Sanfermines

As Festas de San Firmino (en castelán: San Fermín), coñecidas popularmente como Sanfermines (en éuscaro: Sanferminak), son unhas festas na honra a San Firmino que se celebran anualmente en Pamplona, capital de Navarra, no norte de España.

Imaxe do ambiente festivo dos Sanfermines. Rúa de San Nicolás, próxima á Plaza del Castillo.

Os festexos comezan co lanzamento do txupinazo (foguete) desde o balcón da Casa do Concello de Pamplona ás 12 do mediodía do 6 de xullo e terminan ás 24h do 14 de xullo co "Pobre de mí", unha canción de despedida.

Unha das actividades máis famosas dos Sanfermines é o encerro, que consiste nunha carreira de 849 metros diante dos touros e que culmina na praza de touros. Os encerros teñen lugar todos os días entre o 7 e o 14 de xullo e comezan ás oito da mañá, cunha duración media de entre dous e tres minutos.

Introdución histórica

Os sanfermines teñen unha orixe que se remonta varios séculos, aínda que a súa fama mundial é un fenómeno recente, vinculado tamén á difusión que lles deu Ernest Hemingway; trátase dunhas festas singulares e, sen dúbida, o acontecemento polo que máis se coñece a Pamplona no mundo. A súa fisionomía actual, cosmopolita e multitudinaria, é o resultado dunha lenta evolución histórica cuxos orixes están na Idade Media.

Tres celebracións independentes están na súa orixe: os actos relixiosos na honra a san Fermín, desde antes do século XII, as feiras comerciais e as corridas de touros, documentadas ambas desde o século XIV. Os pamploneses celebraban a san Firmino o 24 de setembro. Cansados das inclemencias climatolóxicas do outono, os pamploneses deciden en 1591 trasladar a festa do co-patrón de Navarra, san Fermín, ao 7 de xullo. A coincidencia por azar nas mesmas datas de solemnidade relixiosa, bulicio feiral e touros dan o carácter aos sanfermines que hoxe coñecemos. O patrón da cidade, San Sadurniño, mantense cunha celebración moito máis modesta no 29 de novembro. Para moitos dos visitantes, este feito causa a confusión de pensar que é san Firmino o patrón da cidade.

O escritor estadounidense Ernest Hemingway foi un dos que contribuíron a propagalos mediante o seu libro The Sun Also Rises. Están considerados como unha das mellores celebracións do mundo^{[Cómpre referencia]}, xunto aos Entroidos do Río de Xaneiro, de Venecia e de Colonia, e a Feira da Cervexa de Múnic. A poboación de Pamplona durante esta semana de festas pasa de 190.000 habitantes a máis de 2.800.000 persoas.

Orixes

Os sanfermines naceron na época medieval como feira comercial e festa secular, usando para iso as datas de festas relixiosas cristiás, que á súa vez usaban datas festivas de orixes máis anteriores, como a do paganismo vasco e latino. A comezos do século XIII celebrábanse unhas feiras comerciais tras a noite de San Xoán, entre o día 23 e o 24 de xuño, coincidindo co comezo do verán, e posteriormente pasáronse a celebrar a partir da festividade de San Pedro, o 29 de xullo. Como as feiras eran lugares de encontro de mercadores, gandeiros e aldeáns, eran tamén pretexto para festexar e comezaron a organizarse corridas de touros como parte da tradición. Hai outra data emparentada ao final do verán, o 10 de outubro, en que se organizaba unha feira en Pamplona, de sete días de duración, desde o ano 1324, por privilexio do rei Carlos I de Navarra e IV de Francia. En 1381 por privilexio do rei Carlos II de Navarra, pasou a ser feira franca, coincidindo tamén entón con festividades relixiosas. Estas dúas feiras e festas, ao comezo e ao final do verán, unificáronse en 1591 para aproveitar o mellor tempo, comezando o día sétimo do sétimo mes: o 7 de xullo. Aínda que aínda na actualidade, a finais do verán, celébranse os chamados "sanfermines txikis" (pequenos sanfermines) só celebrado polos propios navarros.

