Laocoonte e os seus fillos

escultura clásica, obra de Alexandro, Polidoro e Atenodoro de Rodas

Laocoonte e os seus fillos é un grupo escultórico grego de datación controvertida,[1] considerada unha obra orixinal de comezos da era cristiá.[2] A obra é dun tamaño algo maior ao natural, de 2,45 m de altura e está executada en mármore branco.[3] Atópase no Museo Pío-Clementino pertencente aos Museos Vaticanos de Roma,[4] e xunto ao Torso do Belvedere é o único orixinal grego do antiquarium.[2] Representa a morte do sacerdote troiano Laocoonte, castigado polos deuses a morrer estrangulado por serpes mariñas xunto aos seus dous fillos. A obra foi realizada por Axesandro, Polidoro e Atenodoro de Rodas, pertencentes á Escola rodia.[5]

Laocoonte e os seus fillos
ArtistaAxesandro, Atenodoro e Polidoro
DataEntre o -200 e o 70
TécnicaEscultura de mármore
Dimensións208 cm × 163 cm
LocalizaciónMuseos Vaticanos (Cidade do Vaticano)

Historia editar

 
Gravado de Marco Dente mostrando a escultura tal e como foi atopada.

Este grupo escultórico era coñecido por descricións antigas pero críase perdido. Foi descuberto o 14 de xaneiro de 1506 nunha viña próxima a Santa María a Maior,[6] terreo propiedade de Felice de Fredis que se atopaba no Esquilino romano, e que en tempos antigos fora parte da Domus Aurea de Nerón e logo do palacio do emperador Tito.[7][8] O papa Xulio II enviou ao arquitecto Giuliano da Sangallo, quen xunto a Miguel Anxo, identificou a escultura como a descrita polo autor romano Plinio o Vello na súa obra enciclopédica Naturalis Historia.[8][9] Plinio escribiu[10] uns comentarios laudatorios sobre a obra que viu no palacio do emperador Perico cara ao ano 70:

Debe ser situada por diante de todas, non só da arte da estatuaria senón tamén do da pintura. Foi esculpida nun só bloque de mármore polos excelentes artistas de Rodas Axesandro, Polidoro e Atenodoro e representa a Laocoonte, os seus fillos e as serpes admirablemente enroscadas.
Plinio o Vello.[11]

Cando foi descuberta faltábanlle os brazos dereitos de Laocoonte e dun dos seus fillos, e a man dereita do outro fillo; tamén faltaban algunhas partes das serpes. Do seu estado nese momento quedan como testemuño as copias que fixo o gravador Giovanni Antonio da Brescia: un debuxo (conservado agora en Düsseldorf, Alemaña) e un gravado que contribuíu á súa rápida fama.

Decidiuse restaurar o grupo escultórico e houbo controversia sobre como debería ser o xesto do brazo que lle faltaba ao pai. Miguel Anxo propuxo restaurar o brazo do pai en posición de flexión; o artista chegou a realizar o devandito brazo, pero non chegou a porllo e actualmente exponse xunto ao grupo escultórico. Amico Aspertini tamén realizou un debuxo coa mesma posición do brazo, e en 1525, Baccio Bandinelli realizou unha copia de todo o grupo cunha posición semellante para o papa León X, copia que se atopa na Galería Uffizi de Florencia. Tanto Miguel Anxo como Sangallo aconsellaron a Xulio II que adquirise a obra,[2] quen, tras unhas breves negociacións,[8] mercou a obra por unha gran cantidade monetaria -máis de 600 ducados. En 1509, Xulio II mandou trasladala ao Vaticano xunto a outras dúas esculturas, o Apolo de Belvedere e a Venus Felix, instalándoas en tres nichos do Patio Octogonal do Belvedere, que hoxe forma parte dos Museos Vaticanos.[12] O rei Francisco I de Francia obtivo o permiso do papa para a realización de varios moldes; para realizar a copia enviou a Francesco Primaticcio, quen os fixo en 1540.[13] Estes moldes serviron para facer unha escultura de bronce que foi instalada no Palacio de Fontainebleau.[8][14]

 
Copia, en Mannheim, do grupo tal e como estaban representados os brazos engadidos antes da derradeira restauración.

Unha primeira restauración realizada por Bandinelli con cera, onde representou o brazo dobrado, foi modificada en 1532 por Giovanni Angelo Montorsoli, que realizou a restauración en terracota e co brazo de Laocoonte estirado. Entre os que criticaron esta restauración atopábase Tiziano, quen realizou un debuxo no que representaba a Laocoonte e os seus fillos coma se fosen tres monos.[15] Esta caricatura foi gravada por Niccolò Boldrini.

