Wikipedia

Cristianización da Inglaterra anglosaxoa

A introdución do cristianismo en Inglaterra dáse por dúas frontes: a existencia previa do fenómeno monacal en Irlanda, e a chegada de Agostiño de Canterbury enviado polo papa Gregorio Magno co obxectivo de logra-la conversión dos pobos xermánicos, recentemente instalados nas Illas Británicas. As conversións dalgúns monarcas, xunto coa súa influencia respecto ó resto de reinos durante os séculos VI e VII, foron asentando o cristianismo, culminando o proceso coa unificación relixiosa mediante a creación da Igrexa de Inglaterra logo do sínodo de Whitby e o concilio de Hertford na segunda metade do século VII.

Contexto histórico-político editar

 
Heptarquía anglosaxoa

O século V nas Illas Británicas comeza coa retirada de Constantino das lexións romanas de Britania no 407, para trasladalas á Galia debido ó seu enfrontamento co emperador Honorio[1]. A partir deste momento os bretóns quedaron sos fronte ás ameazas dos pictos de Escocia, escotos de Irlanda e, sobre todo, os pobos xermánicos dos anglos, xutos e saxóns, que desembarcaban nas costas orientais[2]. O relato tradicional atribúe a chegada dos xermanos a unha chamada de axuda por parte dos britanos[3], pero actualmente este feito non se toma como histórico[4].

O contexto político xurdido despois do repartimento de Britania entre os pobos xermánicos, e no que se producirá a introdución do cristianismo, é o que se coñece como a Heptarquía anglosaxoa. No referente ó século V, apenas temos fontes, e a tradición fala deste século como o momento do asentamento definitivo dos invasores e a desaparición da administración romana, ademais da resistencia do elemento indíxena bretón fronte ós incursores[5]. Esta época coñécese co nome de Heptarquía, xa que foron sete os reinos principais que se formaron: Sussex, Essex e Wessex polos saxóns; Anglia do Leste, Mercia e Northumbria polos anglos; e Kent polos xutos. A figura distinguida dalgúns reis fixo que ocasionalmente algún adquirise unha supremacía temporal sobre os demais, polo que se lle recoñeceu o título de bretwalda[6].

Cara fins do século VII o espazo que constituiría a matriz da Inglaterra medieval estaba ocupado por este conglomerado de reinos. O máis setentrional –Northumbria- constituíu a fronteira fronte a Escocia e amosou unha receptividade máis rápida ós elementos culturais célticos. No centro da illa, Mercia era o reino máis extenso de todo o conxunto, cunha fronteira (o posteriormente denominado muro de Offa) establecida nos actuais límites do País de Gales. En todo o territorio dominado por anglos, xutos e saxóns chegouse a unha certa homoxeneidade cultural, na que unha lingua nova (o englisc) substituíu o latín e o gaélico[7].

Proceso de cristianización editar

Precedentes editar

Antes coa nos reinos anglosaxóns xa había nas Illas Británicas presenza do cristianismo, sobre todo en relación ó contexto irlandés no ámbito monacal, un fenómeno de grande importancia nos primeiros séculos altomedievais en Europa.

A orixe do fenómeno monástico dáse por primeira vez de xeito importante a inicios do século IV no ámbito Oriental, por parte de fieis que deciden levar unha vida de perfección e comunicación con Deus illándose da sociedade. Na súa orixe, había tres formas principais de monacato: a modalidade individual ou anacoreta; a laura; e a cenobítica, organizada en comunidades[8].

Entre os anos 335 e 382, circunstancias como a estancia do desterrado Anastasio de Alexandría en Tréveris e Roma, o exilio de Hilario de Poitiers en Asia Menor, ou, un pouco máis tarde, a instalación provisional de Xerome en Roma tras os anos de eremita en Siria foron so algunhas das canles a través das cales puideron chegar ó oeste as vivencias ascéticas dos monxes exipcios, sirios ou capadocios[9].

Cando Agostiño se converteu en bispo de Hipona no 395 estableceu unha casa-mosteiro na que vivir co seu inmediato séquito episcopal e dende onde desempeña-las diversas tarefas pastorais administrativas do seu novo cargo. Pode que fose un dos primeiros bispos occidentais en facelo, pero estaba seguindo unha tradición arraigada en Oriente[10].

