Batalla de Bailén

batalla durante a Guerra de Independencia Española

A batalla de Bailén é unha batalla librada en Bailén (provincia de Xaén) polo exército español contra as exército napoleónico coñecido coma a "Grande Armée". Produciuse o 19 de xullo de 1808 dentro do contexto da denominada guerra da Independencia española e, nela, as tropas francesas de Dupont foron derrotadas polas españolas do xeneral Castaños na que sería a primeira derrota militar do exército napoleónico.

Batalla de Bailén
Parte de Guerra da Independencia española

A Rendición de Bailén. José Casado del Alisal. Museo do Prado
Data 19 de xullo de 1808
Lugar Bailén, Xaén
Coordenadas 38°06′00″N 3°48′00″O / 38.10000, -3.80000Coordenadas: 38°06′00″N 3°48′00″O / 38.10000, -3.80000
Resultado Vitoria importante española
Belixerantes
Francia I Imperio Francés Reino de España
Líderes
Francia Pierre Antoine Dupont Francisco Javier Castaños
Forzas en combate
24 000 regulares
20 canóns (10 pezas de 8 polgadas e 14 de 4 polgadas)
31 000 entre regulares e milicianos
16 canóns (4 pezas de 12 polgadas e 12 de 8 polgadas)
Baixas
2200 mortos
400 feridos
17 600 prisioneiros
243 mortos
735 feridos

Trátase dunha batalla que para algúns autores raia o épico, ao estaren as tropas españolas moito peor equipadas e organizadas que as francesas e ser tamén a primeira grande vitoria de guerra da independencia, que fixo que até Xosé I fuxise de Madrid e converteuse nun símbolo[1]. Porén, hai outros autores que opinan que apenas foi unha pequena eiva non proceso de invasión da península por Napoleón e que non impediu a vitoria inicial.[2]

Nesta batalla, tivo unha importante participación quen posteriormente sería o libertador da Arxentina, Chile e o Perú: o xeneral San Martín. Pola súa actuación conseguiu o ascenso a tenente coronel de cabalaría e recibiu a Medalla de ouro de Bailén.[3]

Prolegómenos editar

Estando a maior parte de España en rebelión aberta, Napoleón estableceu o mando en Bayonne (en galego, Baiona, Francia) para reorganiza-las forzas e muda-la situación, crendo que un despregamento rápido dos seus exércitos amolaría aos rebeldes e controlaría rapidamente a situación.

Partiron varias columnas para controlar as principais cidades españolas: dende Madrid, Jean Baptiste Bessiéres con 25.000 homes marchou cara Castela a Vella e enviou un destacamento a Aragón coa finalidade de ocupar Santander e Zaragoza; Jeannot de Moncey dirixiuse a Valencia con máis de 29.000 homes e Guillaume Philibert Duhesme con máis de 12.000 a Cataluña, sitiando Xirona.[4] Finalmente, Pierre-Antoine Dupont levaría 13.000 homes para domina-lo sur para se facer con Sevilla e o porto de Cádiz, que resgardaba a frota de François Rosilly da Royal Navy.[5]

As Xuntas de goberno de Sevilla (Xunta Suprema de España e Indias) e Granada, presididas por Francisco de Saavedra, comezaron o recrutamento de dous exércitos para corta-lo camiño aos franceses a través de Serra Morena. O recrutamento foi masivo. O xermolo do Exército de Andalucía (uns 17 000 sodados) estaba formado por voluntarios (máis da metade) e polas tropas regulares do Campo de Xibraltar, 16 rexementos de infantaría e 3 de cabalaría. Exte exército quedou ao mando do xeneral Castaños que recibiu plenos poderes da Xunta, a través de Saavedra, dada a grave situación na que se atopaban os restos da monarquía española. Para o segundo exército, Teodoro Reding comezou o recrutamento na provincia de Granada, no que incluíu o seu Rexemento Suízo de Reding nº3.

A comezo de xuño, a columna de Dupont, partiu de Madrid para someter Andalucía e rescata-la escuadra francesa de Rosilly, que permanecía en Cádiz. Na ruta tomada, foron acosados continuamente polos guerrilleiros e cruzaron poboacións hostís, como Valdepeñas, que se ergueu en armas o día 6 e fixeron retroceder até Toledo a boa parte dos franceses, na denominada "batalla de Valdepeñas". Isto levouno a moverse cara á Córdoba onde entra, despois da batalla da ponte de Alcolea, e leva a cabo o seu saqueo. Cando recibiu a noticia de que a frota francesa rendírase, e que se estaba a crear un exército para se enfrontar con el, e illalo de Madrid, abandonou a cidade e marchou a Andújar onde estableceu, o día18, o cuartel xeral. O día 26 recibiu, úneselle a 2ª División mandada por Dominique Honoré Antoine Marie Vedel, que derrotara a un grupo de voluntarios españois en Despeñaperros, e deixara un rexemento en La Carolina para protexer as comunicacións con Madrid.

