Carmen Portinho

enxeñeira civil, urbanista e feminista brasileira

Carmen Velasco Portinho, nada en Corumbá o 26 de xaneiro de 1903 e finada en Río de Xaneiro o 25 de xullo de 2001, foi unha enxeñeira civil, urbanista e feminista brasileira, pioneira da loita polos dereitos da muller no seu país. Foi a primeira muller que se graduou como urbanista no Brasil e a terceira como enxeñeira civil.[1]

Carmen Portinho
Nome completoCarmen Velasco Portinho
Nacemento26 de xaneiro de 1903
Lugar de nacementoCorumbá
Falecemento25 de xullo de 2001
Lugar de falecementoRío de Xaneiro
NacionalidadeBrasil
Alma máterEscola Politécnica da Universidade Federal do Rio de Janeiro
Ocupaciónenxeñeira civil, urbanista e enxeñeira
editar datos en Wikidata ]

Traxectoria editar

Nada en 1903 en Corumbá, actual estado de Mato Grosso do Sur, foi a primoxénita do nove fillos do matrimonio do gaúcho Francisco Sertório Portinho e a boliviana María Velasco. En 1911 a familia trasladouse a Río de Xaneiro onde o pai traballou como superintendente de Limpeza Pública, até o seu falecemento.

Carmen Velasco Portinho Ingresou ao Colexio Sacré Coeur de Xesús en 1912 e á Escola Politécnica da antiga Universidade do Brasil en 1920. Graduouse como enxeñeira xeógrafa en 1924. Comezou a dar clases de matemáticas no Colexio Pedro II en 1925. Foi un escándalo para a época, xa que se trataba dun internado masculino, pero nin sequera a intervención do ministro de Xustiza logrou apartala. Impartiu clases durante tres anos máis, até a súa renuncia por vontade propia.[1][2]

En 1926 converteuse na terceira muller en graduarse como enxeñeira civil no Brasil.[1] Diplomouse na Universidade do Brasil, actual Universidade Federal de Río de Xaneiro. Ingresou como enxeñeira auxiliar á Dirección de Obras e Vialidade da prefectura do Distrito Federal, nese entón Río de Xaneiro.[1] A súa primeira obra despois de licenciarse foi a escola Ricardo de Albuquerque no barrio carioca do mesmo nome.[2]

En 1935 asinou a acta fundacional da Sociedade de Arquitectos e Enxeñeiros de Río de Xaneiro. En 1937 foi unha das fundadoras e primeira presidenta da Asociación Brasileira de Enxeñeiras e Arquitectas, a única asociación profesional non mixta daquela.[2] Foi a primeira muller brasileira en obter o título de posgrao como urbanista. Obtívoo en 1939, na desaparecida Universidade do Distrito Federal, e o seu diploma foi asinado por Mário de Andrade.[3]Graduouse na Universidade do Distrito Federal (UDF) coa tese Anteprojeto para a Futura Capital do Brasil non Planalto Central (Anteproxecto para a futura capital de Brasil no Planalto Central). Este proxecto foi antecedente directo do Plan Piloto de Brasília proxectado por Lúcio Costa.[4]

Durante a guerra logrou unha bolsa para viaxar a Inglaterra e integrarse aos equipos de reconstrución e remodelación das cidades inglesas bombardeadas durante a segunda guerra mundial.[2]

Á súa proposta, creouse en 1947, dentro da prefectura, o Departamento de Habitação Popular (Departamento de Vivenda Popular) do que foi a primeira directora.

Foi a enxeñeira civil do proxecto e construción do Conxunto Habitacional Prefeito Mendes de Morais – Pedregulho, en São Cristóvão, inaugurado a partir dos anos 1950. O arquitecto do proxecto foi a súa parella Affonso Eduardo Reidy.[2][1] Artistas como Roberto Burle Marx, Anísio Medeiros e Cândido Portinari crearon de maneira gratuíta paneis de azulexos para a escola, patios e xardíns do conxunto.

Asumiu a dirección executiva adxunta do Museo de Arte Moderna de Río de Janeiro (MAM) en 1951, cargo que ocupou por máis de quince anos.[1] Tamén foi enxeñeira responsable doutros proxectos de Reidy: entre eles o conxunto de Gávea e o propio MAM.[2][1] A partir de 1954 dirixiu as obras de enxeñaría civil da nova sede do MAM no aterro da Gloria, até ese entón instalado no edificio do Ministerio de Educación.

