Alfoz

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Alfoz.

Alfoz é un concello da provincia de Lugo, pertencente á comarca da Mariña Central. O xentilicio é alfocego ou alfocés.

Alfoz

Localización
43°31′42″N 7°24′50″O
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	provincia de Lugo
Capital	A Seara
Poboación
Poboación	1.523 (2024) (19,65 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Mancomunidade de Concellos da Mariña Luguesa Mancomunidade de Municipios Río Ouro A Mariña Central
Superficie	77,5 km²
Altitude	763 m
Comparte fronteira con	Mondoñedo O Valadouro Abadín Foz
Organización política
• Alcaldesa	Efigenia Maseda Paz (2023–)
Eleccións municipais en Alfoz
Identificador descritivo
Código postal	27773, 27774, 27775, 27776
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	27002
Sitio web	concellodealfoz.com

Xeografía

Situación

O concello ten unha superficie de 78 km². Limita ao norte co concello de Foz, ao leste co de Mondoñedo, ao sur co de Abadín e ao noroeste co do Valadouro.

Orografía

Na xeografía de Alfoz percíbense dúas partes principais: no sur, unha zona montañosa na que están as serras de Toxiza e do Xistral (cunha altitude máxima de 1046 m); a segunda zona o val do río Ouro con terras fértiles e abundantes precipitacións. E, entre ambas, unha zona de transición onde as altitudes descenden por debaixo dos 250 m.

A altitude media oscila entre os 180 m de Lagoa e os 200 m de Mor, ata os montes Leboreiro con 672 m, Pico da Pena Muneite (674 m) ou monte Queimado (763 m). Outros cumios son Pena do Boi (600 m), o Arnela (452 m), A Frouxeira (427 m), Pedrouso (588 m), Pico da Pedra (637 m), Pico Silloso (574 m) e Táboa do Souto (354 m).

Hidrografía

O río Ouro nace na serra do Xistral. Afluentes seus son o Beloi e Covas (pola dereita), Ferreira e Bao (pola esquerda).

Clima

O clima é suave pola situación de abrigo que presenta o municipio respecto aos ventos reinantes. As temperaturas oscilan entre os 17 °C no mes máis quente e os 7,5 °C nos máis fríos. Este clima benigno favorece a vexetación dos seus vales, onde predominan as especies de repoboación como o piñeiro e o eucalipto.

Demografía

O concello de Alfoz ten 1.903 habitantes segundo o censo do 2014, e un movemento demográfico regresivo dende o censo de 1900. A densidade de poboación situábase en 2012 nos 25,92 hab./km². A taxa de natalidade é baixa (inferior ao seis por mil) e a taxa de mortaldade é alta (superior ao doce por mil). Polo tanto, o crecemento vexetativo é negativo e a poboación ten un progresivo envellecemento, onde o 36,33 % dos habitantes son maiores de 65 anos.

Censo total 2014	1.903 habitantes
Menores de 15 anos	138 (7,25 %)
Entre 15 e 64 anos	1.064 (55,91 %)
Maiores de 65 anos	701 (36,84 %)

Evolución da poboación de: Alfoz - desde 1900 ata 2004 -
1900	1930	1950	1960	1981	1991	1995	2001	2003	2004
3.713.	3.639.	4.011.	3.708.	2.858.	2.645.	2.654.	2.382.	2.348.	2.312.
Fontes: INE e IGE (Os criterios de rexistro censual variaron entre 1900 e 2004, e os datos do INE e do IGE poden non coincidir.)

Historia

Casa do concello.

Segundo o historiador José Villaamil Castro, o Castro de Ouro foi o antigo Burio, ou o despois chamado Ourio. Amor Meilán asegura como indubidable que o territorio do castro foi reedificado por Mamed Vistremiro, quen o herdara do presbítero Teodisedo. Á súa morte pasou a varios sobriños até que foi vendido, polos herdeiros arruinados, a Gutier Ganimir e, máis tarde, ao Bispo de Mondoñedo, Armentario (983 - 1011). Nesta época inícianse os litixios entre o concello e o prelado. Estes preitos foron resoltos pola Coroa no século XV a favor do concello. Xa na época de Don Sancho II (1065 - 1072), as diferenzas foron en aumento, estiveron resoltas momentaneamente polo acordo entre o bispo Álvaro I Gómez, o Concello e o Alcalde de Castro. Mais non todo queda aí. Un párroco da principios do século XX testemuñaba que estaba recollido na documentación (do ano 897) que no ano 747 a parroquia de San Vicente da Lagoa quedara en testamento ao entón bispo Odoario xunto coa Vila Centoia. En 1220 Afonso IX concedeulle a Alfoz o foro de Benavente.

