Wikipedia

Lusofonía

Enténdese por lusofonía o intersistema cultural que agrupa as comunidades que comparten como norma sistémica a lingua portuguesa, así como aquelas que se identifican como pertencentes (ou que aspiran a pertencer) a ese conxunto.[1] Así, na lusofonía converxen territorios e comunidades unidos por lazos históricos e por canles de identidade que teñen un vínculo forte e común, a lingua portuguesa,[2] coas súas diversas posibilidades de realización e de actualización.[3]

A lingua portuguesa no mundo:     Lingua materna     Lingua oficial e administrativa     Lingua secundaria

Cuestións xerais editar

A lusofonía é unha entidade en expansión que ocupa importantes espazos arredor do mundo e que engloba máis de douscentos cincuenta millóns de falantes de portugués distribuídos polos cinco continentes[4], agrupados en Estados-Nación, nacións sen Estado, numerosas diásporas, colectivos educativos, políticos, científicos, empresariais e individuos particulares.[5]

Estes espazos lusófonos están ligados polo feito de compartiren a lingua portuguesa, e están articulados en organizacións que buscan potenciar a relación e a comunicación entre os territorios e comunidades que forman parte deste intersistema en que as inter-relacións se dividen en diferentes subconxuntos: por unha parte, a Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP), por outro, as relacións bilaterais entre Portugal, Brasil e os PALOP, e, por último, as relacións entre os diferentes colectivos e comunidades en cuestión [6] (véxase epígrafe 4).

Na actualidade, son oito os estados que adoptaron a lingua portuguesa como materna ou oficial: Angola, Brasil, Cabo Verde, Guinea-Bisau, Mozambique, Portugal, San Tomé e Príncipe e Timor-Leste. Ademais, tamén acostuman incluírse na lusofonía outros enclaves onde se fala ou se falou portugués, nas súas diversas variantes, como é o caso de Ajudá, Aruba, Balí, Battcaloa, Bonaire, Casamansa, Chaul, Coromandel, Cucaçau, Damão, Diu, Fort Cochim, Galiza, Goa, Ilha de Ano Bom, Java, Jehove, Korlai, Kuala-Lumpur, Mahé, Macau, Mangalor, Penang, Puttalan, Suriname, Tapin, Tellicherry e Vaipim [7].

A dispersión e a complicada rede de relacións que se cruzan entre estes territorios, comunidades e colectivos levan a dotar a lusofonía dunha evidente heteroxeneidade.[8] En efecto, os espazos lusófonos albergan realidades radicalmente distintas unhas das outras e maniféstanse como un universo de desigualdades sociais, económicas, culturais e demográficas [6] . Así, son realidades socio-culturais ligadas polo idioma común, irmandadas por tradicións, usos e costumes integrados en expresións culturais propias e diferenciadas, aproximadas por afectos, lealdades e sentimentos de pertenza de diferente tipo e grao [9].

Orixe e antecedentes editar

Na reconstrución dos antecedentes deste concepto como unha utopía de Quinto Imperio, arquetipo mítico da lusofonía, António Vieira imaxinou un imperio de carácter relixioso e universal, tal como o describiu nos Sermões, História do Futuro, Clavis Prophetarum. Tamén Fernando Pessoa conxuga máis tarde o soño utópico cun proxecto dunha cultura de lingua portuguesa, en Mensagem, no Livro do Desassossego e noutros textos que deixou inéditos. Para el, a lingua portuguesa sería o cimento da unión de varios pobos, e ese é o sentido do seu “atlantismo”.[10] O primeiro paso, por tanto, na consolidación e afirmación dos espazos lusófonos vén da man da lingua portuguesa, denominador común e trazo de unión de territorios e comunidades con vínculos históricos, esa lingua común que Pessoa mesmo recoñece como patria.

En termos concretos, é no Brasil, en 1902, cando xorde o primeiro proxecto que dá corpo aos soños de Vieira e Pessoa. Nunha conferencia proferida no Río de Xaneiro, o historiador e filósofo Sílvio Romero, inspirado no exemplo inglés, propón a constitución dun modelo de unión entre os falantes de lingua portuguesa. Así, suxire a organización dun bloque lingüístico formado polo Brasil, Portugal e as súas colonias, de forma semellante ao que se facía no dominio inglés [11], un bloque que fixese fronte aos intentos de recolonización de diversas potencias hexemónicas de Europa Central ou ideadas a partir da Conferencia de Berlín de 1884. Debido á situación político-cultural do Brasil no comezo do século XX, o proxecto de Sílvio Romero non foi levado adiante. Non obstante, foi retomado en 1989 polo lingüista brasileiro Sílvio Elia, que, tendo en conta os novos países e antigas colonias que adoptaron o portugués como lingua oficial, construíu, imitando o arquetípico de Romania e da súa constelación de países románicos, o concepto de Lusitânia,[12] creando un mapa do grande espazo lingüístico-cultural coa seguinte forma: Lusitânia Antiga (Portugal), Lusitânia Nova (Brasil), Lusitânia Novísima (países africanos lusófonos, aos que engadiríamos agora Timor), Lusitânia Perdida (antigos territorios como Goa e Macau) e Lusitânia Dispersa (comunidades migrantes espalladas polo mundo).