No século XVIII, o escultor Agostino Cornachini volveu restaurar a obra, cambiando o material da restauración por mármore e aproveitou para cambiar o brazo do fillo, modificando o xesto deste, que tamén foi estirado. O ano 1798, tras a sinatura do Tratado de Tolentino, o grupo foi trasladado a París polo exército de Napoleón como parte do botín de guerra durante a súa campaña en Italia,[16] pero sen os elementos engadidos, e posta no Museo do Louvre até a súa devolución ao Vaticano en 1816, cando se lle volveron a engadir.

O ano 1905, o arqueólogo Ludwig Pollack identificou o brazo orixinal,[17] atopándoo nunha vella tenda de Via Labicana.[8] O brazo tiña a posición flexionada como xa avanzara Miguel Anxo; o brazo engadiuse nunha restauración realizada entre 1957 e 1960,[18] e dirixida por Filippo Magi, restauración na que se retiraron todas as pezas engadidas.[8]

Datación editar

 
A expresión do rostro de Laocoonte é moi semellante ao do xigante que Atenea colle polo pelo no Altar de Zeus de Pérgamo.

A datación da obra é controvertida: en principio datábase no século I a. C. porque se conservaban sinaturas pertencentes a ese século dun escultor de Rodas chamado Atenodoro, fillo de Axesandro. Pero en 1954, Gisela Richter sinalou que os nomes de Atenodoro e Axesandro foron moi correntes en Rodas durante varias xeracións, e ademais apreciaba unha grande semellanza da obra cun friso que representa a loita entre deuses e xigantes do altar de Zeus de Pérgamo. Concretamente, a expresión e as características do rostro de Laocoonte son moi semellantes ao xigante que Atenea agarra polo pelo, así como as serpes teñen equivalentes no mencionado altar. Por iso datouno no mesmo período que este, no século II a. C.

Con todo tamén se aprezan claras diferenzas coa escultura de Pérgamo: un rostro de Laocoonte máis vibrante có dos xigantes de Pérgamo, diferenzas na técnica da modelaxe da cabeleira e un papel pouco importante das roupas do grupo do Laoconte en comparación co grupo de Pérgamo.

Ademais, demostrouse que, malia terse feito a maior parte da escultura con mármore de Rodas, un dos bloques empregados é mármore de Luni, de orixe italiano; este feito non concorda co descrito por Plinio, que só distinguiu un bloque de mármore, nin co feito de que este mármore non se explotou antes da época de Augusto. Con todo, Tazartes sinala que o grupo está feito con mármore de Frixia.[6]

Tamén se suxeriu que podería ser unha copia ou unha variante libre romana dun orixinal helenístico en bronce dos séculos III - II a. C.,[4][19] ou dos séculos II - I a. C.[6], ou máis concretamente, dun bronce realizado en Pérgamo na segunda metade do século II a. C.[2]

 
Vista da furna de Tiberio en Sperlonga.

A datación no século II a. C. non pode manterse tras o descubrimento producido en 1957.[20] Naquel ano atopáronse varios anacos doutro cinco grupos escultóricos na chamada furna de Tiberio, en Sperlonga, na costa sur do Lacio. Os grupos representan tamén temas homéricos e foron levados á cova ben por ricos cidadáns romanos para evitar a súa destrución, posiblemente a mans dos primeiros cristiáns,[20] ou ben foron tallados expresamente para a cova, habilitada por Tiberio como sala de banquetes.[21] Un dos grupos, que representa o tema de Ulises cegando a Polifemo leva a sinatura do tres escultores rodios mencionados por Plinio,[20] quen deixou escrito:

Atenodoro, fillo de Axesandro, e Axesandro, fillo de Peonio, e Polidoro, fillo de Polidoro, rodios, fixérono.

A inscrición, segundo a maioría dos epigrafistas, debe pertencer ao século I d. C., por tanto, os autores vivirían nese século. Tanto o grupo de Ulises como o de Laocoonte poderían ser feitos nese século para un mecenas romano, quen podería ser o mesmo emperador Tiberio.[20]

No ano 2005 a investigadora estadounidense Lynn Catterson realizou unha conferencia onde lanzou a hipótese de que o grupo escultórico podería ser unha falsificación realizada por Miguel Anxo, baseada nunha serie de datos que a relacionan con el. Con todo, esta hipótese parece ignorar o achado de 1957 en Sperlonga de anacos de esculturas realizadas cunha técnica semellante ao Laocoonte e os seus fillos.[22]

Mitoloxía editar

Artigo principal: Laocoonte.
 