O Castro de Ouro foi denominada naquel entón capital do concello, pero no ano 1990 trasladouse á Seara (no concello de Mor). O Castro de Ouro ten grande importancia na historia de Galicia, xa que nunha das casas da aldea foi preso, logo de varios anos de enfrontamento cos partidarios dos Reis Católicos, o Mariscal Pardo de Cela, quen estivo reducido na fortaleza da Frouxeira por Fernando de Acuña (primeiro gobernador dos Reis Católicos en Galicia). Alí resistiu até que, o día 7 de decembro de 1483, foi traizoado por Elvira de Muras e outros vinte e dous criados, abríndolle as portas da fortaleza a Don Lois Marcos Mudarra, capitán do exército que a cercaba. Feito prisioneiro é conducido até Mondoñedo, onde foi decapitado o día 23 do mesmo mes.

Xa no ano 1840 Alfoz disolveuse para ser integrado no concello do Valadouro, disolución que durou unicamente un ano, xa que no 1841 volvía a estar constituído. Finalmente, cabe salientar que o século XVIII foi para Alfoz unha centuria de notable prosperidade económica: aínda no ano 1787 funcionaban 99 teares cunha produción total de 4.066 varas. Igualmente, a agricultura, especialmente no sector vitícola, alcanzaba pola mesma data unha produción de 977 arrobas.

En Alfoz publicouse en 1907 o periódico El Guerrillero.

Cultura

Toponimia

A hipótese máis empregada é que o nome puidera proceder do árabe al-hawuz, que en galego medieval indicaba o territorio sobre o que tiña xurisdición unha vila ou unha cidade. Alfoz -antes terra chan do Val de Ouro (cf. o limítrofe concello do Valadouro)- é o nome co que se coñece o conxunto do termo municipal sen que corresponda a entidade concreta algunha.

Patrimonio

Patrimonio arqueolóxico

Vestixios arqueolóxicos: Castro de Lagoa en Lagoa; Pena Abaladoira no Pereiro.

Patrimonio arquitectónico

Dentro da arquitectura relixiosa existen neste concello bos exemplos:

• Os templos románicos das igrexas de Santiago de Adelán (s. XII).
• O gótico está presente na Igrexa de San Salvador de Castro de Ouro (s. XV).
• Xa pertencentes ao século XVIII a igrexa de Santa María de Bacoi, Capela dos Remedios, a igrexa de San Vicente da Lagoa (s. XVIII, aínda que hai documentos que a datan antes do ano 747), Santa María de Pereiro, San Sebastián de Carballido, capela de San Rosendo no Coto (s. XVIII) etc.
• Cruceiros: Cruceiros de Acivro, Arnela, Caxigueira, Faián e Outeiro.

Con respecto á arquitectura civil hai numerosos pazos e casas grandes:

• Pazos: Pazo de Carballido, Pazo de Basanta (s. XIV), Pazo de Allegue (s. XVIII), Casa do Pazo en Adelán, Pazo de Escoura, Pazo do Rizal, Pazo de Carrocide (s. XVIII), a casa grande de Cadeirido.
• Muíños: Muíño do Pazo en Carballido, muíño de Damián en Bacoi e o muíño de Salvaterra en Adelán

Mención á parte merecen, tanto pola súa importancia histórica como pola artística, o castelo do Castro de Ouro e a Torre de Adelán.

Etnografía

Festas e celebracións

Feiras:

• Feira do trece en Castro de Ouro (o día 13 de cada mes).
• Feira de Correlos (o primeiro mércores de cada mes).
• Feira de Santiago en Lagoa (o día 25 de xullo).

Festas e romarías:

• Santiago en Lagoa (o 25 de xullo).
• San Cristovo en Mor (o primeiro domingo de agosto; máis coñecida coma festa "dos Choferes").
• San Pedro (os días 29 e 30 de xuño) e as festas patronais (o día 12 de agosto).
• Nosa Señora en Bacoi (derradeiro domingo de xullo).
• San Sebastián en Carballido (os días 19 e 20 de xaneiro).
• A rapa das bestas no Pereiro-Guilfonso (a mediados de xuño).
• A Festa da Malla (que se celebra na Finca Galea).
• Mercado Medieval de Alfoz, (celebrado no Castro de Ouro, nos arredores do Castelo de Pardo de Cela).

