Querela das Investiduras

A querela das Investiduras, foi un conflito que enfrontou a papas e reis cristiáns entre 1073 e 1122. A causa do devandito desencontro era a provisión de beneficios e títulos eclesiásticos. Pódese resumir como o conflito que mantiveron pontífices e emperadores pola autoridade nos nomeamentos na Igrexa.

Orixe

O Papa Gregorio VII. Ilustración nun manuscrito de autor descoñecido do século XI.

En 1073 é elevado á sede pontificia Gregorio VII. A primeira medida que tomou ese mesmo ano foi dirixida á prescrición do celibato eclesiástico mediante a prohibición do matrimonio dos sacerdotes.

Numerosísimos bispos, abades e eclesiásticos en xeral prestaban vasalaxe aos seus señores civís en razón dos feudos adquiridos deles. Aínda que un clérigo podía ser receptor dun reduto feudal en condicións paritarias ás de calquera laico, existían determinados feudos eclesiásticos concibidos para ser rexentados por un posuidor das ordes sacras. Sendo territorios de dominio señorial que levaban aparellados dereitos e beneficios feudais, a súa concesión era realizada polos soberanos seculares mediante o oportuno acto de investidura. O conflito xurdía da disociación de funcións e atributos que entrañaba tal investidura.

Pola súa propia natureza de feudo eclesiástico, o beneficiario debía ser un clérigo; de non selo, cousa que sucedía de ordinario, o aspirante quedaba investido eclesiasticamente de modo automático polo acto formal da súa concesión, de tal maneira que o investido recibía simultaneamente os dereitos netamente feudais e a consagración relixiosa. Segundo a doutrina da Igrexa un laico non podía consagrar clérigos, ou o que se tiña por equivalente; non estaba capacitado para outorgar a investidura dun feudo eclesiástico, prerrogativa que se atribuía en exclusiva para si ou para os seus legados o Sumo pontífice.

Para reis e emperadores os feudos eclesiásticos antes que eclesiásticos eran feudos. Os clérigos feudatarios, sen prexuízo da súa condición clerical, eran tan vasalos como os demais, obrigados na mesma medida para co seu señor, comprometidos a axudarlle económica e militarmente en caso de necesidade. Os monarcas non querían que a discrecionalidade lexislativa do Papa, desposuíselles da facultade de investir aos destinatarios daqueles feudos e de obter a cambio o proveito inherente á concesión feudal.

Dábase ademais a circunstancia de que nos dominios do emperador a clerecía feudal era moi numerosa e constituía un grupo ostentador de cargos de confianza na administración e fundamental para a marcha do goberno da nación. Así, os monarcas facían recaer os cargos eclesiásticos en parentes ou amigos, ou sexa, persoas que moitas veces eran indignas. Ademais, moitos bispos, abades e os simples clérigos opuxéronse ao cambio da súa situación polo risco de perda das prerrogativas de que xa gozaban nas súas posesións feudais.

Privar ao emperador da súa facultade de investir aos titulares dos feudos eclesiásticos era tanto como furtarlle o dereito de nomear aos seus colaboradores e funcionarios e subtraerlle boa parte dos seus vasalos, os máis leais, os seus valedores financeiros, os que lle sustentaban militarmente. Todo isto era parte da loita entre os Poderes universais, que se disputaban en Dominium mundi.

Do Século escuro á Hierocracia

Humillación de Henrique IV ante o Papa para pedirlle o seu perdón.

A comezos do século XI, ante un Papado impotente ante as faccións nobiliarias, verificouse un auténtico cesaropapismo co emperador Henrique III (1039-1056) (verdadeiro dispensador de cargos eclesiásticos). Trala morte de Henrique III xorde un movemento tendente a liberar ao papado do sometemento ao imperio. En todo o mundo cristián comeza a reivindicarse a liberdade da Igrexa, principalmente para nomear os seus funcionarios.

Ao decreto de 1073 sobre o celibato seguiron outro catro decretos ditados en 1074 sobre a simonía e as investiduras. Visiblemente as miras de Gregorio VII eran políticas e ían encamiñadas a minar a autoridade imperial, pois as disposicións non se promulgaron en Inglaterra, nin en Francia nin en España. A reacción por parte das autoridades civís e dos mesmos clérigos afectados foi virulenta, correndo perigo en moitos casos a integridade persoal dos legados vaticanos enviados para publicar e facer cumprir os edictos do Pontífice.