Nesta vista pódese observar a mirada pedindo axuda do fillo máis vello cara ao seu pai.

Nos mitos gregos relátase que, durante o asedio de Troia, dúas serpes foron enviadas por Apolo,[23][24] Poseidón,[1][23] ou Atenea,[2] e atacaron a Laocoonte, sacerdote troiano de Apolo, e mailos seus dous fillos. As versións que relatan este episodio son numerosas e discútese se o grupo escultórico debeu basearse no relato de Virxilio na Eneida, no que morrían Laocoonte e os seus dous fillos, ou nunha versión anterior narrada nun poema perdido do ciclo troiano, a Iliupersis, onde morrían Laocoonte e só un dos fillos. A fonte tamén puido ser unha traxedia perdida.

Laocoonte era o sacerdote do templo de Apolo Timbreo en Troia e, do mesmo xeito que Casandra, advertiu aos troianos que se deixaban entrar na cidade ao Cabalo de Troia caerían nunha trampa tendida polos gregos aqueos:

Necios, non vos fiedes dos gregos nin sequera cando vos traian agasallos!
Virxilio, Eneida

Laocoonte chegou a guindar unha lanza que se cravou no cabalo de madeira, pero cando os troianos estaban a piques de destruír o cabalo, os soldados troianos trouxeron a Sinón, quen coas mentiras ideadas por Odiseo logrou convencer a Príamo de que se trataba dunha imaxe sacra de Atenea. Laocoonte, para tratar de impedir que entrase o cabalo na cidade exclamou:

Esas son mentiras -gritou Laocoonte- e parecen inventadas por Odiseo. Non lle creas Príamo! [...] Rógoche, señor, que me permitas sacrificar un touro a Poseidón. Cando volva agardo ver este cabalo de madeira reducido a cinzas.
Graves, Os mitos gregos

Cando Laocoonte dispúñase a sacrificar o touro a Poseidón, dúas serpes mariñas, chamadas Porces e Caribea, ou Curisia, ou Peribea, chegaron dende Ténedos e as Calidnes;[25] saíron do mar e atacaron aos fillos xemelgos de Laocoonte, chamados Atifante e Timbreo ou Melanto,[25] enroscándose ao redor dos seus corpos; Laocoonte tentou salvalos pero sufriu a mesma sorte.[21] A tradición de Virxilio mostra as serpes como un castigo divino por tentar destruír o cabalo. Os troianos interpretaron o episodio como unha mostra de que o cabalo era un obxecto sacro e de que Sinón dixera a verdade.[25] Virxilio, no libro II da Eneida, relata así o ataque das serpes:

Elas, con marcha firme, lánzanse cara a Laocoonte; primeiro se enroscan nos tenros corpos dos seus dous fillos, e rasgan cos dentes os seus miserables membros; logo arrebatan ao pai que, esgrimindo un dardo, ía en auxilio deles, e suxéitano cos seus enormes aneis: xa cinguidas con dúas voltas ao redor do seu corpo, e dúas veces rodeado ao pescozo o escamoso lombo, aínda exceden por encima as súas cabezas e as súas ergueitas cervices. Pugna con ambas as mans Laocoonte por desatar aqueles nós, mentres chorrea das súas vendas baba e negro veleno, e ao propio tempo eleva até os astros espantables clamores...
Virxilio, Eneida

Hai outra versión do mito que explica que se tratou dun castigo de Apolo porque Laocoonte casara con Antiopa e procreado fillos, consumando o feito ante a estatua do deus, feito que constituía un sacrilexio, xa que realizara voto de celibato.[25][26][27] Príamo pensou que a morte de Laocoonte tratábase dun castigo por tentar destruír o cabalo, en lugar de por faltar ao respecto de Apolo.[25] Con todo, as diferentes versións do mito chegan a contar que só morreu un dos fillos, ou que o mesmo Laocoonte chegou a se salvar. Tamén discrepan respecto de se o episodio produciuse no altar de Poseidón ou de Apolo.[25]

Estudo da obra editar

 
Detalle do rostro de Laocoonte, cheo de dramatismo.