Pola súa parte, Agostinho da Silva desmonta o imperio como imaxe de dominio dun emperador e dunha cidade capital e propón unha comunidade, a lusofonía, de natureza e evocación ecuménica[13]. Este imperio caracterizaríase pola construción dunha nova sociedade baseada na inocencia, onde os nenos serían modelo, onde os bens se repartirían e onde a liberdade acabaría con todas as prisións[12].

Este mito do Quinto Imperio e unha visión ecuménica do mundo atópase tradicionalmente asociada á lusitanidade ou portugalidade, con raíces seculares, e maniféstase no feito de existir un certo consenso arredor da aceptación do carácter humanista e universal da cultura portuguesa[14].

Tamén Celso Cunha puxo en evidencia a unidade da lingua, en harmonía coas súas variantes, servíndose dunha metáfora de unificación: “A capital da lingua portuguesa estará onde estea o meridiano da cultura”[15].

Serán moitos os lingüistas, personaxes da cultura e responsábeis políticos os que aproben o proxecto da lusofonía. É o caso, por exemplo, de Amílcar Cabral, Agostinho Neto, Samora Machel e outros xefes de Estado que, tras a independencia, optaron por adoptar como lingua oficial o portugués, sen prexuízo de teren en consideración as súas linguas maternas como linguas nacionais. Neste sentido, é pertinente citar o profesor Pedro Borges Graça, que afirma que a lingua portuguesa é “o cimento da construción nacional dos países africanos lusófonos; o principal elemento de ligazón coa modernidade”[16].

Representacións, discusións e fixación do concepto editar

Discusión do concepto e alternativas editar

O concepto de lusofonía repousa sobre o significado dos dous elementos que compoñen esta palabra: luso, que equivale a ‘lusitano’ ou ’Lusitânia’, ou sexa, a ‘portugués’, ‘Portugal’, e fonía, elemento procedente do verbo grego foneo, que significa ‘fala, lingua’[17].

Dende unha perspectiva pos-colonialista, o termo lusofonía causa un certo incomodo, na medida en que o primeiro dos seus compoñentes, luso, supón unha visión centralizadora da historia de Portugal. Porén, o campo da lusofonía é moito máis alargado e nel converxen diferentes territorios, comunidades e culturas[18].

Cómpre salientar, ademais, que os conceptos de lusofonía e comunidade lusófona son frecuentemente utilizados como sinónimos. O termo comunidade significa o estado do que é común, identidade, cohesión, polo que, nese sentido, o seu emprego proxecta unha imaxe de integración cultural, podendo asociarse, tal como se verá á fronte, ao concepto de lusotropicalismo e integrar a africanidade, a brasilidade e a lusitanidade[19].

En moitas ocasións, a falta de nitidez deste concepto[20], fai que a súa interpretación poida abranguer dende unha visión estreita, ligada unicamente á lingua – de feito, o goberno da República Portuguesa afirma que este termo se usa xenericamente para designar o conxunto das comunidades de lingua portuguesa no mundo[21]–, até unha perspectiva máis ampla, no terreo cultural.

A dimensión cultural da lusofonía contempla dúas vertentes esenciais: a partición dunha lingua común e a mestizaxe de tradición e cultura. Así, trátase dunha área cultural de influencia baseada nunha lingua, mais que transcende a cuestión lingüística, mobilizando os pobos, os seus gobernos, as organizacións non gobernamentais e a sociedade civil[22]. Así, segundo Graça, a definión de lufosonía extravasa “o domínio puramente linguístico, sem contudo, definir uma situação dinâmica e consciente da integração da africanidade, da brasilidade e da lusitanidade".[23]

Para María Sousa, a escolla do termo lusofonía non fai que outras alternativas teñan menos valor, pero si atopa nel un punto de partida para a comunicación, para a solidariedade, para reforzar o compartido entre os falantes do portugués[24].

Entre os autores opostos ao uso do termo lusofonía, cómpre citar a José Eduardo Agualusa, que o atopa reducionista, centrado unicamente en Portugal[25].

Na actualidade, o termo lusofonía obedece aos principios de globalización e interdisciplinariedade dentro dunha identidade comunitaria.

