar da unión dinástica con [[Reino de Castela|Castela]], a conquista e explotación de América era unha tarefa exclusiva de Castela, e os valencianos, ao igual que os cataláns, aragoneses e mallorquinos, tiñan vedada a participación. Por mor desta situación, Valencia entrou nunha aguda crise económica, que se manifestou pronto coa [[revolta das Germanies]] (semellantes ás revoltas [[Irmandiños|irmandiñas]] galegas) entre [[1519]] e [[1522]], un movemento dos gremios e do pobo de a pé contra a oligarquía urbana, e de campesiños de clase baixa contra os terratenentes e os seus súbditos mouriscos. Esta revolta rematou cunha cruel represión para os caudillos irmandados por parte da Vicerraíña [[Germana de Foix]] e supuxo a aceleración do proceso centralizador autoritario monárquico de [[Carlos I de España|Carlos V]].
A crise acentuouse durante o [[século XVII]] coa expulsión dos mouriscos no [[1609]], os cales supuñan case un terzo de toda a poboación do [[Reino de Valencia|reino]]. A decadencia tocou fondo coa [[Guerra de Sucesión Española]] de entre [[1702]] e [[1709]] que significou o fin da independencia política e xurídica do [[Reino de Valencia]], ao derrogar [[Filipe V de España|Filipe V]] os ''Furs de València'' (Foros de Valencia). En [[2007]] cumpríronse os 300 anos da decisiva derrota na batalla de Almansa, o [[25 de abril]] de [[1707]]. Na lembranza desta data cada [[25 de abril]] celébrase oficialmente o día das liberdades nacionais valencianas.
=== Os Borbóns ===
[[Ficheiro:Palau de justicia valència.jpg|miniatura|dereita|O [[Palau de Justícia de Valencia|Palau de Justícia de València]]]]
[[Ficheiro:Palaciow.jpg|miniatura|Palau Municipal (Pazo Municipal) (Exposición Rexional 1909)]]
Cos decretos de Nova Planta, é dicir, a abolición dos Foros Valencianos e o acomodo do reino e da súa capital ás leis e costumes de [[Castela - Castilla|Castela]], os cargos do goberno municipal deixaron de ser electivos para pasar a ser de designación directa do monarca, ocupados a miúdo por aristócratas foráneos. Valencia acostúmase a ser unha cidade ocupada, coa presenza de tropas acuarteladas na Ciutadella, xunto ao convento de Sant Doménec, mais tamén noutros edificios, por exemplo a mesma [[Llotja de la Seda|Lonxa da Seda]] foi cuartel até [[1762]].
No ámbito económico, o [[século XVIII]] foi de recuperación grazas a manufactura de tecidos de seda e outras actividades industriais, coma a ''taulelleria'' (fabricación de azulexos).
O XVIII foi o século das ideas e da ilustración, que atopou en Valencia unha resonancia en personaxes coma [[Gregori Maians]] ou [[Pérez Bayer]], que mantiñan correspondencia cos destacados pensadores franceses ou alemáns do momento. Neste ambiente de exaltación das ideas naceu no 1776 a Societat Econòmica d'Amics del País (Sociedade Económica de Amigos do País), introdutora de numerosas melloras na agricultura e a industria e promotora de varias institucións económicas, cívicas e culturais.
[[Ficheiro:Torres serrans abril.jpg|miniatura|esquerda|280px|[[Torres de Serrans]], un dos restos da antiga muralla, derrubada no [[século XIX]]]]
[[Ficheiro:La ciutat de València en 1808 (versió1.3; no roads)soton.png|miniatura|A Cidade de Valencia en [[1808]].]]
O [[século XIX]] comeza coa invasión [[Napoleón|napoleónica]], contra a cal o pobo valenciano levantouse en armas o [[23 de maio]] de [[1808]], impulsada por personaxes coma por exemplo o ''[[Palleter]]'', amotinándose na Ciutadella e repelendo o ataque do Xeneral napoleónico Moncey o [[28 de xuño]]. Máis tarde o Xeneral Suchet repetiu o asedio, acadando o seu obxectivo o [[9 de xaneiro]] de [[1812]] tras intensos bombardeos. Con todo, o seu control sobre a cidade foi breve, xa que en xullo do ano seguinte ten de abandonala por mor da retirada do exército francés.
Durante esta invasión os valencianos enviaron os seus representantes ás Cortes de Cádiz, onde se redactou unha constitución de carácter liberal e antiseñorial. Porén en maio de 1814 [[Fernando VII de España|Fernando VII]] volveu á península a través de Valencia, e derrogou inmediatamente a constitución de Cádiz instaurando un réxime absolutista.