A obra está enmarcada dentro dunha composición de figura piramidal, e a mellor posición para a súa observación é a frontal; a obra representa as emocións humanas na súa máxima expresión patética. É, xunto ao grande altar de Zeus e Atenea de Pérgamo (180-160 a. C.), un exemplo da escultura escenográfica helenística dun dramatismo máis extremado.[28] Dende o Renacemento, este grupo é representativo da arte antiga e da corrente académica e barroca da arte helenística.[29]

A expresión de culpabilidade e o gran dramatismo de Laocoonte, que fai contorsións en dolorosa agonía, son estremecedores.[30] Dentro do grupo, as dúas serpes monstruosas, que se enroscan para matar de acordo ao castigo imposto polos deuses, forman parte da composición visual do grupo, e coas súas liñas curvas consegue a unión entre todos os personaxes, feito que axuda a mostrar a dinámica que se desprende do grupo. Hai unha vontade de esaxerar o efecto teatral da anatomía, máis acentuado que o altar de Pérgamo, e engádese a dor moral de Laocoonte ao presenciar a morte dos seus dous fillos.[24][31]

Autores como Johann Joachim Winckelmann, Johann Wolfgang von Goethe e Gotthold Ephraim Lessing realizaron ensaios sobre o grupo escultórico.

Winckelmann, na primeira edición da súa Historia da arte na antigüidade, de 1764, analiza, entre moitas outras obras, o grupo de Laocoonte, e sinala que a figura do fillo máis grande tivo que ser executada por separado. Describe a Laocoonte como un espectáculo da natureza humana sometida á maior dor de que é capaz de soportar. Esta dor incha os seus músculos e pon en tensión os seus nervios, pero na súa fronte vese a serenidade do seu espírito. O seu peito elévase para tratar de conter a dor e a través do ventre comprimido pódese ver o movemento das súas vísceras. Os seus fillos mírano pedíndolle axuda e el manifesta a súa tenrura paternal na súa mirada tenra duns ollos que se dirixen cara ao ceo implorando axuda dos deuses. A abertura da súa boca ten un movemento que expresa ataraxia e indignación pola idea dun castigo inmerecido.

Lessing, na súa obra de crítica estética de 1766 Laocoonte ou sobre os límites na pintura e poesía, explica que "a escultura e a pintura fanse con figuras e cores no espazo" e "a poesía con sons artellados no tempo".[32]

 
Detalle da figura que representa ao fillo máis novo.
 
Detalle que permite ver a mordedura dunha das serpes a Laocoonte.
 
Detalle da escultura do fillo máis vello.

Goethe escribiu o seu artigo Sobre Laocoonte en 1798, onde pon de manifesto que os artistas desposuíron a Laocoonte do seu sacerdocio e das súas referencias mitolóxicas e convertérono nun pai normal con dous fillos ameazados por dous animais. Destaca a sensación de movemento que produce o grupo, que parece mudar de posición se o espectador abre e pecha os ollos alternativamente. Tamén eloxia o intre elixido polos artistas como de interese máximo: cando un dos corpos está tan aprisionado que fica indefenso, o segundo é ferido e está en condicións de defenderse e ao terceiro aínda lle queda a esperanza de fuxir.

O pai está representado nunha posición na que reacciona no mesmo intre no que é mordido na cadeira por unha das serpes: despraza o corpo cara ao lado oposto, contrae o ventre, ergue o peito, bota o ombreiro cara a adiante e inclina a cabeza cara ao lado ferido. Os pés están inmobilizados e os brazos en posición de loita, ofrecendo unha gran resistencia que con todo non parece ser efectiva. Trátase dun home forte pero que pola súa idade non se acha na súa plenitude de forzas e por tanto non é moi capaz de soportar a dor.

O fillo de menor tamaño, totalmente aprisioado, fai esforzos sen éxito para tratar de ceibarse e aliviar o seu mal. O fillo de maior tamaño apenas está levemente aprisionado por un pé e arrepíase e berra ante os movementos do seu pai. Pero el aínda ten a oportunidade de ceibarse e fuxir.[33]

Influencia posterior editar

A obra xa tivo grande influencia na época do seu descubrimento debido ao seu grao de perfección. Os artistas do Renacemento víronse altamente influídos. Así, Michelangelo inspirouse nela para realizar varias das súas obras, como algunhas das figuras do teito da capela Sistina, particularmente a postura de Amán na parella Ester e Amán e A Serpe de Bronce, dous dos escravos realizados na tumba de Xulio II, e nos esbozos de A batalla de Cascina. Jean de Boulogne inspirouse nela para o seu grupo escultórico O rapto da Sabina (1581-1583). En O Parnaso, pintura de Rafael, tamén se advirte a semellanza coa cabeza de Laocoonte na figura que representa a Homero.[34] Tiziano, Rubens, El Greco,[35] William Blake e Max Ernst realizaron interpretacións do grupo escultórico.