Consta que o Rexemento (concello de entón) celebrou unha festa xa nas novas datas, o 7 de xullo de 1591, co seguinte programa:

• Pregón de Festas, moi cerimonial.
• Torneo con lanzas na actual Plaza del Castillo.
• Teatro: "Comedia e Traxedia do Bienaventurado San Fermín".
• Danzas, procesión polas rúas etc.

O día seguinte, celebrouse unha corrida de touros.

Foron pasando os séculos, sen grandes cambios nos Sanfermines. Pero desde 1950 aproximadamente, os cambios foron acelerados. En primeiro lugar, polo incremento do nivel de vida. O pobo (Pamplona tiña uns vinte mil habitantes) xuntábase na Plaza Consistorial para recoller ao Concello e acompañalo á igrexa de San Lourenzo, onde na capela de San Firmino se celebraban, as Vésperas, na tarde do 6 de xullo. Tras a misa, pobo e autoridades regresaban da igrexa ao Concello, igualmente pola rúa Mayor.

Desde 1950, aproximadamente, os Sanfermines veñen evolucionando tanto como a sociedade. Perderon moito do seu compoñente relixioso, aínda que a procesión segue sendo multitudinaria e presenta algúns momentos típicos, como a xota que se canta ao santo na Plazuela do Consello ou o Agur jaunak interpretado na súa honra no lugar, fronte á igrexa de San Sadurniño en que se di que foi bautizado. O "riau-riau", co que o pobo acompañaba, ao son do "Valse de Astrain", ao Concello en corpo de cidade, retardando o máis posible a súa marcha desde a Casa Consistorial ata a igrexa de San Lourenzo, para celebrar aquí as Vésperas do Santo, tivo que suspenderse porque nos últimos anos fora ocasión de protestas e disturbios. Agora ben, recentemente estase volvendo festexar -orixinalmente, por iniciativa de clubs de xubilados-, aínda que sen a corporación municipal.

O txupinazo

Fachada do Concello de Pamplona, engalanada para as festas de San Fermín, o día seguinte ao txupinazo.

O txupinazo é o foguete que se lanza o día 6 de xullo de cada ano ás doce do mediodía desde o balcón da casa consistorial de Pamplona para sinalar o inicio das festas de san Firmino ou sanfermines. Congrega gran número de público e adóitase retransmitir en directo por televisión. É o txupinazo máis famoso do mundo.

A orixe desta tradición áchase a principios do século XX. O Concello de Pamplona contrataba unha empresa de pirotecnia que disparaba unha serie de foguetes o día 6 de xullo, véspera da festa de san Fermín, para sinalar o inicio das festas. Os foguetes disparábanse desde a Plaza del Castillo por un empregado da empresa, sen maiores cerimonias. Na década dos anos trinta empezou a congregarse unha boa cantidade de público no momento do lanzamento dos foguetes, e algúns pamploneses solicitaban do operario que lles permitise prender a mecha.

En 1939 foi un concelleiro do concello, Joaquín Ilundain, o que solicitou para si a honra de disparar o primeiro foguete, e por mor diso e xunto co xornalista José Mª Pérez Salazar promoveu a idea de que o lanzamento dese primeiro txupinazo fixésese con maior solemnidade. En 1941 por primeira vez o disparo fíxose desde o balcón principal da Casa Consistorial, sendo encargado de prender a mecha o propio Joaquín Ilundain. Nos anos seguintes adoptouse o costume de que o concelleiro encargado de disparar o chupinazo fose o presidente da comisión municipal de festas. Este costume só rompeu en 1964 cando se cedeu a honra a Manuel Fraga, Ministro de Información e Turismo, que se achaba de visita na cidade. É tamén tradicional que quen dispara o chupinazo previamente vitoree a san Fermín.