Artesanía

A artesanía está representada na tradicional confección das típicas "zocas" e na cestería. En Lagoa ten o seu taller Alberto Xeada, quen dispón dunha exposición das súas creacións no Museo da Zoca, no concello veciño de Mondoñedo. O seu modelo "Zoca Geada Fashion" foi presentado na semana da moda Mercedes Benz Madrid Fashion Week 2014.

Gastronomía

No referente á gastronomía, as troitas, o añogoto asado e o lacón son os pratos máis típicos.

Tradición oral

No apartado etnográfico, familiarizouse coa alma popular unha personaxe histórica e lendaria como é o Mariscal Pardo de Cela até tal punto que é difícil discernir entre a lenda e o feito histórico. Aínda así, quere a lenda que Pardo de Cela, señor da torre de Cela, A Frouxeira e outros lugares, apareza enarborando a cruzada dos Irmandiños en contra do centralismo dos Reis Católicos até que, sendo traizoado polos seus criados, que abriron as portas ao exército de Mudarra que cercaba a súa inexpugnable Torre da Frouxeira, foi feito prisioneiro co seu fillo e Pedro Miranda, e finalmente decapitados na praza da catedral de Mondoñedo, a pesar do indulto que xa conseguira a súa muller.

Economía

Busto de Ramón Rubal xunto ao aserradoiro que fundou en San Pedro de Mor.

Sector primario

Nos últimos tempos, as explotacións agrarias son orientadas, sobre todo, ao autoconsumo. Nos últimos anos reduciuse amplamente a superficie de explotación..

Agricultura

Os principais cultivos son: millo, patacas, trigo e produtos hortofrutícolas alternados coas pradeiras.

Gandería

No sector gandeiro: gado bovino para a produción láctea (no 1995 había 1.924 cabezas) e porcino (401 cabezas no 1995), todos eles en pequenas explotacións. Hai tamén unhas 1.500 cabezas de gado cabalar, a maior parte en estado salvaxe. As hectáreas dedicadas a pasteiros permanentes son 921, fronte ás de labradío, que suman 444 hectáreas.

Silvicultura

A industria madeireira é actualmente o principal recurso económico deste concello debido á súa importante superficie arbórea, sobre todo de piñeiro e eucalipto. Esta materia prima transfórmase nos serradoiros que xeran moitos empregos e que están sendo modernizados e adaptados á nova tecnoloxía.

Industria

Outras empresas transcendentes son as relacionadas coa construción, os transformados metálicos, a montaxe de carrocerías e a extracción e procesado mineral.

Actualmente, desapareceu case por completo a industria téxtil, que no século XVIII comprendía 99 teares que fabricaban varas de lenzo para vender fóra de Galicia. Porén, aínda continúan activas varias costureiras repartidas por todo o concello, algunhas con afamada reputación e cuxa clientela se estende alén do territorio galego, como a modista Marisa Suárez no Castro.

Deporte

Campo municipal de fútbol.

Dentro das múltiples actividades culturais e deportivas que se poden realizar neste concello destacan as rutas de sendeirismo como a Ruta Pardo de Cela que percorre tódolos lugares da Mariña vinculados co mariscal Pardo de Cela. O ciclismo, tanto de ruta como de montaña, é un dos deportes emerxentes no concello nos últimos anos debido ás boas cualidades do terreo, atraendo ciclistas doutras localidades próximas.

O equipo de fútbol local, o Club Deportivo Alfoz, xoga actualmente en Segunda División Autonómica, logo de descender na tempada 2013-2014. Disputa os seus partidos como local no Campo de fútbol Municipal de Alfoz, inaugurado o 2 de agosto de 1981.

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de Alfoz.

• 
  Castelo do Mariscal Pardo de Cela
• 
  As nove parroquias que conforman o concello de Alfoz.

Lugares de Alfoz

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Alfoz vexa: Lugares de Alfoz.

Véxase tamén

Outros artigos

• Eleccións municipais en Alfoz

Ligazóns externas

• Toponimia de Alfoz (en galego)