O "plan Saavedra-Castaños" e o "plan Porcuna" editar

Castaños e Saavedra, reuníranse varias veces, primeiro en Carmona e despois en Utrera, para planificar conxuntamente a campaña e a organización das tropas, no chamado "plan Saavedra-Castaños". Este era un plan secreto de distración das tropas francesas.

Unha vez se tivo éxito neste plan, Castaños reuniuse cos mandos españois en Porcuna para dar a coñecer as ideas para a segunda fase: o "plan Porcuna". A estratexia consistía en que dúas divisións, unha regular mandada por Félix Jones e a de reserva ao mando de Manuel de la Peña, que formaban o exército de Castaños (uns 12 000 homes) habían atacar Andújar, fixando as tropas de Dupont. Unha terceira división, 8 000 homes mandada polo marqués de Coupigny, cruzaría o Guadalquivir máis ao leste, por Villanueva de la Reina. Finalmente, Reding dirixiría o exército de Granada (10 000 homes) a través de Mengíbar.

O combate de Mengíbar editar

O 13 de xullo, Reding cruzou o Guadalquivir en Mengíbar. A poboación estaba defendida por 2 000 homes mandados polo xeneral Ligier-Belair. Na madrugada do 14, o 1º Escuadrón de dragóns de Numancia e o de cazadores de Olivenza, mandados polo xeneral Francisco Xavier Venegas, fan retroceder a cabalaría francesa na outra beira do río. Fronte a ameaza, Ligier-Belair evacúa a poboación e pide axuda a Vedel.

Inmediatamente, Reding comeza o día 15 o seu ataque, que foi interrompido a media mañá pola chegada de Vedel. Este terá que abandonar a posición, posteriormente, pola petición de reforzos por Dupont, e marchou cara Andújar. Durante o día seguinte, Reading suma as tropas de Coupigny ás súas.

Castaños marchou dende o cuartel xeral de Utrera cara Serra Morena. Moveu o exército día e noite, variando continuamente de dirección para confundir as franceses respecto das súas intencións, mentres el estaba perfectamente informado dos movementos dos franceses polos paisanos.

Dupont, reacciona mandando unha parte importante das súas tropas a La Carolina, para impedir o posible paso de Castaños cara a Madrid e quedar illado. Co resto das tropas non se atreveu a presentar batalla a Castaños e retrocedeu para enlazar coas tropas de Vedel, que xa cruzara Despeñaperros, e Dufour que viñan na súa axuda e que xa estaban preto. Así, ao marchar cara a Bailén, o día 18 de xullo, atopouse as tropas de Castaños que saían da cidade e entablouse a batalla, que segundo o plan de Castaños se había producir en Andújar.

A batalla editar

Na primeira fase da batalla, entre as 3 e as catro da madrugada, a vangarda francesa chega á ponte sobre o Rumblar, e atopa a pouca distancia aos primeiros destacamentos españois, que son desaloxados sen problemas. Segundo se achegan a Bailén, chocasn con varias avanzadas españolas que os fan retroceder até o Rumblar, de novo. É agora cando Reding manda o despregamento das súas forzas na saída de Bailén. Colócanse en forma de media lúa, ocupando os outeiros para domina-lo campo de batalla. Venegas está na ala dereita, Reading no centro e Coupigny na dereita; en total os españois baixo o mando de Reading suman 20 000 homes, e Dupont unha cifra algo menor.

O segundo período, entre as catro e media e seis e media da madrugada, o groso da columna francesa chega ao Rumblar. Dupont ordena o avance da cabalaría, e Dupré arrolla a Farnesio e continúa até a batería central española, onde moitos artilleiros son acoitelados. A infantaría española consegue facelos retroceder até Cruz Branca con grandes perdas. Cando os franceses colocaron a súa artillaría de campaña, inferior en pezas á española, apenas conseguiron ocasionar un gran dano e moitas das dúas pezas foron anuladas polas españolas.

No terceiro período, das seis e media ás oito e media da mañá, á vangarda francesa mandada por Teulet, engádeselle a brigada de Chabert, e a brigada de cabalaría de Privé. Nese momento, Dupont conta cuns 4 500 homes e case 10 pezas de artillaría. Aínda faltan dúas horas para que a brigada de Panneiter poida chegar. Dupont non quere que Castaños o sorprenda pola retagarda e, aínda estando en minoría, decidiu atacar para tronzar o centro español e enlazar con Vedel, polo que formou catro columnas de ataque coa cabalaría de Dupré e de Privé nas ás e apoiados pola artillaría dende Cruz Blanca.