Algunhas denominacións alternativas á de lusofonía son as seguintes:

  • Galeguia. Este concepto, proposto polo escritor brasileiro Luiz Rufatto, evoca a actual Galiza e a Gallaecia, o lugar orixinario da lingua común, e subtrae á lusofonía o peso colonial luso. Suporía situar a Galiza como entidade neutra e unificadora a través da orixe da lingua común. Segundo Rufatto, Galiza sería “o berço do que se convenciou denominar, por injunções históricas, de língua portuguesa”. Así, o escritor brasileiro propón usar o termo galeguia, que devolve o sentido orixinal da raíz desa lingua común, relativiza o peso do pasado colonial e reincorpora a Galiza a ese universo común[26].
  • Lusofilia. Ten un carácter de admiración e afecto por todo aquilo que é portugués, valorando non só a lingua.
  • Lusofonías. A forma plural deste concepto pretende abranguer todo ese conxunto de territorios que comparten como norma sistémica o portugués, de forma que se aprecia mellor o recoñecemento das diferentes realidades que compoñen o espazo lusófono.
  • Lusografía. Trátase dun concepto reducionista que se centra na lingua escrita e correspondería a prácticas gráficas en lugar de faladas [27]. Hai algunha pertinencia no uso deste termo, na medida en que se considera relevante a lingua escrita, cuxo uso non é enteiramente coincidente co da lingua falada.
  • Portofonía (de portugalofonia). Remite á lingua portuguesa sen facer referencia a Portugal-patria ou ao momento colonial ultrapasado tan unidos ao adxectivo luso[28].

Perspectivas e representacións editar

A lusofonía é unha realidade complexa e, como tal, levou a representacións moi diversas.

Fernando Cristóvão[17] defende o uso do termo lusofonía por superar o seu valor etimolóxico, englobando vínculos entre países co portugués como lingua común. A lusofonía sería, dende este enfoque, un concepto máis amplo e denso que o puramente lingüístico. Así, concibe a lusofonía como o conxunto de tres círculos concéntricos de valores, reunidos pola lingua común.

O primeiro círculo concéntrico estaría formado polos oito países que teñen o portugués como lingua materna, oficial ou de patrimonio, así como rexións pertencentes a outros países e culturas, mais que comparten a lingua e a historia coa realidade lusófona, e tamén rexións nas que se fala ou se falou portugués, en calquera das súas variantes ou até mesmo os crioulos. É neste primeiro círculo, e especialmente no núcleo duro dos oito países independentes, onde se xoga o futuro da lingua portuguesa e da solidariedade entre as nacións que a falan. Ademais, neste círculo tamén se procesan as estruturas e dinámicas que posibilitan e realizan a acción externa dos lusófonos, especialmente xunto a organizacións internacionais. O segundo círculo concéntrico, que envolve o primeiro, estaría constituído polo resto de linguas e culturas de cada un dos oito países e das rexións lusófonas, que se encontran en contacto entre si e coa lingua común, enriquecendo cada unha desas linguas e culturas, facéndoas máis coñecidas, valoradas e estudadas tanto a nivel nacional como internacional[12], preservándoas e axudando a súa fixación a través da investigación, da escolarización e da produción editorial.

O segundo círculo concéntrico, que envolve o primeiro, estaría constituído polo resto de linguas e culturas de cada un dos oito países e das rexións lusófonas, que se encontran en contacto entre si e coa lingua común.

Aínda para Cristóvão, o terceiro círculo concéntrico estaría formado polas organizacións, grupos, investigadores, alumnos, empresarios, eruditos, técnicos, relixiosos, familiares de emigrantes etc., que non pertencen aos países lusófonos, mais que manteñen unha relación de admiración, simpatía, amizade, erudición e intereses varios coa lingua común e coas linguas e culturas deses países[12].

Outro enfoque distinto é o de Pires de Brito e Barbosa Bastos, que tratan de conceptualizar a lusofonía en base a tres principios: globalización, relativización e diversificación, conxugando os esforzos múltiples, a heteroxeneidade e a multiculturalidade nunha comunidade identitaria[29].

Pola súa parte, para Santos Neves a lusofonía constitúe unha cuestión xeoestratéxica, económica e política, que ademais é necesaria e que ten unha dimensión global[30].

Por outro lado, Leonard considera o factor lingüístico como o punto de partida máis sólido e realista da lusofonía, e o que permite a aproximación e a unidade[31]. Estima que, máis alá do mero significado lingüístico, a lusofonía posúe tres interpretacións relacionadas. Abórdaa primeiramente como un espazo xeolingüístico composto por rexións ou países onde a lingua oficial ou materna é o portugués; en segundo lugar, considéraa un sentimento, unha memoria dun pasado común, unha división entre historias e culturas coincidentes; e, por último, tamén a entende como un conxunto de institucións políticas e culturais que tratan de desenvolver a lingua e a cultura portuguesas tanto en espazos lusófonos como exteriores[32].