Comeza unha etapa de conflitos entre os absolutistas e os liberais. No marzo de 1820, durante o [[Trienio Liberal]] ([[1820]]-[[1823]]), o xeneral absolutista Elío foi executado. Durante a etapa ultraconservadora denominada Década Ominosa ([[1823]]-[[1833]]) hai unha represión implacábel antiliberal con cargo ás forzas do Estado e a Inquisición, que executou en Valencia á súa última vítima o ano [[1824]], [[Gaietà Ripoll]], un mestre acusado de "herexe" e "masón".
Durante a rexencia de [[María Cristina de Borbón-Dúas Sicilias|María Cristina]] e o goberno progresista de [[Baldomero Espartero|Espartero]] liquídase definitivamente o [[Antigo Réxime]]. A cidade vive un clima revolucionario, con enfrontamentos entre liberais e republicanos, e coa ameaza das tropas [[Carlismo|carlistas]] de [[Ramón Cabrera]]. Durante este período convulso créanse as provincias ([[1833]]) e púxose en marcha a [[desamortización]] de bens da Igrexa ([[1837]]), sendo os seus inmobles e terreos adquiridos na súa maior parte pola burguesía local.
O reinado de [[Isabel II de España|Isabel II]] constituíu unha etapa de relativa estabilidade e de crecemento en Valencia, onde melloraron substancialmente as infraestruturas e os servizos de abastecemento de auga, pavimentado, gas e transportes, á vez que foron levados a termo importantes proxectos, por exemplo o do [[Porto de Valencia|porto]]. En [[1873]] proclamouse a [[Primeira República Española|Primeira República]] nun ambiente radicalizado, o que provocou a insurrección cantonalista. O Cantón de Valencia non tivo o carácter revolucionario doutras cidades como [[Alcoi]], mais o goberno de [[Madrid]] afogou a rebelión mediante as armas, sometendo á cidade a un intenso bombardeo. Tralo fin da república [[Alfonso XII de España|Alfonso XII]] chega a Valencia, camiño de Madrid, o [[11 de xaneiro]] de [[1875]], sendo pouco despois proclamado rei. A restauración borbónica e o equilibrio entre conservadores e liberais non chega a Valencia até a concesión do sufraxio universal masculino en [[1890]], intre a partir do que o republicanismo, que tiña a [[Vicente Blasco Ibáñez]] á fronte, ascendeu considerablemente até converterse na forza máis votada da cidade.
Durante a segunda metade do [[século XIX]] a burguesía, especialmente a agraria, enriquecida pola introdución do cultivo da laranxa, mais tamén da expansión da viña e outros cultivos, impulsou o desenvolvemento da cidade. Este auxe económico correspondeu cun leve renacemento das tradicións e da lingua propia dos valencianos, que estivera ferozmente desterrada dende tempos de [[Filipe V de España|Filipe V]]. Todo isto levou a que en [[1870]] comezase o período coñecido como a [[Renaixença]], un movemento comprometido coa lingua e as tradicións.
A partir do último cuarto de século Valencia comezou a medrar de xeito remarcable. Isto levou ao derrube das murallas en [[1868]], a apertura as grandes vías e á urbanización do ''[[Eixample de Valencia|Eixample de València]]'' (ensanche de Valencia). Catorce municipios periféricos anexionáronse á cidade: [[Patraix]], [[Beniferri]], [[Russafa]], [[Benimaclet]], [[Orriols]], [[Benimàmet]], [[Borbotó]], [[Mauella]], [[Campanar]], [[Poble Nou de la Mar]], [[Vilanova del Grau]], [[Carpesa]], [[Massarrojos]] e [[Benifaraig]].
=== Século XX ===
[[Ficheiro:Mercado Central de Valencia1.JPG|miniatura|[[Mercado Central de Valencia]]]]
[[Ficheiro:Mercat colom comtesalva.jpg|miniatura|[[Mercado de Colom]]]]
A comezos do século XX Valencia era unha cidade industrializada. A seda desaparecera, pero había produción de peles e coiros, madeira, metalurxia e alimentación, este último cunha vertente exportadora, en particular de viños e cítricos. Predominaba a pequena empresa, pero cada día máis inseríase máis a mecanización e as grandes empresas. A mellor expresión desta dinámica eran as exposicións rexionais, en particular a de 1909, emprazada xunto á Albereda (Alameda), onde se mostraban os avances da agricultura e da industria. Entre os edificios máis importantes da época fai falla destacar os de estilo modernista, coma por exemplo a [[Valencia-Estació del Nord|Estació del Nord]] (Estación do Norte) e os mercados [[Mercado Central de Valencia|Central]] e de [[Mercado de Colom|Colom]].