Tras a instauración da democracia e a elección do primeiro concello democrático en 1979 adoptouse o criterio de que o lanzamento do chupinazo fixésese rotatorio, primeiro entre os membros da comisión de festas e, a partir de 1983, entre os diversos grupos políticos de maior a menor. Este criterio só se rompeu nos anos 2000 e 2001 en que se outorgou a distinción do lanzamento ao Club Atlético Osasuna, na persoa do seu capitán César Palacios, polo ascenso conseguido ese ano 2000 á 1ª División de fútbol, e ao Portland San Antonio, na persoa do seu presidente Fermín Tajadura pola súa vitoria na máxima competición continental, a Copa de Europa de Balonmán.

Desde o 6 de xullo de 1941, que foi o primeiro txupinazo das festas de san Fermín, a pesar de que algunhas persoas encargadas de lanzar o foguete fixeron algúns cambios no tradicional berro, a fórmula que maioritariamente se pronunciou foi a seguinte: '"Pamploneses, Pamplonesas, ¡Viva san Fermín! Gora san Fermin!"'

O Riau Riau

Este acto tradicional consiste en que miles de persoas ocupan, a tarde do 6 de xullo, a Plaza Consistorial e logo a rúa Mayor, cantando e bailando o "Riau Riau", valse de Miguel Astráin que co nome de "La alegría por San Fermín" foi composto a mediados do século XIX. Desta forma acompáñase o paso da Corporación Municipal, que sae da Casa Consistorial para participar na misa de Vésperas, na igrexa de San Lorenzo. A avalancha de cantantes e danzantes do "Riau Riau" fai que un percorrido de pouco máis de 400 metros tarde en completarse varias horas.

O Riau Riau celebrouse por primeira vez en 1914, e o inicio desta tradición atribúese a Ignacio Baleztena, un carlista que coreando o Valse de Astráin quixo interporse no avance dun Concello politicamente contrario. O festexo callou rapidamente, feito que foi corroborado porque na década dos anos vinte houbo dous intentos de prohibición por parte da Alcaldía.

O Riau Riau, antes da década dos noventa, só tivo un parón, o acaecido entre 1932 e 1936 (II República) debido a que a Corporación non participou nos actos relixiosos.

En 1972, o Riau Riau foi suspendido por primeira vez tras 45 minutos nos que a Corporación apenas puido avanzar uns metros. A partir desta data sucedéronse unha serie de Riau-Riaus nos que a tónica xeral foi o pouco avance da Corporación e a cada vez máis multitudinaria asistencia ao acto. Así, en numerosas ocasións o acto tivo que ser suspendido sen que a comitiva puidese chegar a San Lorenzo. O último Riau-Riau que conseguiu este obxectivo foi o de 1985, cunha duración de tres horas e media, durante as cales interpretouse, cantou e bailou o "Valse de Astrain" unhas 180 veces.

En 1991, e debido a altercados políticos, o Riau Riau tivo que ser suspendido e non se volveu a celebrar ata 1996, no que polos mesmos motivos tampouco puido realizarse. Desde ese ano, o Riau Riau estivo ausente das festas de San Fermín.

Nos últimos anos varias asociacións de xubilados encargáronse de que non se perdera este costume típico de San Firmino e organizaron un Riau Riau alternativo, sen políticos pero coa xente de Pamplona que quere conservar a tradición de acudir a Vésperas percorrendo o traxecto entre o concello e a igrexa de San Lorenzo ao son do Valse de Astráin.

En 2012, o alcalde da cidade Enrique Maya decidiu recuperar esta tradición e incluíla no programa oficial das festas. A celebración comezou o 6 de xullo ás 17,30 horas.

Os encerros

O encerro ao seu paso pola Plaza Consistorial.

Os encerros consisten en acompañar (máis ben conducir) á manda de touros e cabestros que ás oito da mañá (debido aos cambios de hora, antes celebrábanse ás seis e ata os anos setenta ás sete) desde os currais de Santo Domingo, onde pasaron a noite, ata a praza de touros. É un acto sumamente perigoso que conta coa participación, especialmente os fins de semana, de miles de persoas de todo o mundo.

O primeiro peche das festas é o do día 7 de xullo e o último o do día 14.