Por outra parte, estudosos como Fontenla diferencian entre unha lusofonía europea, americana e africana, atribuíndo ao termo de novo unha maior amplitude que a puramente lingüística.

Para Da Rocha Valente, o concepto abarcaría un mundo tan amplo como o capaz de englobar a vida propia de toda a cultura que rodea o portugués[33].

Tal e como apunta Antunes Soares, a pouca nitidez deste concepto permite esta enorme variedade de perspectivas e representacións, abarcando dende os enfoques máis estreitos, referidos só a quen fala ou escribe portugués, até os máis amplos que contemplan todo un mundo cultural que reúne en espírito a todos os que acceden á lingua portuguesa[34].

Colonialismo editar

A lusofonía asóciase aos conceptos de francofonía e anglofonía, acarreando en certo modo unha carga (pos)colonial, ligada ao “incomodo” apuntado arriba[35]. Esa carga histórica da expansión portuguesa obsérvase, por unha parte, na utilización e divulgación da lingua nun contexto de intercambio comercial e relacións diplomáticas que tiveron lugar nos séculos XVI e XVII e, por outro, no papel asumido polo portugués tras a colonización como elemento de unificación e unidade[36]. Así, fóronse creando vínculos entre a antiga metrópole e os novos territorios independentes que, coa lingua como nexo, foron acumulando valores e tradicións comúns durante séculos. Esta matriz cultural foi estudada por sociólogos e etnólogos como Gilberto Freyre (teoría lusotropicalista) ou Jorge Dias, que fala de “áreas culturais”. A lusofonía constitúe, por tanto, un proxecto que se estende no eixo tempo, cunha concretización no pasado, cunha realidade no presente e cunha potencialidade para o futuro[37].

Na análise destes termos colonialistas é importante destacar o enfoque proporcionado por Eduardo Lourenço[38] e María Manuel Baptista[39], que atribúen a reconstrución poscolonial a un espazo imaxinario de nostalxia imperial creado para tratar de reducir o isolamento e lograr unha maior visibilidade. Asín, ven no termo lusofonía un concepto vago, impreciso e poscolonialista que trata de unificar arredor de Portugal un espazo cultural fragmentado, plural e diferente, en que a unidade só pode darse co coñecemento profundo e o respecto a todas as súas realidades: brasileira, angolana, mozambicana, cabo-verdiana ou san-tomense, e tamén portuguesa, mais non exclusivamente[40].

Alfredo Margarido, un dos principais críticos do colonialismo portugués, critica a visión lusófona do pasado, defendendo que o discurso da lusofonía sostén un “proxecto misioneiro de civilización” tras as guerras coloniais, centrado na lingua, a cal estivo ignorada durante a época colonial e pasa a ser agora o elemento de continuidade da dominación colonial[41]. Así, encontra na lusofonía unha forma de disimular os brutais restos do pasado, intentando recuperar parte da hexemonía portuguesa, mantendo no fondo o colonialismo, a pesar de aparentar abolilo, reducindo a autonomía dos pobos para volver servir aos intereses portugueses.

Proceso de institucionalización editar

Instituto Internacional da Língua Portuguesa (ILLP) editar

En 1989, tras a Primeira Reunión de Xefes de Estados Lusófonos, por iniciativa do entón presidente brasileiro José Sarney e do Ministro de Cultura José Aparecido (coa presenza dos presidentes de Portugal, Angola, Cabo Verde, Guinea-Bisau, Mozambique e San Tomé e Príncipe), fundouse o Instituto Internacional da Língua Portuguesa (IILP), en San Luís, cuxa lentitude na implantación levou á Cámara Municipal de Lisboa ao acto constitutivo do 7 de setembro de 1992 a crear a Fundación Luso-Brasileira para o Desenvolvemento do Mundo de Lingua Portuguesa[42].

Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) editar

En 1996 créase a Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP). Os estados signatarios –Angola, Cabo Verde, Guinea-Bisau, Mozambique, Portugal e San Tomé e Príncipe, aos que logo se engadirían Timor-Leste, en 2002, e a Guinea Ecuatorial, en 2014 (non sen polémica política)-, propoñen levar a cabo iniciativas para a promoción do desenvolvemento económico e social dos seus pobos e para a afirmación e a divulgación da lingua portuguesa[43]. Por un lado, a organización baséase nos factores lingüístico e histórico-cultural comúns como elementos fundamentais potenciadores da cohesión entre estes pobos. Por outra banda, a CPLP institúese como un foro de defensa da lusofonía, non unicamente polo recoñecemento unánime dos argumentos anteriores, senón tamén pola verificación dun proceso de concienciación entre os diferentes sectores da sociedade sobre o feito de que a lusofonía constitúe un instrumento de proxección estratéxica, de afirmación e defensa de intereses comúns.