Dende fins do século IV é esta a forma na que se desenvolveron moitas institucións monásticas en Occidente: individuos ou familias adiñeiradas decidían converte-las súas casas en mosteiros nos que vivir con compañeiros escollidos, seguindo un modelo de vida ideado por eles mesmos, inspirados polo ideal de alcanza-la salvación persoal mediante a renuncia e unha vida disciplinada e regulamentada de oración, meditación e boas obras. A partir do século VI ou antes comezaron a aparecer en Occidente regras máis amplas. Entre as máis temperás está a anónima coñecida como A Regra do Mestre, escrita en torno ó ano 525, posiblemente nalgún punto nas proximidades de Roma. A Regra de Bieito, máis famosa, é lixeiramente posterior (en torno ó 540), e en parte está baseada na Regra do Mestre[11].

O papa Gregorio I, o Grande, pertencía á tradición de fundadores de casas-mosteiro de carácter aristocrático, de onde obtivo o grupo de monxes que enviou ás ordes de Agostiño de Canterbury a evanxeliza-lo reino anglosaxón de Kent no 596[12].

Introdución do cristianismo e o fenómeno monacal en Irlanda editar

Respecto da introdución do cristianismo en Irlanda e do particular desenvolvemento do monacato neste territorio, existen varias teorías ou explicacións. En primeiro lugar, o relato tradicional, como é o caso de Maurois, atribúe a cristianización a San Patricio, quen tería evanxelizado as tribos celtas e fundado mosteiros en que máis tarde se terían refuxiado os sabios do continente para escapar, primeiro dos bárbaros e logo dos sarracenos. Nos países celtas (Irlanda, Escocia e Gales) teríase formado unha Igrexa nacional, distinta da Igrexa romana e que se esforzaba por parecerse á Igrexa primitiva. Segundo este, os monxes foran longo tempo solitarios que vivían en cabanas, e unicamente a necesidade de seguridade lles tería feito acepta-la reunión das súas cabanas nun cercado e a autoridade dun abade para todos[13].

 
San Patricio, santo patrón de Irlanda

Por outro lado, hai unha lixeira variación na interpretación de autores posteriores como Mitre. Este identifica igualmente a San Patricio como evanxelizador de Irlanda no ano 443. Non obstante, non o tería feito tanto en función da creación dunha rede episcopal como da sistemática monaquización da vida irlandesa. Ademais, os xefes dos clans convertidos terían desempeñado o papel de bispos e abades das súas respectivas comunidades, sendo a vida monástica irlandesa unha curiosa simbiose entre o eremitismo e o cenobitismo e a mística e a ascese[14].

Publicacións máis recentes cuestionan a tradición indíxena que atribúe un papel fundamental a San Patricio, sinalando a limitada calidade da información. Pese á falta de acordo á hora de situalo na primeira ou segunda metade do século V, actualmente semella máis probable finais de século. Este, segundo os seus propios escritos, fora raptado en Britania á idade de dezaseis anos e levado a Irlanda para ser vendido como escravo, pero conseguira escapar despois de seis anos. Non obstante, parece que despois dunha visión volvera a Irlanda, onde dedicara o resto da súa vida á actividade misioneira, chegando a converterse en bispo[15].

Outros autores recentes cuestionan a figura histórica de San Patricio, alegando que se trata en realidade dun personaxe en cuxa haxiografía se terían incluído probablemente feitos que, en realidade protagonizou Paladio. Isto débese a un documento que fala de que o papa Celestino I enviara no 431 a Paladio como primeiro bispo ós irlandeses que crían en Cristo, pode que polo temor do papado a que o pelaxianismo da illa de Britania se contaxiase á veciña Irlanda. Cabe a posibilidade de que non fose no 432, data da morte de Paladio, senón uns anos máis tarde cando Patricio, católico británico de familia acomodada, vivise os acontecementos antes relatados e fundase a sé primada da Armagh, que xunto con outras fundadas polos seus sucesores deran lugar a unha cristiandade céltica ou irlandesa cunha organización peculiar, diferente ás outras igrexas de Occidente[16].

Ese monacato, máis co das terras de Occidente, constituíu unha especie de adaptación rigorosa do modelo exipcio que Patricio coñeceu na Galia, cunha sociedade de amplos e sólidos grupos familiares. De feito, ás veces, cada mosteiro semellaba a célula relixiosa dunha comunidade de emparentados. Ademais do seu severo ascetismo, do que non se excluían proezas ascéticas de inspiración oriental, os seus riscos máis orixinais foron: o elevado número de monxes por mosteiro; o exercicio da xurisdición episcopal por parte dos abades, ós que se sometían incluso os bispos, ás veces, simples monxes; a existencia de prácticas litúrxicas propias en canto ó bautismo, a tonsura e o cómputo da pascua[17].