En 1959 xubilouse como enxeñeira xefe e directora do departamento de Vivenda Popular da prefectura do Distrito Federal e apoiou a creación do obradoiro de gravado no MAM, baixo a dirección de Edith Behring. Dito obradoiro viñase organizando desde 1957 e foi inaugurado en maio de 1959.[5]

Activismo feminista editar

Foi unha activa militante polos dereitos da muller. Desde 1919, aínda na adolescencia, colaborou con Bertha Lutz na organización do movemento sufraxista brasileiro. Lutz convidouna a integrarse á Federação Brasileira pelo Progresso Feminino (Federación Brasileira polo Progreso Feminino - FBPF) onde foi tesoureira e a vicepresidenta.[2]

En 1930 fundou na súa propia casa a União Universitária Feminina (Unión Universitaria Feminina),[1] co propósito de loitar polo recoñecemento profesional das mulleres, e foi a súa primeira presidenta.[2] A reunión inicial contou coa presenza de Bertha Lutz, Maria Esther Ramalho, Natércia dá Silveira, Sylvia Vaccani, Luíza e Amélia Spienza.

Debido á loita do movemento feminista, o presidente Getúlio Vargas designou unha comisión para estudar os cambios electorais. Pero o xurista que presidía a comisión, mantiña a posición de outorgar o voto feminino só ás mulleres que accedesen á universidade. A mesma Carmen Portinho, a través do seu curmán que era secretario de Vargas, logrou entrevistarse co presidente e manifestoulle a férrea oposición das organizacións feministas a calquera restrición ao dereito ao voto.[6] Finalmente, o 24 de febreiro de 1932, Vargas asinou o decreto N.º 21.076 que aprobaba o primeiro código electoral brasileiro. Este código adoptou o voto directo, obrigatorio e secreto[7] e o sufraxio feminino.[8]

Máis aló de cuestións puntuais polo dereito ao voto e o recoñecemento profesional, loitaba sobre todo pola igualdade nos dereitos laborais e salariais, Portinho consideraba que só a emancipación económica da muller permitiríalle a súa emancipación social e política. Nunha entrevista ao diario A Noite, o 17 de agosto de 1933, dicía:[9]

...En que lle beneficia poder votar se ela (a muller) está baixo tutela? Se non ten emancipación económica, de que lle serve a emancipación política? E se non é intelectualmente libre, entón podemos afirmar que en realidade, non o é políticamente. Apenas servirá como instrumento nas mans dos profesionais da política. Se a muller en Brasil non ten dereito nin sequera dentro do seu fogar, onde ela o é todo, e polo que todo é capaz de sacrificar, de que serve darlle dereito ao voto e soamente ese dereito? Chega ata os límites da ironía esta concesión illada. É como se se liberase a un paxaro da súa gaiola e se lle soltase nunha habitación pechada(...) Sen dereitos civís, sen emancipación económica, sen instrución, sen educación, sen coñecer os seus propios problemas, a muller continuará sempre como protexida do home(...)

Premios e recoñecementos editar

Foi designada Cidadá Carioca en 1966 pola Asemblea Lexislativa do estado da Guanabara. En 1967 o gobernador Negrão de Lima designouna directora da primeira escola de deseño industrial de América Latina: a Escola Superior de Desenho Industrial (ESDI - Escola Superior de Deseño Industrial). Estivo á fronte da escola por vinte anos, até 1988, e seguiu traballando nela até os 96 anos de idade, coa ESDI xa integrada á Universidade do Estado de Río de Xaneiro (UERJ).[2] O centro académico da escola leva o nome de Centro Académico Carmen Portinho.

Segundo o escritor e xornalista Zuenir Ventura, docente da ESDI nos anos 1960, «a ESDI foi para o deseño industrial o que o bossa nova foi para a música, El Arena para o teatro, o Cinema Novo para o cine, Brasilia para a arquitectura. Foi matriz, reproduciuse e formou cabezas».[10]

En marzo de 1987 Carmen Portinho integrou a comisión que entregou a Carta das mulheres ao deputado Ulysses Guimarães, presidente da Asemblea Constituínte.[3]

En 1992 a Universidade do Estado de Río de Janeiro creou o premio «Carmen Portinho» para recoñecer a produción científica dos seus alumnos.[11]

En 1999 publicouse un libro con testemuños sobre a súa vida e obra, titulado Por toda a minha vida.