Cabe aínda mencionar os seis países con status de observadores asociados na Comunidade dos Países de Lingua Portuguesa (CPLP): Illa Mauricio, Namibia, Senegal, Turquía, Xapón e Xeorxia[44].

Políticas culturais na lusofonía editar

Segundo Torres Feijó[45], o mundo lusófono carece dunha política cultural coherente e dunha práctica diplomático-cultural conxunta. A pesar de existiren diversas organizacións e instrumentos nesa esfera, como o Acordo Ortográfico, o Premio Camões, o Instituto Internacional da Lingua Portuguesa ou a Asociación de Universidades de Lingua Portuguesa, aínda hai un longo camiño que percorrer para facer efectiva a noción de intersistema. Así, as iniciativas culturais propostas dende países que non teñen a lingua portuguesa como oficial carecen, na súa maioría, de apoio por parte dos respectivos gobernos vinculados á Comunidade dos Países de Lingua Portuguesa (CPLP), o cal obedecería á falta dunha política cultural efectiva. Así, o único país de lingua oficial portuguesa que ten un instrumento específico de promoción lingüística e cultural é Portugal, que conta co Instituto Camões. No caso do Brasil, esa misión é responsabilidade do Departamento Cultural do Itamaraty.

Esta descoordinación débese, segundo Marques dos Santos, á falta dun planeamento estratéxico integrador das políticas, polarizador e orientador das liñas de acción, no sentido da promoción dunha estratexia coherente e consistente de defensa da lusofonía. De acordo con Marques dos Santos, esta debería adquirir expresión mediante unha política externa estruturada arredor de designios nacionais convertidos en obxectivos concretos e, neste contexto, nunha política cultural de promoción activa e consecuente da lingua e da cultura[46].

Principais organizacións editar

Galiza e a lusofonía editar

En canto á relación de Galiza coa lusofonía, a RAG asinou en 2018 un memorando de colaboración coa Academia Brasileira de Letras[Cómpre referencia].

Pola súa banda, no Consello da Cultura Galega non existe un acordo unánime ao respecto[47].

A Academia Galega da Língua Portuguesa, cun peso moi inferior, si ten un forte interese na promoción da lusofonía en Galiza e viceversa. Neste sentido, celebra anualmente o 5 de maio o Día da Cultura Lusófona con actividades na súa sede en Santiago. O IGADI destacou así mesmo como axente impulsor de propostas favorables á entrada de Galiza na lusofonía[Cómpre referencia].

No ámbito político, o Pleno do Parlamento de Galiza, na sesión do día 9 de outubro de 2018 aprobou, no punto único da orde do día (Debate anual de política xeral: doc. núm. 36952, 10/DEBA-000002), a seguinte resolución por unanimidade: 12.ª  Resolución:

“O Parlamento insta a Xunta a adoptar as medidas que sexan necesarias, antes de finalizar a presente lexislatura, para impulsar a solicitude de admisión de Galicia como membro na Comunidade dos Países de Lingua Portuguesa. Así mesmo, insta o Goberno galego a desenvolver de maneira real e efectiva a Lei Paz Andrade para o aproveitamento da lingua e cultura portuguesas convocando prazas docentes de portugués na vindeira oferta pública de emprego dirixida ao ensino e a dotar de orzamento nas contas para 2019 a aplicación desta lei.”

Cabe salientar a Iniciativa lexislativa popular referida nesa resolución coñecida polo nome do poeta, avogado e empresario Valentín Paz-Andrade. Este axente foi un destacado defensor do achegamento de Galiza aos espazos lusófonos e foi tamén vicepresidente da Comisión Galega do Acordo Ortográfico da Língua Portuguesa, que posibilitou a participación de Galiza como observador nas reunións para o acordo ortográfico da lingua portuguesa que tiveron lugar en Río de Xaneiro (1986) e en Lisboa (1990).

A ILP Paz-Andrade, aprobada por unanimidade no Parlamento de Galiza en 2012[48] como Lei Paz-Andrade, contén unha serie de medidas concretas, coma a progresiva incorporación do portugués no ensino, o fomento da participación das institucións e empresas galegas nos foros económicos, culturais e deportivos lusófonos, a recepción aberta das televisións e radios lusas e o recoñecemento desta competencia lingüística para o acceso á función pública[49].