A conversión dos anglosaxóns editar

A conversión dos anglosaxóns da illa de Britannia maior foi paralela en tempo á dos lombardos en Italia. Cando, a mediados do século V, os anglos, os xutos e os saxóns chegaron á illa, comportáronse como auténticos bárbaros, arrasando o territorio e eliminando ou arrinconando ós seus poboadores bretóns nas zonas norte e oeste. Durante cen anos, nin dende o continente nin dende as veciñas Igrexas célticas de Gales ou Irlanda, das que estaban saíndo algúns dos máis audaces misioneiros da época, houbo ningún intento por leva-lo cristianismo ós pagáns anglosaxóns[18]. Unha das posibles razóns deste feito é que os monxes celtas, que levaran a cabo unha labor misioneira tan importante no continente ou Escocia, rexeitaron face-lo mesmo cos anglosaxóns por consideralos os seus inimigos, xa que expulsaran e oprimiran á poboación celta. Debido a isto, a cristianización destes xermanos tivo que levarse a cabo pola directa iniciativa pontificia, cos monxes enviados dende Roma[19].

 
Agostiño de Canterbury, artífice das primeiras conversións anglosaxoas

Tras a conquista bizantina de Italia en tempos de Xustiniano, a Igrexa de Italia, co Papa á cabeza, volveu sufrir dunha maneira directa a intromisión do emperador nos seus asuntos.[20] Neste contexto, cara ao 575, xurdiu arredor do papa de Roma a intención de emprende-la evanxelización de Britania. De crer a Xan o Diácono, biógrafo de Gregorio Magno, este, xa antes de acada-lo pontificado, amosara a súa preocupación por enviar unha misión ós anglosaxóns, cuxa estrutura política dos sete reinos (a mencionada Heptarquía anglosaxoa) semellaba ter acadado unha certa estabilidade e recoñecía a existencia dun bretwalda ou xefe supremo[21].

Deste xeito produciuse un retorno da civilización romana co desembarco, no 597, dos misioneiros enviados polo papa Gregorio Magno para a conversión de Inglaterra. Parece que, cando este enviou a Agostiño a Inglaterra, pretendía non só estende-la fe cristiá, senón tamén recobrar para a autoridade da sé romana unha provincia que formara parte noutro tempo do Imperio. No entanto, a primeira arribada dos romanos baixo Xulio César diferénciase da misión papal de seis séculos e medio despois en que primeira participación dos romanos nese territorio consolidouse pola forza física, mentres que o éxito de Agostiño dependeu, pola contra, da persuasión e da aceptación voluntaria[22].

No que se refire á propia misión, existe actualmente un debate entre as posicións críticas actuais e o relato tradicional. Isto débese a que, segundo a interpretación baseada no punto de vista da Historia Eclesiástica, os reinos anglosaxóns e todos os seus habitantes eran pagáns até a chegada da misión enviada a Kent polo papa Gregorio o Grande no 597. Pero incluso o propio relato de Beda, derivado da información que recibira de Canterbury, revela certos riscos anómalos[23].

O rei de Kent, Etelberto, a quen fora enviada a misión dirixida polo monxe Agostiño, casárase coa filla do rei franco Cariberto (561-567). Ó facelo tivera que aceptar que á súa esposa se lle permitiría continua-la práctica da súa propia relixión, e fora acompañada a Kent polo bispo franco Liudhard, a quen habitualmente se menciona como o seu capellán. Porén, se se ten en conta que nesta época non aparecen bispos sen unha sé episcopal e nunca eran enviados ou consagrados se non para comunidades cristiás existentes, o feito de que un bispo franco estivese exercendo o seu ministerio en Kent na segunda metade do século VI indica a existencia previa dun grupo de crentes. O feito de que precisaran un bispo indica que se trata de algo máis ca unha especie de corpo diplomático franco e que xa terían estado funcionando varios cregos de menor rango. Atendendo a isto, as interpretacións actuais cun punto de vista crítico das fontes conclúen que, a pesar da súa imprecisión como indicador, a presenza de Liudhard proba a existencia dunha comunidade cristiá en Kent antes da chegada de Agostiño no 597[24].