 
A serpe de bronce, obra de Michelangelo nunha bóveda da capela Sistina.
 
No centro a representación de Homero por Rafael onde se ve a súa semellanza coa cabeza de Laocoonte.
 
O mito troiano de Laocoonte por El Greco. A escena vólvese a interpretar de forma case surrealista nos arredores de Toledo, coa luz que esculpe a nudez dos corpos enigmáticos.[6]

Nun álbum de Astérix, Os loureiros do César (páxina 16), aparece un escravo facendo o pousado de Laocoonte cunhas cordas simulando as serpes.

Foi fonte de inspiración na historia da arte de Alemaña, en escritores de mediados do século XVIII como Winckelmann, Lessing, Goethe, Herder,[36] Novalis e Arthur Schopenhauer. Cada un deles comenta a escultura e as súas reflexións estéticas.

Notas editar

  1. 1,0 1,1 Hartt, Historia de la pintura, escultura y arquitectura, páx. 222.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Papafava, Vaticano, páx. 149.
  3. A altura do grupo varía lixeiramente según as fontes. Hartt da 2,45 m, mentres que Tazartes dá 2,40 m.
  4. 4,0 4,1 "Museo Pío - Clementino" (en castelán). Stato della Città del Vaticano. Arquivado dende o orixinal o 29 de setembro de 2008. Consultado o 23 de setembro de 2008. 
  5. Hartt, Historia de la pintura, escultura y arquitectura, páx. 151.
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 Tazartes, O Greco, páx. 168.
  7. La Gran Enciclopèdia en català (2004).
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Fort, John (2 de decembro de 2006). "The Laocon exhibition in the Vatican Museums" (en inglés). Wanted in Rome. Consultado o 30 de marzo de 2020. 
  9. Pollitt, Persoal Styles in Greek Sculptures, páx. 3.
  10. Plinio a Vello Historia Natural libro 36, capítulo V-[24], latinos-37, Nota do Laocoonte
  11. Naturalis Historia, XXXVII, 37-38.
  12. "Il Giardino do Belvedere" (en italiano). Consultado o 24 de setembro de 2012. 
  13. Haskell i Penny, Pour l'amour de l'antique, pp. 15-16.
  14. Bresc-Bautier, La Escultura, Siglos XVI-XVII. El Manierismo, páx. 103.
  15. Janson, H. W. (1946). "Titian's Laocoon Caricature and the Vesalian-Galenist Controversy". The Art Bulletin (en inglés) 28 (1): pp. 49–53. 
  16. Cirlot, Museos del mundo, páx. 30.
  17. Huerta Tamayo, Gabriela (2007). "Laocoonte e os seus fillos" (en español). Museo Soumaya. Arquivado dende o orixinal o 06 de outubro de 2008. Consultado o 24 de setembro de 2012. 
  18. "The Laocoon group" (en inglés). Ancient Rome. Consultado o 24 de setembro de 2012. 
  19. Barral i Altet, Historia Universal del arte. La Antigüedad clásica, páx. 215.
  20. 20,0 20,1 20,2 20,3 Hartt, Historia de la pintura, escultura y arquitectura, páx. 223.
  21. 21,0 21,1 Honour e Fleming, Historia del arte, páx. 164.
  22. New York Times. "An Ancient Masterpiece or a Master's Forgery?" (en inglésl). Consultado o 24 de setembro de 2012. 
  23. 23,0 23,1 Smith, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, páx. 776.
  24. 24,0 24,1 Navarro, Grecia, páx. 275.
  25. 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 Graves, Los mitos gregos, páx. 752.
  26. Parramón i Blasco, Diccionari de la mitologia grega i romana, páx. 132.
  27. Ortiz-Osés, Cuestiones fronterizas: unha filosofía simbólica, pp. 76-77.
  28. García Sánchez y Triadó, Arte griega.
  29. Chamoux, Arte Griega, páx. 99.
  30. Richter, El arte Griego, páx. 174.
  31. Pijoan, Historia del arte, páx. 228.
  32. Enciclopedia Universal Sopena (1967).
  33. Ierardo, Esteban. "O Laocoonte e a imitación da natureza" (en castelán). Temakel. Arquivado dende o orixinal o 16 de xaneiro de 2010. Consultado o 23 de setembro de 2012. 
  34. Cirlot, Museos del Mundo, pp. 168-169.
  35. "Laoconte" (en castelán). ArteHistoria. Arquivado dende o orixinal o 02 de novembro de 2008. Consultado o 23 de setembro de 2012. 
  36. Herder, Escultura.

