Lingua aragonesa: Diferenzas entre revisións

O '''aragonés''' é unha [[lingua románica]] falada nas zonas máis septentrionaissetentrionais da [[Aragón|Comunidade autónoma de Aragón]], ao noroeste de [[España]], onde ten o rango de [[lingua propia]].

AlgunsAlgúns trazos históricos do aragonés son:

Ten a suasúa orixe no [[Latín vulgar|dialecto latino]] que se formou nos vales [[PirineosPireneos|pirenaicos]] aragoneses durante os séculos VII e VIII sobre un acusado substrato [[vascóns|vascón]]. A lingua tamén recibe, no seu período medieval, a denominación entre lingüistas de navarroaragonés, pola inicial dependencia aragonesa do [[Reino de Navarra]].

Coa instauración, en [[1412]], da dinastía castelá dos [[Trastámara]] na Coroa de Aragón, o castelán vaise convertendo progresivamente na lingua da corte e da nobreza aragonesa. As clases altas e os núcleos urbanos serán os primeiros focos de castelanización, quedando o aragonés cada vez mais relegado a lingua de ámbito rural ou doméstico, e a sufrir un desprestixio social progresivo. Os séculos posteriores ao [[Decretos de Nueva Planta|Decreto de Nova PrantaPlanta]] de [[Filipe V de España|Filipe V]], mediante o cal se suprimía a independencia política de Aragón, e a presión lingüística a favor do castelán da ditadura [[Franquismo|franquista]] no século XX, suporían a implantación case total da lingua castelá en Aragón, onde actualmente é o único idioma oficial.

Nos anos posteriores á [[Franquismo|ditadura de Franco]], o aragonés contou cunha notable revitalización, que levou á creación de asociacións defensoras e promotoras do idioma, a progresivos intentos de estandarización dos dialectos -así como dunhas normas ortográficas consensuadas-, a unha crecente creatividade artística, principalmente literaria, e a unha búscabusca da suasúa cooficialidade en varios municipios altoaragoneses. Porén, e a pesar do aumento de estudantes de aragonés e da xente concienciada coa salvaguardasalvagarda do idioma, este segue a contar con moi pouca axuda por parte das institucións, e o seu estado de conservación é cada vez mais precario entre os seus falantes nativos, a maioría dos cales fala un híbrido entre ambos idiomas, aragonés e castelán. Hoxe as falas aragonesas mellor conservadas danse nos vales xacetanos de [[Hecho-Echo]] chamado [[Cheso]], e [[Ansó]] no val de [[Gistau-Chistau]], e as [[Dialecto ribagorzano|falas]] da [[Ribagorza]] occidental, que son de transición ao catalán, principalmente en [[Benás-Benasque]].

A lingua falase principalmente nos vales do Pirineo aragonés e estendese para o sur até [[Huesca]]. Áreas nas que se pode afirmar que se ''conserva'' o aragonés (clasificadas de maior a menor vitalidade) son: [[val de Bielsa]], zona de [[Ayerbe]], [[val de Aragüés]], Alto [[Cinca]], [[Somontano de Barbastro]], Alto [[Gállego]] e [[val de Tena]], [[Sobrarbe]] central, ribeira do [[Basa]], ribeira do Gállego e [[val de Rasal]], [[Xacetania]], ribeira de [[Fiscal (localidadlocalidade)|Fiscal]], [[Somontano de Huesca]], [[val de Broto]] e [[val de Canfranc]].

O [http://www.unizar.es/colla/abamproyeutoleideluengas.htm Anteproxecto da Lei de Linguas de Aragón] recoñece como ''municipios que poden ser declarados zonas de utilización predominante da suasúa respectiva lingua ou modalidade lingüística propia ou zonas de utilización predominante do aragonés normalizado'' os seguintes municipios: [[Abiego]], [[Abizanda]], [[Adahuesca]], [[Agüero]], [[Aínsa-Sobrarbe]], [[Aísa]], [[Albero Alto]], [[Albero Bajo]], [[Alberuela de Tubo]], [[Alcalá del Obispo]], [[Alerre]], [[Almudévar de Cinca]], [[Almunia de San Juan]], [[Alquézar]], [[Angüés]], [[Ansó]], [[Antillón]], [[Aragüés del Puerto]], [[Ardisa]], [[Argavieso]], [[Arguis]], [[Ayerbe]], [[Azara]], [[Azlor]], [[Bagüés]], [[Bailo]], [[Banastás]], [[Balbastro-Barbastro]], [[Barbués]], [[Barbuñales]], [[Bárcabo]], [[Benás-Benasque]], [[Berbegal]], [[Biel-Fuencalderas]], [[Bierge]], [[Biescas]], [[Bisaurri]], [[Biscarrués]], [[Blecua-Torres]], [[Boltaña]], [[Borau]], [[Broto]], [[Caldearenas]], [[Campo (Huesca)|Campo]], [[Canal de Berdún]], [[Canfranc]], [[Capella]], [[Casbas de Huesca]], [[Castejón de Sos]], [[Castejón del Puente]], [[Castiello de Jaca]], [[Castillazuelo]], [[Colungo]], [[Chía]], [[Chimillas]], [[Estada]], [[Estadilla]], [[Fago]], [[Fanlo]], [[Fiscal (localidad)|Fiscal]], [[Fonz]], [[Foradada de Toscar]], [[El Frago]], [[La Fueva]], [[Gistaín]], [[El Grado]], [[Graus]], [[Hoz de Jaca]], [[Hoz y Costeán]], [[Huerto]], [[Huesca-Uesca]], [[Ibieca]], [[Igriés]], [[Ilche]], [[Jaca]], [[Jasa]], [[La Sotonera]], [[Labuerda]], [[Longás]], [[Laluenga]], [[La Perdiguera]], [[Lascellas-Ponzano]], [[Laspuña]], [[Loarre]], [[Loporzano]], [[Loscorrales]], [[Lupiñén-Ortilla]], [[Mianos]], [[Monflorite-Lascasas]], [[Monzón, España|Monzón]], [[Murillo de Gállego]], [[Naval]], [[Novales]], [[Nueno]], [[Olvena]], [[Palo]], [[Panticosa]], [[Peñas de Riglos]], [[Peraltilla]], [[Perarrúa]], [[Pertusa]], [[Piracés]], [[Plan]], [[Pozán de Vero]], [[La Puebla de Castro]], [[Puente la Reina]], [[Puértolas]], [[El Pueyo de Araguás]], [[Quicena]], [[Robres]], [[Sabiñánigo]], [[Sahún]], [[Salas Altas]], [[Salas Bajas]], [[Salillas]], [[Sallent de Gállego]], [[San Juan de Plan]], [[Sangarrén]], [[Santa Cilia]], [[Santa Cruz de la Serós]], [[Santa Eulalia de Gállego]], [[Santa Liestra]], [[San Quílez]], [[Santa María de Dulcis]], [[Secastilla]], [[Seira, España|Seira]], [[Senés de Alcubierre]], [[Sesa]], [[Sesué]], [[Siétamo]], [[Tardienta]], [[Tella-Sin]], [[Tierz]], [[Torla]], [[Torralba de Aragón]], [[Torres de Alcanadre]], [[Torres de Barbués]], [[Valle de Bardají]], [[Valle de Hecho]], [[Valle de Lierp]], [[Vicién]], [[Villanova]], [[Villanúa]], [[Yebra de Basa]] e [[Yésero]].