Pero este non suavizou os seus métodos nin rebaixou o ton das ameazas. Moi ao contrario, ditou novos decretos en 1075 (vinte e sete normas compendiadas nos Dictatus papae) que repetían as prohibicións dos decretos anteriores con maior severidade nas penas, que alcanzaban á excomuñón para quen, sendo laicos, entregasen unha igrexa ou para quen a recibisen daqueles, aínda non mediando pago. Os vinte e sete axiomas dos Dictatus papae resúmense en tres conceptos básicos:

• O papa está por encima non só dos fieis, clérigos e bispos, senón de todas as Igrexas locais, rexionais e nacionais, e por encima tamén de todos os concilios.
• Os príncipes, incluído o emperador están sometidos ao papa.
• A Igrexa romana non errou no pasado nin errará no futuro.

A querela

Estas pretensións papais levaranlle a un enfrontamento co emperador alemán na chamada Disputa das Investiduras, que no fondo non é máis que un enfrontamento entre o poder civil e o eclesiástico sobre a cuestión da quen compete o dominio do clero. En efecto, Henrique IV non parecía disposto a admitir a menor diminución na súa autoridade imperial e comportouse con desdeñosa indiferenza cara ás prescricións pontificias. Seguiu investindo a bispos para cubrir as sedes vacantes en Alemaña e, o que foi máis ferinte para a sensibilidade vaticana: nomeou o arcebispo de Milán, cuxa poboación rexeitara ao designado polo papa.

Gregorio VII recriminou ao emperador o seu insolente actitude, dirixiulle un novo chamamento á obediencia e ameazoulle coa excomuñón e a deposición. Por resposta, Henrique IV convocou en Worms, no ano 1076, un sínodo de prelados alemáns que non se cohibiron en manifestacións de vesánico odio cara ao pontífice de Roma e de aberta oposición aos seus plans reformadores. Co apoio clerical expresado formalmente no documento que recollía as conclusións da asemblea, no que se deixaba constancia de desobediencia declarada ao papa e negábaselle o recoñecemento como sumo pontífice, o emperador cominoulle por escrito a que abandonase o seu cargo e dedicásese a facer penitencia polos seus pecados, á vez que lle daba traslado da acta do sínodo episcopal. A indignación en Roma superou calquera límite. O concilio que se estaba celebrando nesas mesmas datas na cidade santa ditou orde de excomuñón para Henrique IV e todos os intervenientes no sínodo alemán, ao que o papa engadiu unha resolución de dispensa aos súbditos do emperador do xuramento de fidelidade prestado, declarábao deposto do seu trono imperial ata que pedise perdón, e prohibía a calquera recoñecelo como rei.

A humillación de Canossa

O emperador Henrique IV diante do Papa Gregorio VII en Canossa. (Cadro de Carlo Emanuelle, c.1630.)

Con motivo da publicación da bula de excomuñón contra o emperador, a nobreza opositora logrou convocar en Tribur a Dieta imperial coa manifesta intención de depor ao monarca, aproveitando ademais que os rebeldes saxóns estaban de novo en pé de guerra. Henrique IV viuse en situación comprometida. Ante o perigo de que o papa aproveitase esta reunión para impor as súas esixencias, e ameazado ademais de deposición polos príncipes se non era absolto da excomuñón, Henrique IV decide ir ao encontro do papa e obter del a absolución.

A principios de 1077 foi advertido o papa de que o emperador estaba en camiño cara a Italia. Non cuestionou as hostís intencións deste e buscou refuxio seguro no inexpugnable castelo de Canossa, preto de Parma. Pero Henrique non viña encabezando ningún exército, senón como penitente arrepentido que imploraba o perdón do santo pai e que desexaba retornar ao seo da igrexa mediante o levantamento da excomuñón. Chegou a Canossa o 25 de xaneiro daquel xélido inverno pedindo ser recibido pola súa Santidade. Cóntase que o papa demorou a entrevista por termo de tres días, durante os cales permaneceu o humilde emperador descalzo e arroupado cunha simple capa ás portas da fortaleza. O papa, sorprendido pola inesperada actitude do seu inimigo, vacilaba sobre a mellor forma de actuar: o sumo sacerdote non podía negar a absolución das súas faltas a un peregrino que se presentaba daquela guisa dando mostra de humildade e contrición; pero, de facelo, Henrique IV veríase de novo reintegrado na comunidade cristiá, confirmado no seu trono con dereito de cinguir a tripla coroa, e exento de calquera tara que servise de argumento aos seus inimigos para esixir a súa abdicación. Non tivo outra opción que perdoar e absolver, ennobrecido moralmente e derrotado politicamente.