A aceptación do bautismo por parte de Etelberto e o seu pobo, sen ningún tipo de apoio dunha Igrexa preestablecida como acontecía no continente, foi tan inmediata que Agostiño decidiu crear unha primeira estrutura eclesiástica con capital en Canterbury e aínda soñou con reinstaura-la vella orde cristiá da Britania romana. Dous bispos metropolitanos, cada un deles á cabeza doutros doce compañeiros establecidos en sés de menor rango, deberían de volver instalarse nos centros gobernamentais da época romana de Londres e York. Como remate, unha soa Igrexa agruparía ós novos conversos xunto ós vellos cristiáns de ascendencia celticobretona. O soño de Gregorio Magno e de Agostiño debeu esperar, pois a negativa dos cristiáns celtas foi fulminante, negándose a predica-la fe da raza de estranxeiros que lles arrebataran a súa terra. Este clima de apaixonamento etnicorrelixioso, complicado polas loitas entre os reinos da Heptarquía, viuse agravado polas diferenzas litúrxicas e disciplinares entre a visión céltica do catolicismo e a romana que Agostiño e os seus compañeiros levaran á illa. O illamento que a cristiandade bretoa e celta vivira respecto a Roma nos últimos dous séculos explicaba aquelas diferenzas en materia de rito do bautismo, de tonsura de monxes e cregos e, sobre todo, de cómputo para fixa-la data da Pascua[25].

 
Edwin de Northumbria, o máis poderoso dos reis anglosaxóns

Despois disto produciuse un breve revés a causa da apostasía inicial do fillo de Etelberto, Edbaldo (616-640), quen posteriormente recoñeceu as vantaxes da conversión, e o seu fillo e sucesor Eorcenberth (640-664) converteuse nun cristián aínda máis estrito.[26]

A misión romana a Kent do 597 ampliara a súa esfera de influencia cara ao norte no 625, cando unha irmá de Edbaldo casara co rei Edwin de Northumbria. Así, o máis poderoso dos reis anglosaxóns bautizouse no 627, grazas á influencia dos monxes e á predicación de San Paulino de York, compañeiro de Melito, bispo de Londres. Ademais da conversión dos seguidores do rei, este acontecemento tivo outras consecuencias, como a fundación do bispado de Lindisfarne, na costa nororiental de Inglaterra, onde anos máis tarde desenvolvería a súa actividade cultural Beda o Venerable. Dende aquí continuaríase a predicación misioneira, dirixida por San Aedan ou Aidaro, cunha labor tan intensa que algúns o consideran como o que verdadeiramente converteu a Inglaterra. Estes monxes colaboraron activamente na evanxelización dos anglosaxóns, como tamén fixo Fursa no reino de East Anglia, ou Cedd, formado en Lindisfarne, no de Essex[27]. Porén, a morte de Edwin loitando contra Cadwallon e Penda no 632 levou ó colapso da súa misión. Paulino, que pouco antes fora designado primeiro arcebispo de York, fuxiu cara ao sur.[28]

Finalmente o poder en Northumbria volveu a mans da rama rival da dinastía real, cuxo xefe Oswald (633-642), fillo de Etelfrido, fora convertido ó cristianismo por monxes irlandeses cando estaba no exilio, despois de que Edwin derrocara ó seu pai. Deste xeito, unha vez seguro no trono de Northumbria recorreu ós monxes irlandeses de Iona para ocupa-lo lugar de Paulino e os seus seguidores meridionais, que estiveran estreitamente ligados unidos ó réxime rival de Edwin[29].

En canto a Mercia, o cristianismo foi introducido inicialmente por influencia irlandesa e de Northumbria a mediados do século VII. Estableceuse un só bispado para o reino, incluído Lindsey, en torno ó ano 653, e foi ocupado por unha sucesión de bispos irlandeses ou que tiñan esta formación. Baixo o bispo Chad (669-671) estableceuse un centro episcopal en Lichfield, que quedou como a principal sé dos bispos en Mercia. En torno ó 674 estableceuse unha segunda diocese na rexión oriental do reino[30].

Unificación do culto e creación da Igrexa inglesa editar

Os progresos da Igrexa de Roma en Inglaterra remataron por entrar en conflito cas antigas igrexas celtas do Oeste (Irlanda e o País de Gales). No marco deste enfrontamento entre as dúas posturas é relevante a viaxe de San Wilfrido a Roma no 653, onde coñeceu a Igrexa romana, e á súa volta ás illas Británicas introduciu a liturxia romana e a regra de San Bieito.