Notas editar

  1. ↑ Pinto, B. (1988), “Sobre Lusofonía” in A Lusofonía, Unificaçao Ortográfica e Política Lingüístico Cultural. Temas de O Ensino, 14-20, Pontevedra-Braga: pp. 105-110.
  2. ↑ De Jesus Pereira, S.M. (2011), A dimensão cultural da lusofonia como factor de relevância económica, (Tese de doutoramento). Universidade Católica Portuguesa. Instituto de Estudos Políticos, Lisboa. p.19.
  3. ↑ Torres Feijó, E. J. (2014), “Estudos da literatura e da cultura no âmbito da língua portuguesa e diplomacia da cultura: carências e possibilidades” in Signótica, p. 168.
  4. ↑ Esta cifra de douscentos cincuenta millóns de falantes é unha referencia xeral e simplificada. Así, non todos os habitantes do espazo que abranxe a CPLP “dominam e falam português e têm a visão de que se passou, de facto, duma relação com base em regras coloniais para relações de igualdade de capacidades” [PINTO, José Filipe (2005: 363), Do Império Colonial à Comunidade dos Países de Língua Portuguesa: Continuidades e Descontinuidades, Lisboa: Colecção Biblioteca Diplomática do Ministério dos Negócios Estrangeiros – Série D].
  5. ↑ Evans, J., K, B. (2007), “Fundamentos para um sistema comunicacional lusófono” in Anuário Internacional de Comunicaçao Lusófona 2007. Os media do espaço lusófono: pp. 18-19.
  6. ↑ 6,0 6,1 De Jesus Pereira, S.M., op.cit. p.29.
  7. ↑ Cristóvão, F. (2005), ‘Lusofonia’ in Cristóvão, Fernando (dir.) Dicionário Temático da Lusofonia, Lisboa:Texto Editores, p. 654.
  8. ↑ Lindeza Diogo, A.A. (1988), “Lusofonía” in A Lusofonía, Unificaçao Ortográfica e Política Lingüístico Cultural. Temas de O Ensino, nº 14-20, Pontevedra-Braga: pp. 91-98.
  9. ↑ Marques dos Santos, V. (2005), “Portugal, a CPLP e a Lusofonia. Reflexões sobre a Dimensão Cultural da Política Externa” in Negócios Estrangeiros, 8, pp. 71-91.
  10. ↑ Ciberdúvidas da Língua Portuguesa, (s.d), “Os três círculos da lusofonia” [Consultado o 15/11/2014].
  11. ↑ Observatorio da Lingua Portuguesa, (s.d.), “Geopolítica da Língua”. Dispoñible en http://observatorio-lp.sapo.pt/pt/geopolitica/reflexoes/geopolitica-da-lingua-1 Arquivado 17 de decembro de 2014 en Wayback Machine.. [Consultado o 15/11/2014].
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Ciberdúvidas da Língua Portuguesa, op.cit..
  13. ↑ Observatorio da Lingua Portuguesa, op.cit..
  14. ↑ Graça, P. B. (1992), “A Informação Cultural de Portugal (Introdução ao seu estudo no contexto lusófono e internacional” in Estratégia, Vol IV, Lisboa, ISCSP – UTL.
  15. ↑ Cunha, C. (1964), Uma Política do Idioma, Rio, São José, p. 3.
  16. ↑ Graça, P. B. (1997) “Fundamentos Culturais do Países Africanos Lusófonos” in Africana, 18, p. 78.
  17. ↑ 17,0 17,1 Cristóvão, F. op.cit..p. 652.
  18. ↑ De Jesus Pereira, S.M., op.cit..p.23.
  19. ↑ De Jesus Pereira, S.M., op.cit..p.21.
  20. ↑ Antunes Soares, F.M. (1990), “Lusofonía” in Nós, nº 19-28. Pontevedra-Braga: pp. 41-43.
  21. ↑ Governo da República Portuguesa (2014), “Lusofonía”. Dispoñible en: http://www.portugal Arquivado 15 de xullo de 2013 en Wayback Machine. .gov.pt [Consultado o 24/11/2014]
  22. ↑ De Jesus Pereira, S.M., op.cit..p.23.
  23. ↑ Graça, P. B. (1992), op.cit.., p.219.
  24. ↑ Sousa, M. (2012), Conceito de Lusofonía. CI-CPRI, AI, 16: p. 18.
  25. ↑ Agualusa, J.E. (2004), Entrevista com José Eduardo Agualusa, 26 de Julho. Disponible en: http://www.polzonoff.com.br/entrevista-com-jose-duardo-agualusa.htm[Ligazón morta] [Consultado o 1/12/2014]
  26. ↑ Rufatto, L. (2007), “Galeguia” in Agália, nº 89-90. Dispoñible en http://www.agalia.net/images/recursos/89-90.pdf. [Consultado o 17/12/2014].
  27. ↑ Cristóvão, F. (2005), ‘Lusografia’ in Cristóvão, Fernando (dir.) Dicionário Temático da Lusofonia, Lisboa,Texto Editores, p. 657.
  28. ↑ F. Cubola in Fontenla, J.L. (1988-89), "Sobre o Conceito de Lusofonia e a Nossa Literatura" in A Lusofonia, Unificação Ortográfica e Política Linguisticocultural. Temas de O Ensino, nº 14-20. Pontevedra-Braga.
  29. ↑ Pires, R.H., Barbosa, N.M. (2006), "Dimensão Semântica e Perspectivas do Real : Comentarios em Torno do Conceito de Lusofonia." in Sousa, M. (2012). Conceito de Lusofonía. CI-CPRI, AI, 16: p. 7.
  30. ↑ Santos, F. Entrevista in Sousa, M. (2007), Trinta Entrevistas no Âmbito da Diplomacia Económica de Portugal no Atlântico. CI-CPRI, ENT, 14, pp. 116-124.