Reactivación da querela

O antipapa Clemente III (arriba no centro) e o emperador Henrique IV (arriba á esquerda) expulsan a Gregorio VII. Abaixo represéntase a morte de Gregorio VII. A imaxe está tomada do Códice Jenesis Bose q.6 (1157).

Ao regreso de Henrique a Alemaña, os partidarios do seu cuñado Rodolfo de Suabia, reunidos en Forchheim, proclamaron novo emperador a Rodolfo. Henrique IV quixo pór a proba ao papa e esixiulle en ton altivo que excomungara a Rodolfo de Suabia. As relacións agreáronse e o emperador volveu proceder como xa o fixo en ocasión anterior: convocou un concilio de prelados alemáns en Brixen que declarou desposuído da súa dignidade pontificia a Gregorio VII e nomeou no seu lugar a un antipapa, ao arcebispo de Rávena investido como Clemente III. A reacción do papa non se fixo esperar, e inmediatamente, nese ano de 1080, por un concilio celebrado en Roma depuxo do seu cargo imperial a Henrique IV, fulminouno coa excomuñón e recoñeceu como lexítimo rei ao seu cuñado Rodolfo.

Henrique IV púxose á fronte dun poderoso exército e marchou sobre Roma. Instalado na cidade santa, reuniu nela un concilio ao que foi convocado Gregorio VII, mais este non acudiu, sabedor de que ía ser xulgado e condenado. A súa ausencia non evitou a súa excomuñón e destronamento. No seu lugar colocouse a Clemente III que se apresurou a coroar a Henrique IV e á súa esposa Berta o 31 de marzo de 1084. Gregorio solicitou a axuda do normando siciliano Roberto Guiscardo, quen puxo en marcha as súas hostes de aventureiros, na súa maioría musulmáns, e lanzounas contra Roma. Henrique abandonou cautamente a cidade que quedou a mercé daquelas hordas incontroladas. Produciuse un verdadeiro saqueo, intolerable para o pobo romano que se sublevou contra os valedores da autoridade gregoriana. Foi a escusa para unha salvaxe represión sanguenta na que sucumbiron milleiros de cidadáns e a urbe quedou arruinada. Baixo a protección de semellante vasalo e escoltado polas súas milicias musulmás, Gregorio VII fuxiu da Roma devastada e aceptou o asilo que Guiscardo dispensoulle en Salerno, onde morreu ao ano seguinte.

Tras un fugaz paso pola sede pontificia de Víctor III, foi designado papa en 1088 Urbano II. En Roma, no entanto, seguía instalado o antipapa Clemente III cos seus partidarios. Urbano propúxose desaloxar da cidade santa ao seu opoñente, para o que confiou nos seus vasalos sicilianos. En efecto, co apoio do exército normando puido abrirse paso até Roma en novembro de 1088, onde houberon de librarse cruentas batallas entre as tropas do antipapa e as do papa para que este puidese por fin acceder ao seu lexítimo trono. Instalado nel buscou a maneira de derrubar ao emperador aglutinando na poderosa Liga Lombarda as cidades de Milán, Lodi, Piacenza e Cremona. Urbano II morreu en 1099, sen poder dobregar ao seu persoal inimigo Henrique IV.

O seu sucesor Pascual II ensaiou sen resultado similares procedementos que os empregados polos seus antecesores na súa pugna con Henrique IV. Este morría en 1106 deixando no trono imperial ao seu fillo Henrique V. A aparentemente dócil disposición do novo emperador fixo crer por un momento a Pascual II que tiña ao alcance da súa man a ansiada solución aos vetustos problemas que padecía a cristiandade. Pero a quimérica ilusión desvaneceuse ben pronto. Henrique V non tardou en clarificar a súa posición: no mesmo momento en que se viu alzado ao trono imperial enviou emisarios a Roma para lembrar ao papa a ancestral prerrogativa do rei xermánico de confirmar a elección dos bispos, tomarlles xuramento de fidelidade e entregarlles as credenciais da súa autoridade secular, ou, dito doutro xeito, a súa facultade de investir aos prelados nos seus feudos eclesiásticos. A loita volvía empezar e, como sempre, a excomuñón do emperador foi a primeira medida tomada no Concilio de Guastalla ese mesmo ano de 1106.