 
Abadía de Whitby

Para solucionar as tensións entre as igrexas, o rei Oswy de Northumbria, convertido polos bretóns, convocou no 664 un sínodo no Mosteiro de Whitby. Nel, os participantes deberían de expoñe-las súas doutrinas, enfrontándose a postura da Igrexa celta, defensora da Pascua marcada por San Xoán Evanxelista e San Columbano, e a da Igrexa romana, defensora da Pascua marcada por San Pedro e San Paulo[31]. No que se refire ós participantes segundo o relato de Beda, representando ós irlandeses atopábase o bispo Colmán, os seus cregos, Hilda –abadesa do mosteiro de Whitby– e o bispo Cedd, tradutor de ambas partes; e defendendo a postura romana pontificia estaban Agilberto cos seus dous presbíteros, Agatón e Wilfrido, xunto con Xacobe e Romano[32]. A vitoria dos segundos levou consigo unha adopción xeral das formas romanas, e impediu unha división de Inglaterra en dúas igrexas, unha ó norte e outra ó sur do Humber[33].

Despois deste concilio, os reis de Northumbria e Kent conviñeran establecer como arcebispo de Canterbury a Wighard, pero xusto á volta da súa viaxe a Roma para consagrarse entregando as súas credenciais ó Papa, morreu como consecuencia dunha peste que diminuíu o clero e o episcopado da illa. Esta situación obrigou ó bretwalda Oswy de Northumbria a solicitar do papa Vitaliano novos efectivos, polo que o pontífice enviou cara Inglaterra un grupo de cregos reducido pero moi activo, encabezado polo grego Teodoro de Tarso, encargado de ocupa-lo posto de Arcebispo de Canterbury[34].

Teodoro tiña sesenta e seis anos e gozaba de gran reputación como erudito, vivira en Roma e non aceptaba a división política de Inglaterra en pequenos principados[35]. No 673 convocou a toda a Igrexa inglesa no concilio de Hertford, no que ademais de confirma-las decisións do sínodo de Whitby, tomouse o acordo de desdobrar algunhas dioceses, segundo o principio de que o número de bispos debía de medrar segundo o facía o de fieis, e de recomenda-la estabilidade de cregos e monxes. Así, a diferenza do que acontecía no continente e dada a tradición da illa, o concilio debeu templa-las intencións dos bispos de intervir nos mosteiros[36]. Ademais da celebración deste concilio, Teodoro de Tarso estableceu a autoridade da sé de Canterbury sobre toda Inglaterra; creou novos bispados, como sa xe acordara en Hertford; sentou as bases da orde administrativa da Igrexa; e formulou un código moral que o clero debía de poñer en práctica[37].

Todas estas reformas fixeron que a Igrexa inglesa se convertese en filla da romana, impoñendo esta a súa propia estrutura. En consecuencia, durante todo o tempo seguinte as sés de York e Canterbury estarán unidas a Roma pola liturxia e a disciplina eclesiásticas a través da elección da dirección das mesmas por parte do papado.

Notas editar

  1. ↑ Donado Vara e Echevarría Arsuaga D.L. 2009, páx. 40.
  2. ↑ Verger D.L. 1986, páx. 57.
  3. ↑ Maurois 1964, páx. 31.
  4. ↑ Mitre Fernández 1968, páx. 107.
  5. ↑ Claramunt et al. DL 2014, cop. 2014, páx. 25.
  6. ↑ Donado Vara e Echevarría Arsuaga D.L. 2009, páx. 44.
  7. ↑ Mitre Fernández 1995, páx. 84.
  8. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 107–108.
  9. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 108.
  10. ↑ Collins 2000, páx. 303
  11. ↑ Collins 2000, páx. 303–305.
  12. ↑ Collins 2000, páx. 307.
  13. ↑ Maurois 1964, páx. 41.
  14. ↑ Mitre Fernández 1995, páx. 52.
  15. ↑ Collins 2000, páx. 309–310.
  16. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 125–126.
  17. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 126.
  18. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 133.
  19. ↑ Cantera Montenegro e Cantera Montenegro 1996, páx. 27.
  20. ↑ Donado Vara e Echevarría Arsuaga D.L. 2009, páx. 76.
  21. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 133.
  22. ↑ Woodward e Gallego 1996, páx. 21.
  23. ↑ Collins 2000, páx. 239.
  24. ↑ Collins 2000, páx. 239.
  25. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 133–134.
  26. ↑ Collins 2000, páx. 239.
  27. ↑ Cantera Montenegro e Cantera Montenegro 1996, páx. 29.
  28. ↑ Collins 2000, páx. 240.
  29. ↑ Collins 2000, páx. 240.
  30. ↑ Collins 2000, páx. 247.
  31. ↑ Maurois 1964, páx. 45.
  32. ↑ Carmen Channing Eberhard 2013, páx. 77.
  33. ↑ Woodward e Gallego 1996, páx. 22.
  34. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 155; Woodward e Gallego 1996, páx. 22.
  35. ↑ Woodward e Gallego 1996, páx. 22.
  36. ↑ García de Cortázar e Ruiz de Aguirre 2012, páx. 155.
  37. ↑ Woodward e Gallego 1996, páx. 22.