Orixes

Os encerros de San Firmino teñen unha orixe medieval na "entrada": os pastores navarros traían aos touros de lida desde as devesas da Ribera de Navarra ata a Praza Maior, que servía de coso taurino ao non existir unha praza de touros. A noite anterior á corrida pasábana acampados preto da cidade, e ao amencer, entraban á carreira arroupados polos touros mansos e acompañados de xente que, dacabalo ou a pé, axudaba con paus e berros a encerralos nos currais.

En 1717 e 1731 prodúcense bandos que prohiben correr o encerro. En 1776 constrúese o primeiro valado ata a praza de touros que estaba na actual plaza del Castillo.

Co tempo, a finais do século XIX, pasouse de correr detrás deles para axudar a encerralos, a correr diante; así se converteu nun costume popular. Xa en 1856 pasa a denominarse encerro (antes era entrada) e córrense por primeira vez pola rúa Estafeta. Din as crónicas que os primeiros en desafiar as prohibicións que impedían correr diante dos hastados foron os carniceiros do Mercado de Santo Domingo, situado xunto á costa do mesmo nome. En 1867 o consistorio dita un bando para regulamentar a carreira, e documéntase a primeira "chea" en 1878.

Os cánticos

Antes de correr o encerro, os participantes piden axuda a san Firmino mediante uns cánticos que se entoan na costa de Santo Domingo (ao comezo do percorrido) 5, 3 e 1 minuto antes do encerro; é dicir, ás 07:55, 07:57 e 07:59. Desde o ano 2009 os cánticos interprétanse tanto en castelán como en éuscaro.

A San Fermín pedimos
por ser nuestro patrón,
nos guíe en el encierro
dándonos su bendición.

Entzun arren San Fermin
zu zaitugu patroi,
zuzendu gure oinak
entzierro hontan otoi.

Viva San Fermín! Viva!
Gora San Fermin! Gora!".

A versión en castelán deste cántico dedicado ao santo era e é parte do himno dunha das penas de mozos máis antigas da cidade, fundada en 1903.

Percorrido

O percorrido realízase ao longo das rúas da parte vella de Pamplona. Dá comezo nos currais da costa de Santo Domingo, subindo ata a Plaza Consistorial e virando pola rúa Mercaderes, para acceder á rúa Estafeta que conduce finalmente polo tramo de Telefónica ata a ruela que entra á Praza de Touros. O itinerario orixinal terminaba na Plaza del Castillo, e variou ao longo da historia, sendo en 1856 a primeira vez que discorreu pola rúa Estafeta. A esquina entre Mercaderes e Estafeta é un lugar moi solicitado polos fotógrafos, e é nesta última rúa onde se pode ver o tramo recto máis longo dos encerros.

A manda traza o percorrido completo nuns catro minutos de media, a uns 25 km/h. A manda está composta por seis touros e oito cabestros, seguidos duns mozos que fan de pastores no caso de que os touros ou os cabestros queden atrasados. Os pastores van identificados cun brazalete, actualmente de cor verde, e recentemente adoptaron unha indumentaria desa mesma cor para diferenciarse claramente do resto de participantes na carreira. A gandería dos touros cambia cada día, participando xa que logo 8 ganderías ao longo dos sanfermines.

Durante o encerro

O encerro pódese observar nos valados de madeira que se instalan ao longo das rúas (aínda que haberá que situarse nos lugares adecuados preto de dúas horas antes do comezo), desde algún balcón privado a prezos caros, ou ben na propia praza de touros, onde haberá que pagar un módico prezo os días festivos e fins de semana, sendo o resto de días gratuíta a entrada.

Hai normas de seguridade para correr o encerro que todos os mozos deben coñecer. Estas inclúen non levantarse inmediatamente en caso de caída e cubrirse a cabeza cos brazos en posición fetal, baixo risco de cornada grave por parte dos touros. Tamén é importante tomar polo interior a curva de Mercadores con Estafeta, xa que se os touros veñen moi rápidos ou está o chan esvaradío, adoitan golpear con toda a súa masa contra o valado protector do exterior da curva. Está igualmente prohibido correr o encerro con mochilas ou cámara de fotos ou vídeo.

