Castelo de Villena

O Castelo de Villena ou da Atalaia atópase sobre un contraforte do monte de San Cristovo ou da Vila, na localidade de Villena, no noroeste da provincia de Alacant, no País Valenciano, próximo á liña de separación coa provincia de Albacete e que domina a antiga liña fronteiriza entre Castela e Aragón.

Villena ou da Atalaia
ben de interese cultural
Concello	Villena
Provincia	Provincia de Alacant
Comunidade autónoma	Comunidade Valenciana
Coordenadas	38°37′55″N 0°51′39″O
Estilo arquitectónico
Estilo orixinal	Árabe (Antes do século XII)
Estado actual	Restaurado
Véxase tamén
Castelos de España
[ editar datos en Wikidata ]

Historia

Planta do castelo da Atalaia.

Cúpula almohade na primeira planta da torre da homenaxe, unha das poucas de España, xunto ás do castelo de Biar, usadas en edificios militares.

Graffiti veneciano no interior do castelo da Atalaia, realizado por un preso da Guerra de Sucesión mediante a técnica do esgrafiado, é dicir, facendo aparecer en branco as capas inferiores da parede e deixando en negro a capa superior, ennegrecida polo fume de fachuzos.

Da orixe ao Marquesado

Foi construído polos árabes non se sabe cando, aínda que non despois do século XII, xa que as fontes árabes xa o mencionan no ano 1172. Especulouse moito sobre a posibilidade de que a fortaleza se asente sobre unha fortificación ou vila romana anterior, aínda que a arqueoloxía non botou luz sobre este respecto.

Foi unha importante praza forte dos musulmáns, e mostra da súa robustez é que as tropas de Xaime I tiveron que asedialo tres veces para conseguir tomalo, finalmente, en 1240. Pese a ser conquistado polos aragoneses, pasou a mans castelás en virtude do Tratado de Almizra. Primeiro deuse en tenencia aos cabaleiros de Calatrava, pero pronto pasou en poder do infante don Manuel ao ser nomeado señor de Villena. Tras a súa morte, pasou a mans do seu fillo, o insigne escritor don Juan Manuel. Este desposou a infanta Constanza de Aragón, filla de Xaime II aos 6 anos de idade, e tívoa recluída no castelo de Villena até que cumpriu os doce anos e puido consumar o matrimonio. A estancia de Constanza obrigou a don Juan Manuel a efectuar reformas para mellorar a seguridade da praza. Durante as súas estancias en Villena, as súas principais ocupacións foron a literatura e a caza, moi abundante naquela época a xulgar polas súas propias palabras:

"Et Villena ay mejor lugar de todas las caças que en todo el Regno de Murçia. Et aun dize don Iohan que pocos lugares vio el nunca tan bueno de todas las caças, ca de çima del alcaçar vera omne caçar garças e anades e gruas con falcones e con açores e perdices e codornices e a otras aves llaman flamenques que son fermosas aves e muy ligeras para caçar sinon porque son muy graves de sacar del agua ca nunca estan sinon en muy gran laguna de agua salada; et liebres et conejos. Otrosí, del alcaçar mismo veran correr montes de javalis et de çiervos et de cabras montesas. Et dice don Ihoan que todas estas caças fizo el yendo a ojo del alcaçar, et dize que tan açerca matava los javalis que del alcaçar podia muy bien conosçer por cara al que ante llegava a el. Et dize que sinon por que ay muchas aguilas et que a lugares en la huerta ay muy malos pasos, que el diria que era el mejor lugar de caça que el nunca viera".

Despois da liñaxe dos Manueles, foi Alfonso de Aragón e Foix o dono da fortaleza, ao ser nomeado primeiro marqués de Villena. Se houbo rastros do paso do primeiro marqués polo castelo, don Juan Pacheco, segundo marqués de Villena, encargouse de facelos desaparecer. A el se deben os revestimentos dos muros, o segundo lenzo de muralla e as plantas terceira e cuarta da torre, que converteron a fortaleza nun castelo-palacio. En 1476, alentado polos Reis Católicos, o pobo de Villena sublevouse contra o marqués Diego López Pacheco nunha asonada que custou a vida de miles de xudeus e conversos que se refuxiaran no castelo. Desde entón, nin a cidade nin o castelo saíron dos dominios reais, e o marquesado quedou convertido en título honorífico.