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • Enciclopedia Universal Sopena. Barcelona: Ramon Sopena. 1967. 
  • A Gran Enciclopèdia en Català 12. Barcelona: Edicions 62. 2004. ISBN 84-297-5440-7. 
  • Barral i Altet, Xavier (1987). Historia Universal del arte. La Antigüedad clásica. ISBN 84-320-8902-8. 
  • Bresc-Bautier, Geneviève (1996). La Escultura, Siglos XVI-XVII. El Manierismo. Barcelona: Carroggio. ISBN 84-7254-245-9. 
  • Cirlot, Lourdes (2005). Museos do Mundo. Barcelona: Planeta Agostini. ISBN 84-674-2002-2. 
  • Chamoux, Francois (1967). Arte Griego. Barcelona: Seix Barral. 
  • García Sánchez, Laura; Triadó, Joan Ramon (1999). Arte Griego. Parramón. ISBN 978-84-342-2239-7. 
  • von Goethe, Johann Wolfgang (1999). Salmerón, Miguel, ed. Escritos de arte. Editorial Síntese. ISBN 84-7738-695-1. 
  • Graves, Robert (2005). Los mitos gregos. Barcelona: RBA Coleccionables. ISBN 84-473-4000-7. 
  • Hartt, Frederick (1985). Historia de la pintura, escultura y arquitectura. Madrid: Akal. ISBN 84-7600-411-7. 
  • Haskell, Francisc; Penny, Nicholas (1988). Pour l'amour de l'antique. La Statuaire gréco-romaine et le goût européen. París: Hachette, coll. Bibliothèque d'archéologie. ISBN 2-01-011642-9. 
  • Herder, Johann Gottfried (2006). Escultura. Universitat de València. ISBN 84 3706 346 9. 
  • Honour, Hugh; Fleming, John (1987). Historia del arte. Barcelona: Ed. Reverté. ISBN 84-291-1441-6. 
  • Martínez Xustiza, María José (2000). "2". Historia y teoría de la conservación y restauración artística. Editorial Tecnos. ISBN 9788430936793. 
  • Muller-Dufeu, Marion (2002). La Sculpture grecque. Sources littéraires et épigraphiques. París: Éditions de l'École nationale supérieure des Beaux-Arts, coll. «Beaux-Arts histoire». ISBN 2-84056-087-9. 
  • Murray, Linda (1992). Miguel Ángel. Editorial Destino. ISBN 84-23-32092-8. 
  • Navarro, Francesc (dir.) (2005). Grecia 4. Madrid: Salvat. ISBN 84-471-0325-0. 
  • Ortiz-Osés, Andrés (1999). Cuestiones fronterizas: una filosofía simbólica. Anthropos Editorial. ISBN 8476585608. 
  • Papafava, Francesco (1995). Vaticano. Cittá do Vaticano: Edizioni Musei Vaticani. 
  • Parramon i Blasco, Jordi (1997). Diccionari da mitologia grega i romana. Barcelona: Edicions 62. ISBN 84-297-4146-1. 
  • Pijoan, José (1966). Historia del arte. Barcelona: Salvat Editores. 
  • Pollitt, Jerome J. (1999). "Introduction: masters and masterworks". En Pollitt, J. J.; Palagia, Ou. Persoal Styles in Greek Sculptures. Cambridge University Press. ISBN 0521657385. 
  • Pollitt, Jerome J. (1989). El arte helenístico. Editorial Nerea. ISBN 84-89569-25-8. 
  • Ritcher, Gisela M.A. (1980). El arte griego. Barcelona: Edicións Destino. ISBN 84-233-1018-3. 
  • Robertson, Martin (1993). "8". El arte griego. Alianza Editorial. ISBN 8420670502. 
  • Smith, William (1984). Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. Taylor and Walton. 
  • Tazartes, Maurizia (1985). El Greco. Unidade Editorial. ISBN 84-89780-99-4. 
  • Virxilio (1997). Eneida. Barcelona: Editorial Edicomunicación. ISBN 8476726740. 
  • Winckelmann, Johannes Joachim (1989). Tamayo Benito, Manuel, ed. Historia del arte en la antigüedad. Editorial Aguilar. 

Outros artigos editar

Ligazóns externas editar