A praza de touros de Pamplona despois dun encerro.

Desde os rexistros oficiais, en 1924, contabilízase a morte de 15 persoas. A última vítima mortal foi un mozo de 27 anos de Alcalá de Henares que recibiu unha cornada no pescozo polo touro "Capuchino", da gandería de Jandilla, no tramo de Telefónica no cuarto encerro dos Sanfermines de 2009, o 10 de xullo.

Ao finalizar

Cando todos os touros atópanse xa nos currais da praza, os corredores esperan na arena a que se solten reses bravas. É habitual que a xente se coloque sentada fronte á porta de saída, para que a vaquilla pase por encima. Moitas persoas son arroiadas polo animal, en parte debido a que con tanta xente participando da actividade é difícil saber en que dirección se move. É de suma importancia resaltar que, a diferenza doutras festividades, en Pamplona está prohibido maltratar os animais, propinar patadas, subirse encima, collelos do rabo ou similar. O que incumpre esta norma recibe unha forte multa.

Os xigantes, kilikis e zaldikos

Os Xigantes de Pamplona, cos seus (164 anos) de historia, son un dos símbolos máis emblemáticos da festa. Son unhas figuras de madeira, cartón e tea con porte altivo que van cun grupo de kilikis, cabezudos e zaldikos. Xuntos forman a comparsa, comitiva que non falta unha soa mañá á súa cita e que, doutra banda, sae á rúa para outras grandes ocasións puntuais. Detrás de cada parella de xigantes están os comparseiros, gaiteiros e txistularis que marcan o seu paso.

O rei Europeo, que xunto coa raíña, convenceu ao concello para crear os Xigantes de Pamplona para os sanfermines de 1860.

Os xigantes actuais foron realizados por Tadeo Amorena, tras proposta do mesmo en marzo de 1860, e que tras o éxito da primeira parella tivo o encargo do Concello de Pamplona de realizar as outras tres parellas para os sanfermines dese mesmo ano. Catro parellas que representaban ás razas do mundo e aos continentes, aínda que non hai parella que represente a Oceanía: a branca (reis de Europa), a amarela (Asia), a moura-negro-africana (África) e a indio-americana (América), estes últimos son os caracterizados como negros. O seu peso oscila entre os 59 quilos da raíña europea e os 66,5 do rei africano, e a altura alcanza os 3,9 metros. Con todo, a presenza de xigantes nas festas está documentada na segunda década do século XVI por José María Corera, e segundo a novela de Arturo Campión Don García Almoravid podían preceder á procesión de San Firmino nada menos que en 1276, aínda que non hai constancia do seu rigor histórico.

A comparsa que lles acompaña esta composta por dúas zaldikos, con cabalos de cartón, por cinco cabezudos cos nomes de Alcalde, Concelleiro, Xaponés, Xaponesa e Avoa, e sete kilikis, cos nomes de Verrugas, Napoleón, Barbas, Coletas, Pataca, Caravinagre e o máis recente Navarrico.

Os fogos artificiais

Ás 23 horas os visitantes prepáranse para presenciar a queima da correspondente colección pirotécnica, de entre un cuarto de hora e 25 minutos de duración. Como case todos os actos das festas son gratis, aínda que teñen un custo para o concello duns 24.000 euros.

A súa historia remóntase ao século XVI e case corre parella aos precedentes dos xigantes. O lume sempre foi un elemento substancial nas celebracións e ritos desta terra. Os chineses introduciron máis tarde a pólvora e Pamplona acolle desde 1595 queimas de fogos artificiais nestas datas. Primeiro foron modestos foguetes e bombas xaponesas na Plaza del Castillo e hoxe son grandes coleccións pirotécnicas lanzadas desde a Cidadela ás 23 horas.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Web informativa completa sobre as festas(en castelán)
• Sanfermin.comArquivado 23 de xullo de 2016 en Wayback Machine. (en castelán)
• Información, fotos e vídeos dos Sanfermines de Pamplona (en castelán)