  31. ↑ Léonard, Y. (1998), “As ligações a África e ao Brasil”. In Pacheco, P.C. (2005), Lusofonía: discursos e representaçoes. O Cabo dos Trabalhos: Revista Electrónica dos Programas de Mestrado e Doutoramento do CES/FEUC/PLUC. Nº 1 (2006). Disponible en: http://cabodostrabalhos.ces.uc.pt/n1/documentos/ 200611_lusofonia_discursos_representacoes.pdf [Consultado o 25/11/2014]
  32. ↑ Léonard, Y. (1999), “As Ligações a África e ao Brasil” in Bethencourt, F. e Chaudhuri, K. História da Expansão Portuguesa, Vol. 5, Navarra, Círculo de Leitores, pp. 437-438
  33. ↑ Rocha, M.R. (1990), “Literatura da Lusofonía” in Nós, nº 19-28. Pontevedra-Braga: pp. 63-67.
  34. ↑ Antunes Soares, F.M. op.cit..
  35. ↑ CPLP (2008), “O conceito de lusofonía e a cooperação na promoção e difusão da língua portuguesa. Tópicos de Intervenção”. Encontros de lusofonía em Torres Novas. Disponible en: http://www.cplp.org/Files/Filer/cplp/Domingos_Simoes_Pereira/Discursos_DSP/SE_TNOVAS_13NOV08.pdf [Consultado o 26/11/2014]
  36. ↑ Leonard, Y. (1998), op.cit..
  37. ↑ De Jesus Pereira, S.M., op.cit. p.19
  38. ↑ Lourenço, E. (1993), “Crise de identidade ou resaca imperial” in Prelo. Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda.
  39. ↑ Baptista, M.M. (2000), “Conceito de Lusofonía” in Eduardo Lourenço: Para além do Multiculturalismo póshumanista. III Seminário Internacional “Lusografías”. Universidad de Évora. Universidad de Évora. Dispoñible en: http://mariamanuelbaptista.com/pdf/OconceitodeLusofoniaemEL.pdf Arquivado 17 de decembro de 2014 en Wayback Machine. [Consultado o 2/1/2014]
  40. ↑ Baptista, M.M. op. cit.
  41. ↑ Margarido, Alfredo (2000), A Lusofonia e os Lusófonos: Novos Mitos Portugueses, Lisboa, Edições Universitárias Lusófonas.
  42. ↑ Evans Pim J. et Kristensen, B. (2007), “Fundamentos para un sistema comunicacional lusófono” in Anuário Internacional de Comunicação Lusófona 2007. Os media no espaço lusófono. LUSOCOM. Dispoñible en http://www.lusocom.org/livros/201209191734-anu__rio_2007.pdf Arquivado 17 de decembro de 2014 en Wayback Machine.. [Consultado o 3/11/2014]. p. 24.
  43. ↑ Marques dos Santos, V. (2005), “Portugal, a CPLP e a Lusofonia. Reflexões sobre a Dimensão Cultural da Política Externa” in Negócios Estrangeiros, nº8, pp. 75-76.
  44. ↑ Comunidade dos Países de Lingua Portuguesa (2010), “Observadores associados”. Dispoñible en http://www.cplp.org/id-50.aspx. [Consultado o 23/11/2014]
  45. ↑ Torres Feijó, E. J. (2014), “Estudos da literatura e da cultura no âmbito da língua portuguesa e diplomacia da cultura: carências e possibilidades” in Signótica, pp. 161-181.
  46. ↑ Marques dos Santos, V. op.cit.p.77.
  47. ↑ Alonso Pintos, S. (2006), O proceso de codificación do galego moderno (1950-1980), A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza. /// Monteagudo, H. / Bouzada, X. M. (coords.), (2002), O proceso de normalización do idioma galego, 1980-2000. volume III elaboración e difusión da língua, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, Sección de Língua. Dispoñible en http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/normalizacion_iii.pdf. [Consultado o 17/12/2014]. /// Torres Feijó, E. J. "Norma lingüística e (inter-)sistema cultural. O caso galego". Juan M. Carrasco et al. (ed.). Actas del Congresso Internacional de Historia y Cultura en la Frontera. 1er Encuentro de Lusitanistas Españoles. Cáceres. Universidad de Extremadura, 2000, PP. 967-996. Dispoñible em http://grupogalabra.com/images/stories/pdf/elias/novos/normalinguistica2000.pdf[Ligazón morta]. [Consultado o 17/12/2014]. /// Samartim, R. (2005), “Ideia de Língua e Vento Português na Galiza do Tardofranquismo: o caso de ‘Galaxia’, in Agália 83-84 (2º Semestre), p.45. Dispoñible en http://www.agal-gz.org/faq/lib/exe/fetch.php?media=agalia:n83-84_ideia_de_lingua_e_vento_portugues_na_galiza.pdf. [Consultado o 17/12/2014].
  48. ↑ "Lei do DOG nº 68 do 2014/4/8 - Xunta de Galicia". www.xunta.gal. Consultado o 2023-01-17. 
  49. ↑ Praza Pública, “Unha ILP inspirada en Paz-Andrade pide promover o português no ensino e nas empresas galegas”. Disponible en http://praza.gal/movementos-sociais/946/unha-ilp-inspirada-en-paz-andrade-pide-promover-o-portugues-no-ensino-e-nas-empresas-galegas/. [Consultado o 13/12/2014]