Idade Contemporánea

A fortaleza tivo un importante papel nas Revoltas das Xermanías, xa que alí se refuxiou o vicerrei Diego Mendoza despois da súa derrota en Gandia, e dela partiron as tropas para arrebatar do poder dos sublevados a cidade de Valencia. Na Relación que enviou o Concello de Villena a Filipe II en 1575 aparece unha descrición considerablemente extensa do castelo e a súa situación:

En la çiudad de Villena, a la parte hazia oriente, ay un castillo [...] fabricado sobre una peña, del qual castillo prinçipia la cerca y muro que rodea y abraça parte del dicho pueblo, y esta parte del pueblo se llama lo çercado de la çiudad. Y este castillo es una torre, la mayor e mas gruesa, que se llama de omenaje, la qual desde el suelo daqui a la mitad della es de tapieria de argamasa, muy fuerte toda la tapieria y muy gruesa tapieria; y de la mitad de la torre arri[ba], daqui a el remate de su altura, es toda de muy buena manposteria de piedra e argamasa. Y esta torre, en torno della, tiene dos çercas, una dentro de otra, y estas çercas tienen sus torreones de manposteria de piedra e argamasa, y estas dos çercas, la de mas afuera es de manposteria de piedra e argamasa, y la segunda çerca e de mas dentro del dicho castillo, es de tapieria de argamasa, con sus torreones de manposteria como esta dicho, e todos almenados, y en parte estan derroydas e tienen neçesidad de rreparos. Este castillo no tiene armas ni tiros ni muniçiones; tiene dentro una yglesia de Nuestra Señora, y dentro de la çerca tiene una anoria en la que ay agua manatial, y mas adentro tiene un algibe de agua.

Tamén foi escenario importante na Guerra de Sucesión, cando 50 homes fieis aos borbóns soportaron un asedio de 8 días dos austríacos, a quen, finalmente, fixeron levantar o cerco. Este feito valeulle a Villena o título de Fidelísima, que sumou aos que xa tiña de Moi Nobre e Moi Leal.

Incluso xa na Guerra da Independencia de España contra os franceses foi o castelo da Atalaia punto estratéxico, feito polo cal mandou o mariscal Suchet voar as cubertas da torre da homenaxe, incluíndo gran parte das dúas bóvedas almohades, que xunto coas do castelo de Biar, son unhas das máis antigas de España e de todo o Magrebe no seu estilo.

Abandono e restauración

A partir de entón, o castelo quedou abandonado, converténdose en lugar de pasto e cemiterio de cans vagabundos, como dixo no seu momento o arqueólogo villenense José María Soler. Non só iso, senón que ademais as casas que foron nacendo a partir do século XIX arredor do castelo utilizaron en moitos casos materiais da fortaleza. A Soler se lle debe que a partir de 1958 se levaran a cabo obras de restauración, así como tamén as diversas escavacións realizadas no perímetro da fortaleza, que permitiron recuperar interesantes materiais sobre a historia da cidade e a fortaleza, parte dos cales se atopan expostos no Museo Arqueolóxico José María Soler.

As primeiras obras de restauración, de 1958, centráronse na reconstrución das cubertas da torre da homenaxe e das torriñas que a coroan. Durante os anos 60 restauráronse as murallas que rodean o patio de armas, e en 1971 reconstruíronse os dous cubos que flanquean a porta de entrada do castelo. Desde entón, e até a actualidade, fóronse levando a cabo obras de pequena envergadura con certa periodicidade. Demostra que o castelo volve formar parte da vida da cidade o feito de que, desde 1961 se lancen desde alí os fogos artificiais do inicio das festas de Mouros e Cristiáns, e que desde 1977 se realicen as representacións das embaixadas moura e cristiá de ditas festas no castelo. Xa na década de 1990 rehabilitouse totalmente a contorna da fortaleza e instalouse a iluminación nocturna do monumento.

Estrutura

Torre da homenaxe desde a praza de armas, co alxibe abaixo á izquierda.

Interior da cuarta sala da torre.

Praza de armas do castelo. Pódense apreciar restos de edificacións nos muros leste e sur.

Fortaleza

A porta principal de acceso ao castelo está orientada ao noroeste, aínda que existen outras dúas máis pequenas que se atopan cegadas na actualidade. Pola parte superior do pano de muralla exterior corre un camiño de ronda que comunica todas as torres entre elas. A porta de entrada á praza de armas está orientada ao suroeste. Á dereita da porta atópase unha barbacá onde recentemente se escavaron uns restos que se cre que pertencen á ermida da Virxe das Neves, cuxa existencia se coñecía por documentos escritos.

O recinto da praza de armas é de planta poligonal e dispón de torres cúbicas nos ángulos, excepto nun, onde se localiza a torre da homenaxe. Estes muros foron construídos en época almohade e revestidos no século XV por orde de don Juan Pacheco. Por riba deste lenzo de muralla tamén corre un camiño de ronda, que comunica directamente coa torre da homenaxe. Tanto as torres como os muros están rematados por ameas rectangulares.