Os obreiros, en número crecente pola industrialización, comezaron a organizarse en demanda de mellores condicións de vida. O partido republicano de [[Vicente Blasco Ibáñez|Blasco Ibáñez]] recolleu os froitos destas reivindicacións e obtivo un enorme apoio popular, gobernando ao concello entre 1901 e 1923.
A primeira guerra mundial afectou moito á economía valenciana ao colapsar as exportacións de cítricos. A instauración da ditadura de [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Rivera]] no ano 1923 freou durante algúns anos a conflitividade social, pero non apagou a crecente radicalización política. O movemento obreiro foi consolidando a súa organización sindical, mentres os sectores conservadores aglutinábanse ao redor da Dreta Regional Valenciana (Dereita Rexional Valenciana).
A república (1931-1939) abriu as vías democráticas de participación e incrementou a polititzación dos cidadáns, especialmente co ascenso da fronte conservadora ao poder no 1933. Este clima marcou as eleccións de 1936, gañadas pola [[Fronte Popular (España)|Fronte Popular]], o cal propicia o fervor das clases populares. O alzamento militar do 18 de xullo non triunfou en Valencia. Durante uns meses houbo un ambiente revolucionario, gradualmente neutralizado dende o goberno. A marcha da contenda bélica aconsellou trasladar a capital da República a Valencia en novembro de 1937: o goberno instalouse no [[Palau de Benicarló|pazo de Benicarló]], e os ministerios ocuparon varios pazos. A cidade foi intensamente bombardeada por aire e por mar, o cal trouxo á construción de máis de douscentos refuxios para protexer a poboación. O 30 de marzo de 1939 Valencia rendese e as tropas nacionais fan a súa entrada.
[[Ficheiro:Palau generalitat.jpg|miniatura|esquerda|[[Palau de la Generalitat Valenciana|Palau da Generalitat]]]]
Coa ditadura prohibíronse os partidos políticos e iniciouse unha severa represión ideolóxica, encabezada pola igrexa. A autarquía económica provocou unha profunda crise e o desabastecemento dos mercados: os racionamentos e o estraperlo impuxéronse durante máis dunha década. Os franquistas silenciaron as catastróficas consecuencias da riada de 1949, con decenas de mortes, pero non se puido facer o mesmo coa aínda máis tráxica gran riada de Valencia, no 1957, cando o río Túria desbordouse, causando a morte de moitos valencianos (81 oficialmente, a cifra real non se sabe). Para evitar novas catástrofes, anos despois o río desviouse por unha nova cunca (Pla Sud). O río vello do [[río Turia|Turia]] abandonouse durante anos. Os alcaldes [[Franco|franquistas]] propuxeron facer unha autoestrada, opción que finalmente se descartou (grazas á chegada da democracia e ás protestas veciñais), abrindo paso ao seu uso como parque municipal (véxase [[Xardín do Turia]]). A comezos dos sesenta comeza a recuperación económica e Valencia vive un espectacular crecemento demográfico debido á inmigración e a execución de importantes obras urbanísticas e de infraestruturas.
Coa chegada da democracia a España, València constituíuse coma a capital do País Valenciano co Consello Preautonómico do 1977 e acadou certo grao de autogoberno. Porén, a noite do 23 de febreiro de 1981 hai unha tentativa golpista que, dende Valencia, encabezou Milans del Bosch, afortunadamente fracasada. A democracia propiciou a recuperación da lingua e a cultura valenciana, aínda que non se pode evitar certa crispación social ao redor dos símbolos (coñecido como a Batalla de Valencia).
O estatuto púxose en marcha no [[1982]] e en Valencia instalouse a [[Generalitat Valenciana]] e todos os órganos de goberno da Comunitat. Durante os primeiros 25 anos de democracia, Valencia cambiou significativamente. Destacan como obras emblemáticas o [[Xardín do Túria]] (axardinamento da vella cama do Túria), o Palau da Música ou o de Congressos de València, o [[MetroValencia|Metro]], e a nova [[Cidade das Artes e as Ciencias|Ciutat de les Arts i de les Ciències]] (Cidade das Artes e as Ciencias), de [[Santiago Calatrava]], ao carón do Museu Valencià de la Il·lustració i de la Modernitat (MUVIM) e do Institut Valencià d'Art Modern (IVAM). Grazas a estes fitos e á progresiva rehabilitación da [[Ciutat Vella de Valencia|Ciutat Vella]] cada día a cidade atrae máis e máis turismo
== Emprazamento xeográfico e clima ==
[[Ficheiro:Torres_serrans_calderona.jpg|miniatura|esquerda|Vista da Serra Calderona dende o [[Micalet]], coas [[Torres de Serrans]].]]
Liña 181 ⟶ 284:
</center>
== Administración ==
| |||