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • Álvarez Fernández, Jesús (1992). "Estudio Teológico Agustiniano de Valladolid. XXV Aniversario". Estudio Agustiano (Editorial Estudio Agustiniano) (27): 551–594. ISSN 0425-340X. 
  • Baader Bade, Bettine (2014). "Los reveses del Cristianismo Anglosajón a través del Relato Providencial aproximación a la Historia Eclesiástica de Beda el Venerable (597-640)". Historias del Orbis Terrarum (Extra 7): 102–135. ISSN 0718-7246. 
  • Beda el Venerable (2013). Historia eclesiástica del pueblo de los anglos. Colección: Clásicos latinos medievales y renacentistas, nº 28 (en castelán). (Tradutor: Jose Luis Moralejo Álvarez). Madrid: Akal. ISBN 978-84-460-3223-6. 
  • Cantera Montenegro, Margarita; Cantera Montenegro, Santiago (2014). Los monjes y la cristianización de Europa. Colección: Cuadernos de Historia, nº 24 (en castelán) (2ª ed.). Madrid: Arco Libros. ISBN 978-84-7635-235-9. 
  • Channing Eberhard, Carmen (2013). "El sínodo de Whitby y el sentido político e histórico del diálogo en la Historia Ecclesiastica de Beda el Venerable". Historias del Orbis Terrarum (11): 67–90. ISSN 0718-7246. 
  • Claramunt Rodríguez, Salvador; Portela Silva, Ermelindo; González Jiménez, Manuel; Mitre, Emilio (2014). Historia de la Edad Media (en castelán). Barcelona: Ariel. ISBN 978-8434417335. 
  • Collins, Roger (2000). La Europa de la alta Edad Media, 300-1000. Colección: Universitaria Historia medieval, nº 210 (en castelán). Madrid: Akal. ISBN 9788446012672. 
  • Donado Vara, Julián; Echevarría Arsuaga, Ana (2014). Historia Medieval I: Siglos V-XII. Colección: Manuales (en castelán). Madrid: Editorial Universitaria Ramón Areces / UNED. ISBN 978-8499611518. 
  • Fernández-Martínez, Dolores (2004). El discurso religioso durante la etapa de expansión del cristianismo en Inglaterra (597-1066) (en castelán). (Tese non publicada). Xaén: Universidade de Xaén. ISBN 8484392570. Arquivado dende o orixinal o 06 de xuño de 2020. Consultado o 29 de maio de 2020. 
  • García de Cortázar e Ruiz de Aguirre, José Angel (2012). Historia religiosa del occidente medieval (años 313-1464). Colección: Akal universitaria, nº 320 (en castelán). Madrid: Akal. ISBN 978-84-460-3021-8. 
  • Maurois, André (1964). Historia de Inglaterra. Barcelona: Surco. 
  • Mitre Fernández, Emilio (1968). Los Germanos y las grandes invasiones (en castelán). Bilbao: Moretón. 
  • Mitre Fernández, Emilio (1995). Historia de la Edad Media en occidente. Historia. Serie Mayor (en castelán). Madrid: Cátedra. ISBN 84-376-1345-0. 
  • Verger, Jacques (1986). La Alta Edad Media. Colección: Biblioteca de la Historia, nº 56 (en castelán). Sarpe. ISBN 9788472919594. 
  • Woodward, E.L., Historia de inglaterra (1996). Historia de Inglaterra. Libro de bolsillo nº 530. Sección Humanidades (en castelán). Madrid: Alianza editorial. ISBN 9788420615301. 
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cristianización_da_Inglaterra_anglosaxoa&oldid=6711796»