Venegas avanzou na ala dereita e Dupré cargou contra eles; mentres na ala dereita a cabalaría de Privé conseguiu desaloxar aos españois das posicións no cerro del Cerrajón. Diante da retirada destes, os suízos do 3º rexemento de Reading, o rexemento Xaén e unha compañía de zapadores trataron de os cubrir pero foron obrigados a retroceder por Privé. Posteriormente, el mesmo tivo que retroceder polo intenso fogo recibido por parte dos españois. No centro, a infantaría francesa avanzou sometida a un denso fogo de artillaría. Antes de chegar ás posicións españolas, a cabalaría de Farnesio e Borbón cargaou e provocou o seu retroceso. Os xinetes de Privé volveron ao combate para apoiar a súa infantaría, mais todos tiveron que se retirar. O exército de Dupont está, de novo, no Rumblar a uns 5 quilómetros, agotado e sen o auxilio de Vedel, a quen seguen esperando.

No cuarto período, de oito e media a dez da mañá, Reading estaba disposto para asesta-lo golpe definitivo facendo avanza-lo flanco dereito españols dende o Cerro Valentín até Zumacar Chico. Dupont ordena á, recentemente chegada, brigada Pannetier que se dirixa contra eles e, posteriormente, manda de novo o que queda da cabalaría de Privé, que chegou dende a outra punta do campo e consegue facer que os españois se retiren mentres son cubertos polos rexementos Barbastro, Cataluña e unha sección de artillaría voante e que provocan, á súa vez, que os franceses tamén se repreguen.

O remate final chegou contra as dez da mañá e a unha da tarde. Vedel aínda non chegara e a forte calor apretea, o cansazo das tropas é evidente e o monte baixo estaba incendiado. Os bailenenses levaban aprovisionementos aos españois, sobre todo auga, e os franceses que caracían de todo vían enfraquecer a súa moral. Dupont, decide un avance xeral das súas tropas contra o centro español, mais o avance foi freado por unha intensa chuvia da artillaría e o fogo dos fusís. Para protexer a retirada, os xinetes de Dupré cargan contra a artillaría, pero Dupré é ferido de morte e as tropas de Dupont foron duramente castigadas.

Sobre as doce, a situación de Dupont é desesperada pois non chegan os reforzos de Vedel e teme a aparición de Castaños na retagarda. Leva a cabo o derradeiro esforzo, xuntando a tódolos superviventes e, á fronte cos seus xenerais, lánzanse atacando o centro, ao descuberto. As descargas dos españois desfán as súas liñas, as baixas medran, detéñense e comeza a fuxida. Cando todo estaba perdido, Dupont solicita a suspensión do combate e o paso das súas tropas cara a Madrid. Reding acepta a fin das hostilidades pero até reunirse con Castaños non aceptou o paso das tropas, que permaneceron no mesmo lugar mentres se levaban a cabo as negociacións. Pasadas as dúas da tarde, Castaños e de la Peña, chegan ao Rumblar e avisan da súa chegada.

Mentres a batalla sucedía, Vedel e Dufour cuns 9 000 homes, marchan moi lentamente dende La Carolina cara a Bailén. Seica oíron o ruído da batalla pero Vedel pensou que Dupont vencería e cando o ruído cesou pensovu na vitoria deste. Deixou a metade do seu exército en Guarromán e sobre as cinco da tarde chegou a Bailén. Reding refrozara as tropas nos cerros San Cristóbal e o Ahorcado. Vedel, cando ve as tropas españolas non entende o remate da batalla e ordena atacar até que recibiu unha orde escrita de Dupont para cesa-lo combate. Ás seis da tarde, todo rematou.

Nos días posteriores, leváronse a cabo as negociacións entre ambos bandos.Estímase que do balance de baixas serían, aproximadamente: por parte francesa, 460 mortos e 1 600 feridos, máis 22 000 prisioneiros (que inclúen as tropas de Vedel e Dufour) e por parte española, 240 mortos e 740 feridos[6]. Aínda que as cifras se incrementarían nos días posteriores pola morte dalgúns dos feridos.

O feito de que a batalla sucedera ás portas de Bailén puido ser decisivo para a vitoria española polos apoios da poboación local para conseguir subministracións para as tropas españolas, sobre todo auga, nunha zona xeográfica especialmente cálida.[7] Tamén a subministración de auga foi importante para arrefriar os canóns, pois a eficacia da artillaría francesa foi escasa polo seu excesivo quecemento ocasionando a destrución de varias pezas.