Grazas ás escavacións de José María Soler sábese que pedagas aos muros da praza había diversas estruturas, entre elas almacéns, habitacións para os sentinelas e cortes para os cabalos. Cerca da porta de entrada da torre da homenaxe encóntrase o alxibe do castelo, unha sala con bóveda de canón.

Torre da homenaxe

A torre da homenaxe, de planta cuadrangular, é a estrutura máis característica do edificio e destaca e érguese por encima do resto do conxunto. Os dous primeiros corpos construíronse en época almohade mediante unha técnica de encofrado denominada tapial, que consiste na utilización de caixóns de madeira que se enchen de terra, grixo, auga e cal. Desta maneira fórmase un bloque sólido que se loce posteriormente mediante o "falso despece", que visto de lonxe simula estar constituído de perpiaños. A entrada principal dá acceso a unha sala cadrada de 7 x 7 metros, cun muro que ten de media 3,5 metros e que carece de puntos de iluminación á parte da propia porta. Esta sala está cuberta pola primeira das bóvedas nervadas de orixe almohade, datada de finais do século XII. Os oito arcos que a sustentan forman no centro da mesma unha estrela de oito puntas. A man dereita, a través dunha porta de medio punto, atópase a escaleira que dá acceso á segunda sala. Este tramo está cuberto con bovedillas apuntadas e conserva nas paredes grafitos de épocas musulmá e cristiá. Ao final da escaleira atópase unha reprodución do grafito da man de Fátima, cuxo orixinal se garda no Museo Arqueolóxico de Villena. A segunda sala está cuberta por outra bóveda almohade da mesma data que a anterior. Nesta sala encóntranse importantes esgrafiados, levados a cabo por prisioneiros da Guerra de Sucesión, que representan edificios de estilo italiano.

Os dous corpos superiores construíronse por orde de don Juan Pacheco a mediados do século XV a base de cachotería. Á terceira sala non se accede directamente, a diferenza das dúas primeiras, senón que posúe a súa propia porta de entrada, mostra de que esta era a parte privada do castelo. Nela consérvanse uns grafitos e rosetóns tamén da Guerra de Sucesión. A súa cuberta, que tamén foi restaurada, é de madeira. A cuarta sala, á que tamén se accede mediante unha porta propia, está cuberta por unha bóveda de canón de ladrillo, o único teito orixinal que se conserva. Nestas dúas salas existen ventás de arco rebaixado que serven de iluminación natural.

A través dunha escaleira empinada cuberta con bovedillas apuntadas chégase á parte superior da torre, que está coroada por unhas pequenas torres voadas ao estilo luso-castelán. Desde alí divísase gran parte do termo municipal, destacando o paso natural da costa á Meseta, de grande importancia estratéxica.

As bóvedas almohades

A cuberta dos dous primeiros corpos da torre está realizada mediante bóvedas de ladrillo, cun sistema de nervios entrecruzados que é de clara procedencia musulmá. A bóveda da primeira sala, duns 7 x 7 metros está formada por 8 arcos de ferradura de ladrillo macizo de rosca, apreciándose distinto espesor nas xuntas radiais debido á diferenza de lonxitude entre o intradorso e o extradorso do arco. A separación dos nervios entre eixes é de 1,3 metros e aparecen dous pares dispostos paralelos aos muros e outros dous formando 45º cos anteriores. Nas esquinas aparecen trompas que serven para distribuír as nervaduras. A bóveda da segunda sala, duns 6 x 7,5 metros está formada por 11 nervios das mesmas características que os da primeira sala. A disposición dos nervios realízase paralelamente aos lados do recinto, de maneira que aparecen tres lonxitudinalmente e catro transversalmente que son intersecados por dous pares paralelos ás diagonais. Illadamente, os arcos do primeiro piso son peraltados e os do segundo rebaixados con curvatura continua pero non uniforme e, polo tanto, asimétricos.

En 1811, durante a Guerra da Independencia, o mariscal Suchet fixo voar parcialmente as cubertas da torre, entre elas as bóvedas almohades, rompendo a parte central das mesmas e facendo desaparecer aproximadamente unha terceira parte da súa superficie. Restauráronse por primeira vez en 1958 e a última intervención tivo lugar en 2000. A estrutura da plementería xa non pode observarse dado que na última actuación que levou a cabo a Consellaría de Cultura da Generalitat Valenciana luciuse toda a bóveda, co que non se pode distinguir a forma de resolver a intersección das nervaduras.

Protección

Foi declarado Monumento Histórico-Artístico en 1931. Ademais, foi restaurado en diversas ocasións, polo que actualmente encóntrase en bo estado de conservación.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Castillo de La Atalaya (Villena)
• M.I. Ayuntamiento de Villena, Villena ¡Un tesoro!, Guía turística de Villena..