Véxase tamén editar

Outros artigos editar

Bibliografía editar

  • AMARAL DE ALMEIDA, Rui Lourenço (2005), Portugal e a Europa. Ideias, Factos e Desafios, Lisboa: Edições Sílabo
  • BERBÉM, António (2004), “Geopolítica da segunda lusofonia”, Janus Online. Dispoñible en https://web.archive.org/web/20160629235458/http://www.janusonline.pt/2004/2004_2_2.html. [Consultado o 15/11/2014]
  • CASTRO, Ivo (2008), "Galiza no espaço cultural e simbólico da Lusofonia" in Grial, 46, pp. 89–89. Dispoñible en <http://www.clul.ul.pt/files/ivo_castro/2008_Galiza_e_Lusofonia.pdf>. [Consultado o 22/12/2014].
  • CHACON, Vamireh (2002), O Futuro Político da Lusofonia, Lisboa/São Paulo: Editorial Verbo (edição realizada com o apoio da Fundação Oriente).
  • GRAÇA, Pedro Borges (2005), A Construção da Nação em África, Coimbra: Livraria Almedina.
  • MOREIRA, Adriano (Coord.) (2001a), Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, Coimbra: Livraria Almedina.
  • NEVES, Fernando dos Santos (2005), «A Lusofonia tem de passar de potência a acto» in RES-PUBLICA – Revista Lusófona de Ciência Política e Relações Internacionais, n.º 1, Lisboa: Edições Universitárias Lusófonas, pp. 253–254.
  • PINTO, José Filipe (2009), Estratégias da ou para a Lusofonia? O Futuro da Língua Portuguesa, Lisboa: Prefácio – Edição de Livros e Revistas, Lda.
  • SAMARTIM, Roberto. (2010), O processo de construçom do sistema literário galego entre o franquismo e a transiçom (1974-1978). Margens, Relaçons, estrutura e Estratégias de planificaçom cultural. (Tese de doutoramento). Universidade de Santiago de Compostela. Dispoñible en https://dspace.usc.es/bitstream/10347/2858/1/9788498874549_content.pdf Arquivado 04 de marzo de 2016 en Wayback Machine.. [Consultado o 17/12/2014].
  • SENGHOR, Léopold Sédar (1975), Lusitanidade e Negritude, Nova Série, 1, Lisboa: Academia das Ciências de Lisboa.
  • TORRES FEIJÓ, Elias José (2010), "Mudanças nos estudos de ciências humanas e desafios concretos para vertebrar a Lusofonia: docência, investigação e política cultural" in PETROV, Petar (org.) Lugares da Lusofonia. Actas do encontro Internacional, Lisboa, Colibri.
  • VASCONCELOS, Álvaro, ROCHA, Aurélio, BARROSO, José Manuel Durão, SALGUEIRO, João, TORRES, Adelino, CARDOSO, Fernando Jorge, FERREIRA, Manuel Ennes, BARRETO, Arcília e MOURÂO; Fernando Augusto Albuquerque (1991), África Austral – O Desafio do Futuro: Integração Nacional e Integração Regional, Lisboa: IEEI.

Ligazóns externas editar

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lusofonía&oldid=6677146»