O 11 de agosto de 1808, por Decreto da Xunta Suprema de Sevilla, creouse a Medalla de distinción de Bailén. Unha condecoración militar outorgada a tódolos compoñentes do exército que participaron na batalla.

Consecuencias editar

Aínda que as condicións da paz foron suaves e incluían que as tropas francesas foran repatriadas a Francia, non se cumpriron. O xeneral Dupont e os seus oficiais foron liberados e repatriados mais as tropas foron deportados a Cádiz e á illa de Cabrera[8], na que ao rematar a guerra só sobrevivían a metade dos prisioneiros chegados.

A derrota das tropas napoleónicas tivo graves consecuencias para o esforzo bélico francés. A noticia estendeuse rapidamente por toda a península, e a chegada dos británicos e a reorganización dos exércitos españois que planeaban o ataque a Madrid, provocou que Xosé I Bonaparte abandonase Madrid e retirase o exército alén do Ebro.[9] Outra consecuencia, foi rematar coa idea da invencibilidade dos exércitos franceses.

De tódolos xeitos, os españois non conseguiron aproveitar a vitoria pois Napoleón púxose á cabeza dun exército de máis de 250 000 soldados[10] e, en novembro, cruzou os Pireneos para consolidar o seu dominio na península. Pouco despois, os españois foron derrotados polos franceses na batalla de Tudela, o 23 de novembro. O día 30, se produce a batalla de Somosierra na que son de novo derrotados os españois e non conseguiron impedir o avance francés sobre Madrid na que entraron o 4 de decembro, nin o segundo sitio de Zaragoza.

Tamén é importante porque amosa a resposta dun "pobo en armas" fronte ao invasor. Aínda que o protagonismo correspondeu ao exército regular, tanto nos prolegómenos como no hostigamento dos guerrilleiros aos franceses ou a presenza de voluntarios, estes elementos manifestan a idea de levantamento popular. E finalmente, outra consecuencia foi que Bailén, acabou por decantar o posicionamento dalgúns cargos estamentais e de elites ilustradas que dubidan da capacidade de resistencia fronte ao exército francés.[11]

Pegada actual editar

Durante os días 6, 7 e 8 de outubro celébrase unha festa na que a parte fundamental é a recreación histórica da batalla con grupos de recreación locais e doutras partes de España e Europa.[12]

Notas editar

  1. Cayuela Fernández, José Gregorio; Gallego Palomares, José Ángel (2008); p. 118.
  2. Losada, Juan Carlos (2004). Batallas decisivas de la historia de España (epub). Aguilar. ISBN 9788403094321. 
  3. de la Vega Viguera, Enrique (1999). "José de San Martín militar criollo". En Navarro García, Luis. José de San Martín y su tiempo. Universidad de Sevilla. pp. 107–118. ISBN 84-472-0541-X. 
  4. Chandler, David G (1994). The Campaigns of Napoleon. Weidenfeld & Nicolson. p. 611. ISBN 0-297-81367-6. 
  5. Gates, David (1986). The Spanish ulcer: A History of the Peninsular War. WW Norton & Co. p. 51. ISBN 0-393-02281-1. 
  6. Cayuela Fernández, José Gregorio; Gallego Palomares, José Ángel (2008); p.133.
  7. "Una Histórica Batalla. Los Antecedentes de la Batalla de Bailén". turismobailen.es. Arquivado dende o orixinal o 21-06-2017. Consultado o 01-10-2017. 
  8. Moliner y Prada, Antonio (2007). La Guerra de la Independencia en España: 1808-1814. Nabla ediciones. p. 197. ISBN 8493592625. 
  9. Robinson, Charles Walker (1871), p.39.
  10. Robinson, Charles Walker (1871), p. 40.
  11. Cayuela Fernández, José Gregorio; Gallego Palomares, José Ángel (2008); p.120
  12. "Acércate a Bailén y descubre...". turismobailen.es. Arquivado dende o orixinal o 04-10-2017. Consultado o 03-10-2017. 

Véxase tamén editar

Bibliografía editar

  • Robinson, Charles Walker (1871). Lectures upon the British campaigns in the Peninsula, 1808-14 (en anglès). Londres: Mitchell and Co. Military Publishers (en inglés).
  • Cayuela Fernández, José Gregorio; Gallego Palomares, José Ángel (2008). La Guerra de la Independencia. Historia bélica, pueblo y nación en España (1808-1814). Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca. ISBN 9788478003341  

Outros artigos editar

Ligazóns externas editar