Cambio de actitude

Porén, Pascual II, nun achegamento á realidade, comezou a percibir o esaxerado das pretensións de Gregorio VII e o difícil de manter aquelas esixencias, polo que se foi mostrando receptivo a determinadas iniciativas que propuñan a renuncia dos clérigos á posesión de calquera bens materiais de concesión real, no entendemento de que habería de bastarlles para o seu sustento cos décimos e as esmolas dos fieis. A Henrique V non podía ofertárselle unha mellor solución, pois ela supuña a apropiación de todo o patrimonio da igrexa xermánica, por cuxo prezo estaba disposto a renunciar ao seu privilexio de sancionar a elección dos cargos eclesiásticos que, en diante, non ostentarían ningún poder territorial.

Con intención de acelerar un final satisfactorio para os seus intereses, Henrique penetrou en Italia en 1110 á fronte dun exército intimidador. Os seus enviados a parlamentar co papa e sentar as bases da coroación imperial, asinaron con este o concordato de Sutri, polo que se pactaba o abandono por parte do emperador dos seus supostos dereitos de investidura a cambio da entrega por parte do clero dos seus bens territoriais. Unha vez en Roma, dispúxose todo para que Henrique V recibise de mans do pontífice a coroa do Sacro Imperio o día 12 de febreiro de 1111. Chegado o momento, estando para iniciarse a solemne cerimonia na basílica de San Pedro, fíxose público o contido do tratado subscrito entre o papa e o emperador. Cando os prelados, abades e demais dignatarios eclesiásticos coñeceron que a paz se compraba cos seus bens desatouse a cólera dos afectados de forma tan tumultuosamente ameazadora que Pascual II non puido proseguir coa lectura do documento nin proceder á coroación do emperador. Este, pola súa banda, estaba resolto a forzar o cumprimento do pactado e, a tal fin, fixo que as tropas desaloxasen o templo e reduciu a prisión aos cardeais.

Cativo de Henrique, Pascual II non tivo outra opción que dobregarse aos imperativos daquel e, cedendo ás súas presións, corooulle pomposamente, non sen antes asinar un novo documento polo que se recoñecía ao emperador o dereito de investidura «polo báculo e o anel», isto é, en toda a súa plenitude, coa soa limitación de que non mediase contraprestación simoniaca. Recobrada a liberdade, e ante as premas, esta vez, dos burlados cardeais, o Papa denunciou o tratado subscrito baixo coacción e violencia e excomungou ao emperador.

A querela das investiduras, que por un fugaz momento pareceu chegar ao seu fin, intensificouse se cabe. Pascual II morreu en 1118 sen avanzar no camiño da solución.

O fin da querela

En 1117 sitúase á fronte da igrexa Calisto, papa de orixe francesa a quen hai que atribuír o éxito na anhelada conclusión da querela das investiduras. O inicio do seu pontificado non presaxiaba aquel bo final, pois unha das súas primeiras medidas consistiu en revogar a facultade de investidura arrincada coactivamente por Henrique V a Pascual II, o que deu lugar a renovadas tensións. Porén, porque rendese en ambas as partes a fatiga por tan prolongada loita, ou porque finalmente impuxésese a razón, o 23 de setembro de 1122 asinouse o Concordato de Worms, ratificado un ano despois polo concilio ecuménico de Letrán. Por aquel protocolo establecíase un acordo entre a Santa Sé e o imperio, segundo o cal correspondería ao poder eclesiástico a investidura clerical mediante a entrega do anel e o báculo e a consagración coas ordes relixiosas, mentres que ao estamento civil reservábaselle a investidura feudal con outorgamento dos dereitos de regalía e demais atributos temporais. Os así investidos debíanse ao papa no relixioso e ao soberano laico no civil. Ao emperador recoñecíaselle ademais a potestade de asistir á elección dos cargos eclesiásticos e de utilizar o seu voto de calidade cando non houbese acordo entre os electores. Como as presións que se exercían sobre os capítulos das catedrais e abadías eran moi fortes en orde á elección dun determinado candidato, o que dificultaba a obtención do quórum necesario, ao final acabou sendo con farta frecuencia o emperador quen impuxo a súa arbitraxe.