Integrou o xurado de varias bienais de arte nacionais e internacionais e salóns de artes plásticas; representou ao seu país en congresos e encontros internacionais e recibiu múltiples recoñecementos. Tamén organizou exposicións de artes plásticas, arquitectura e deseño que contribuíron a divulgar a obra de artistas como Ivan Serpa, Fayga Ostrower, Arthur Luiz Piza, etc., e arquitectos como Óscar Niemeyer, Alcides Rocha Miranda, Jorge Moreira e o seu compañeiro Alfonso Eduardo Reidy, entre outros.[10]

Notas editar

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Ciência Hoje, ed. (noviembre de 2015). "Carmen Portinho (1905 - 2001)" (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 1 de septiembre de 2019. Consultado o 18 de octubre de 2016. 
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 "Carmen Portinho". Dicionário Histórico Biográfico Brasileiro pós 1930 (en portugués) (2 ed.). Río de Janeiro: FGV. 2001. Arquivado dende o orixinal o 26 de novembro de 2020. Consultado o 8 de abril de 2022. 
  3. 3,0 3,1 "Siempre a la vanguardia". abril de 2007. Arquivado dende o orixinal o 29 de noviembre de 2016. Consultado o 21 de octubre de 2016. 
  4. Segre, Roberto (2 de agosto de 2001). "Carmen Portinho (1903-2001) Sufragista da arquitetura brasileira" (en portugués). Consultado o 21 de octubre de 2016. 
  5. Tavora, Maria Luisa Luz (2007). "O Ateliê livre de gravura do MAM-Rio – 1959/1969 projeto pedagógico de atualização da linguagem" (PDF). Arte &Ensaios, (15): 59–67. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 21 de febreiro de 2022. Consultado o 21 de febreiro de 2022. 
  6. Alves, Branca Moreira (1980). Ideologia e feminismo: a luta da mulher pelo voto no Brasil (en portugués). Petrópolis: Vozes. p. 125. Então nós fomos reclamar. O secretário do Getúlio era primo da Carmem Portinho. Então nós tínhamos um meio de agir junto a Getúlio. Mandamos dizer a ele que não queríamos o voto qualificado, queríamos o voto geral. Ele foi apresentado à Carmem pelo Gregório Porto, primo dela. Ele disse: ―Dra. Carmem, eu sou a favor das mulheres porque elas fizeram metade da Revolução! Ela disse: ―É por isso que o Sr. Só quer dar metade do voto? ―Como metade do voto? Ela disse: ―Pois é, quer dar voto qualificado, para certas classes sim, as outras não. Nós não queremos assim. Ou tudo ou nada! Ele disse: ―Está bem, eu falo com a Comissão para dar tudo. 
  7. "Decreto Nº 21.076, de 24 de fevereiro de 1932" (en portugués). Consultado o 27 de octubre de 2016. 
  8. "Voto da mulher" (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 22 de febreiro de 2022. Consultado o 24 de octubre de 2016. 
  9. EdUERJ, ed. (1999). Por toda a minha vida (en portugués). Río de Janeiro: Universidad del Estado de Río de Janeiro (UERJ). p. 58. ...O que adianta poder votar se ela (a mulher) é tutelada? Se não tem emancipação econômica de que lhe serve emancipação política? E se não é emancipada intelectualmente, então, podemos afirmar que, na realidade, não é politicamente. Servirá apenas de instrumento nas mãos dos profissionais da política. Se a mulher no Brasil não tem direito nem sequer dentro do seu lar, onde ela é tudo, e pelo qual tudo é capaz de sacrificar, de que serve lhe dar o direito de voto e somente esse direito? Chega até aos limites da ironia essa concessão isolada. É como se retirasse um pássaro da gaiola e o saltasse dentro de um quarto fechado(...) Sem direitos civis, sem emancipação econômica, sem instrução, sem educação, sem conhecer os seus próprios problemas, a mulher continuará a ser sempre a protegida do homem(...) 
  10. 10,0 10,1 "Um século de construção" (en portugués). febrero de 2000. Arquivado dende o orixinal o 25 de octubre de 2016. Consultado o 24 de octubre de 2016. 
  11. "Linha do tempo - UERJ" (en portugués). Arquivado dende o orixinal o 25 de octubre de 2016. Consultado o 24 de octubre de 2016. 

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • Por toda a minha vida. testemuños sobre Carmen Portinho recollidos por Geraldo Edson De Andrade, EDUERJ, 1999.

Ligazóns externas editar